inventarisatierapport tink om e tsjerken - Provincie Fryslân

1.3 Kort historisch perspectief
Er is geen streek in Europa met een grotere dichtheid aan monumentale kerken dan Fryslân.
Al sinds de Middeleeuwen is Fryslân bezaaid met kerken. Elke terp, elk gehucht, elke adellijke
familie streefde naar haar eigen kerk. Kerkelijke en theologische ontwikkelingen deden het
kerkenbestand vooral in de negentiende eeuw almaar verder groeien. De middeleeuwse
rooms-katholieke kerken werden na de Reformatie (zestiende eeuw) opnieuw ingericht voor
de protestantse eredienst. Nadat in de negentiende eeuw de vrijheid van godsdienst
grondwettelijk werd vastgelegd, werden op tal van plaatsen nieuwe rooms-katholieke kerken
gebouwd. In de negentiende en begin twintigste eeuw kwamen daar – na enkele
kerkscheidingen – de gereformeerde kerken bij. Verder kent Fryslân relatief veel doopsgezinde
‘vermaningen’.
HOOFDSTUK 1 Probleemstelling
Door de secularisatie in de tweede helft van de twintigste eeuw is de rol van de kerk echter
sterk teruggelopen. Heel wat kerkgebouwen hebben hun oorspronkelijke functie reeds
verloren. Het rapport Geloof in toekomst van de Stichting 008 Jaar van het Religieus Erfgoed
stelt dat dat in heel Nederland met 900 kerkgebouwen is gebeurd in de periode 1975-008.
Nog veel meer kerkgebouwen dreigen in de komende jaren hun functie te verliezen. Toch
vertegenwoordigen ze nog steeds een religieuze, monumentale en/of cultuurhistorische
waarde. Dat dwingt tot nadenken over de wenselijkheid van en mogelijkheden voor behoud.
1.4 Problematiek in een notendop
De problematiek van het kerkenbehoud is samen te vatten in zes punten. Ten eerste ligt er het
feit dat het kerkelijk draagvlak aan het verminderen is. Er zijn nu al ruim honderd kerkelijke
gemeenten in Fryslân die minder dan honderd leden tellen (zie hoofdstuk 5). Veel kerkelijke
gemeenten zijn zo gekrompen en hebben het daardoor financieel zo moeilijk, dat ze moeten
fuseren. Na een fusie komt al snel de vraag op welk gebouw kan worden afgestoten.
Een tweede probleem is dat de kerkelijke gemeenten door hun financiële reserves heen raken.
Veel kerken zijn in de Middeleeuwen gebouwd. Dat gebeurde met gelden van gelovigen, die
zich op die manier wilden verzekeren van hun ‘zielenheil’ in het hiernamaals. Er werd niet
alleen in klinkende munt betaald, maar ook in de vorm van landerijen en onroerend goed. Al
dit bezit is eeuwenlang de kurk geweest waarop de kerkgebouwen dreven. Uit de inkomsten
van rente en pacht werden het onderhoud van de kerk en het traktement van de predikant
betaald. In de Franse tijd kwam hieraan een eind, toen de financiële reserves van de kerkelijke
gemeenschappen werden afgeroomd. Een derde van alle bezit werd onteigend en aan de
staatskas toegevoegd.
In de eeuwen daarna hebben de kerkelijke gemeenschappen steeds verder moeten interen op
hun bezit. Er was sprake van afnemende inkomsten uit grondbezit, terwijl de kostenstijgingen
(vooral in personele sfeer) doorgingen. De al maar hogere vrijwillige bijdragen van
gemeenteleden moesten worden opgebracht door een steeds kleinere groep mensen.
Kerkbesturen die zich genoodzaakt zien kostbare restauraties uit te voeren, konden lange
tijd rekenen op 90 procent subsidie van het Rijk in de subsidiabele kosten. De laatste decennia
was dat slechts 70 procent. Als het niet lukte om aanvullende fondsen te verwerven, zorgde
de restauratie ervoor dat de gemeenschap inteerde op haar vermogen.
Aan het begin van de 1ste eeuw is de situatie bepaald zorgwekkend te noemen. Aan veel
kerkfusies op lokaal niveau liggen financiële redenen ten grondslag. De reserves raken op.
De kurk waarop de meeste kerken dreven, is op veel plaatsen al verdwenen. Kerken voelen
de ‘jildpine’ nadrukkelijk. Op dit gebied wijkt de situatie in Nederland sterk af van elders in
Europa. In Nederland draagt de overheid relatief weinig bij aan de instandhouding van
kerkgebouwen. In een land als Frankrijk, waar de scheiding tussen kerk en staat zo ongeveer
is ‘uitgevonden’, voelt de overheid zich meer verantwoordelijk dan in Nederland. De Franse
overheid onderhoudt de kathedralen, terwijl de gemeentelijke overheden de overige kerken
in stand houden.
8