Buiten de Orde 2015 #3

2) Marx beschouwt de ontwikkelingen op
agrarisch terrein, waar een overgang van feodaliteit
naar bezitloosheid plaatsvindt, of
waar – bijvoorbeeld door koloniale systemen
– delen van productiemiddelen eveneens
in handen van het kapitaal komen.
Daar ziet Bakoenin het revolutionaire potentieel,
en het is jammer dat Multatuli
geen socialist is – maar diens beschrijvingen
van de uitwerking van het cultuurstelsel
en de plantagearbeid in Indonesië zijn nog
steeds actueel als benadering van een revolutionaire
factor. Ik weet niet of de geografen
Réclus zijn werk hebben gekend,
maar zij benaderen de wereld met dezelfde
visie, een wereld vol broedplaatsen van sociale
strijd tegen wat hun tijdgenoot
Kropotkin ‘imperialisme’ zou gaan noemen.
Gaat men marxistische schema’s opstellen in
de vorm van een gesloten systeem, dan sluit
men factoren uit. En dat heeft Marx zelf ook
gedaan. Er zijn tal van aantekeningen
bekend waarin andere ontwikkelingen zijn
voorspeld dan in Das Kapital zijn uitgewerkt.
Er is intussen een twintigste-eeuws marxisme
ontstaan, dat probeert schema’s te ontlenen
aan zijn Grundrisse der Kritik der
Politischen Ökonomie, waarin hij zich afvraagt
wat er gebeurt als na verloop van tijd het kapitalisme
niet ineenstort. Daarin staan
schema’s die doen denken aan de machinaties
achter de TTIP, en consequenties die
Marx daaruit trekt: Marx verwacht dat het
kapitalisme niet alleen de werksituatie zou
dicteren, maar ook de consumptie en de
vrije tijd. Daarmee is aangegeven dat de
basis van de historisch materialistische attitude
nog altijd springlevend is. Maar dat betekent
ook dat de argumenten van Bakoenin,
Kropotkin, Réclus en zelfs een groot deel van
de principes van Proudhon, voor zover hij in
de verheerlijking van de bestaande culturele
werkelijkheid als anarchistische gerechtigheid
niet in de fout gaat en de dominantie
van de man als kostwinner gaat verdedigen,
geldig zijn. De eerste socialist die principieel
tegen het koloniale stelsel politieke uitspraken
deed is nog altijd ons aller Ferdinand
Domela Nieuwenhuis, die zijn
conclusies trok uit het werk van Multatuli.
Inhoudelijk kunnen we de volgende conclusies
trekken. Er is een ideologisch marxisme
ontstaan, dat zich als wetenschappelijk socialisme
heeft geprofileerd, tegenover andere
sociale theorieën die als utopisch worden
beschouwd, omdat ze op ideologieën steunen.
Een voorbeeld van de laatste is Proudhon,
die geloofde dat door prediking van de
ware gerechtigheid de nieuwe maatschappij
die hij zag – de anarchie – zou worden
bevorderd. Goed, absolute gerechtigheid is
een abstractie en kapitalistische dieven laten
zich niet door redelijke argumenten
overtuigen. Maar de onttrekking van zeggenschap
over productiemiddelen, levensvoorwaarden
of grond aan de mensen
diefstal noemen, is wel een aanval op het
bestaande rechtssysteem en een verwerping
van de rechtsstaat.
Het door Marx gestelde primaat van de industriële
vooruitgang heeft ertoe geleid dat
het verzet van de landloze boeren, die op kapitalistische
basis moesten produceren, de
massale landarbeid voor infrastructuren in
Nederland, de veenarbeid en de industriële
landbouw niet als organisatiefactor worden
meegeteld. Proudhon nam dergelijke factoren
wel waar en Bakoenin ook. Zij zagen in
Abstracties leiden tot onderdrukking
de boerenkrijg tegen de centralistische Eerste
Republiek in de Vendée en de Zuidelijke
Nederlanden niet louter een reactie op Robespierre,
maar een sociale strijd met
rechtvaardige concrete eisen: de conscriptie
en de introductie van de staatsbureaucratie
was primair een verstoring van de eigen organisatie.
Dat die eigen strijd gepaard ging
met een fundamentalistisch rooms-katholicisme
was secundair. In de marxistische
traditie was een dergelijk gebrek aan ‘proletarisch
bewustzijn’ gelijk aan achterlijkheid
en onrijpheid voor het socialisme. En dat
geldt ook voor Lenin, die in 1917 een revolutie
van arbeiders en boeren predikte.
Als de boeren solidair zijn met de arbeidersklasse
in Rusland betekent dat voor Lenin
dat hij als goed volger van Marx de vrijheid
heeft om met dictaten oogsten te rekwireren
en met militaire hand hetzelfde te doen
als de koloniale machten al lang in Indië deden.
Er waren in Rusland revolutionaire guerrilla’s,
maar daarover wist Lenin geen
strategie te formuleren – dat was een zaak
voor de anarchisten die wel organisatiesystemen
wisten te beschrijven en inspiratie
boden aan de Machnovsjtsjina.
En is er al tijdens Marx’ leven ide0logiekritiek
op zijn eigen denken geweest?
Jazeker. Ideologie is als begrip een verabsolutering,
een abstractie van concrete situaties.
Een tijdgenoot van Marx, Auguste
Comte, stelde dat God met zijn openbaringen
projecties zijn van het menselijke
denken, en deze projecties noemde hij abstracties.
En abstracties leiden tot onderdrukking.
Bakoenin, die als radicale
vrijdenker het op dit punt met Comte eens
was, bestreed echter diens politieke opvattingen
over een staat die door positivistische
sociologen wetenschappelijk zou worden
geregeerd, want deze opvattingen als decreten
zouden dan ook abstracties zijn. En
datzelfde geldt dan ook voor de directieven
van het centrale comité van Marx: wetenschap
moet niet bestudeerd worden vanuit
een exclusief comité, maar moet gedeeld
worden en uitgewisseld. Er moet consensus
mogelijk zijn en kennis is voor correctie
vatbaar. Anders ontstaat er opnieuw ongelijkheid,
macht en onderdrukking.
Die deutsche Ideologie werd door Marx in concept
opgesteld in 1845, maar verscheen toen
niet. Het onafgewerkte manuscript bleef in
een lade, omdat Marx wegens de censuur
geen uitwerking kon vinden. Zijn kritiek op
Feuerbach vatte hij samen in elf thesen, die
pas in 1888 afzonderlijk door Engels werden
gepubliceerd. Het hele manuscript van Marx
werd in 1924 in het Russisch uitgegeven, een
Duitse versie werd een paar jaar later door
Stalin verspreid. Discussie over ideologie is
daardoor karakteristiek voor de twintigste
eeuw en niet voor de negentiende in de tijd
dat Marx nog leefde. Zij komt dus te laat,
want in de twintigste eeuw waren de partijen
al geformeerd. Hierboven heb ik al gesteld dat
het wetenschappelijk socialisme van Engels al
lang geen open systeem meer was, ook al beweerde
hij het tegendeel. Het was partijleer
geworden, en na de dood van Lenin zelfs
staatsleer. En zo komt het dat socialisten van
de Tweede Internationale en de Derde Internationale
elkaar beschuldigen van ideologie.
Beide beschuldigingen zijn gerechtvaardigd.
Met de grondwet van 1936 verklaart Stalin de
Sovjet-Unie identiek met de door Marx nagestreefde
socialistische maatschappij – voortaan
bestaan er socialistische staten. Dat is
zeker ideologie, want volgens Marx en zelfs
Lenin zou in de socialistische maatschappij
de staat zijn uitgestorven!
Tijdens de Koude Oorlog is de wederzijdse
propaganda zo ver dat de begrippen kapitalistische
en communistische ideologie geen
scheldwoorden meer zijn geworden. De
NAVO moet zijn ideologie verdedigen tegen
die van het Warschaupact. De Cubaanse
Revolutie van 1959 kent naar eigen zeggen –
een socialistische ideologie die zij stelt tegenover
die van de Verenigde Staten en die
moet worden uitgedragen. En Che Guevara
heeft dat na zijn wereldreis van 1966 dan
ook manmoedig gedaan.
Het begrip komen we nu ook tegen binnen
de anarchistische beweging. Sommigen
zeggen nog: wij hebben organisatorische
beginselen, die de beweging moeten beschermen
tegen de autoritaire ideologie van
het kapitalisme en het staatskapitalisme
van de Derde Internationale. Maar
langzamerhand sluipt ook hier de term ideologie
binnen. Ik zou daar heel voorzichtig
mee zijn.
door Jan Bervoets
2015 - 3 39