Buiten de Orde 2015 #3

: thema
De situationisten en de stad
Een andere stad voor een ander leven
W
illen we de oorsprong van stedelijke
sociale bewegingen kennen, dan kunnen
we niet buiten de bijdrage die in de loop
van de jaren 1950 en 1960 door een kleine
maar actieve avantgardistische groepering
geleverd werd, een groepering die zich Situationistische
Internationale noemde, in het
totaal slechts enkele tientallen leden telde,
maar een rijke erfenis nagelaten heeft. Johny
Lenaerts maakte een samenvatting van enkele
hoofdstukken van Simon Sadlers boek, The
Situationist City.
‘Hoe we naar de straat kijken is veel belangrijker
dan hoe we naar kunst kijken.’
– Guy Debord (1957)
de negentiende eeuw onder leiding van baron
Haussmann doorgevoerd werd.
Als negentiende-eeuwse flaneurs doolden
de situationisten door de straten van de oude
wijken, om er met ontsteltenis kennis te
nemen van de ravages die het moderniseringsproces
aanrichtte. ‘Behalve enkele
oude boeken en enkele oude gebouwen, die
nog enige betekenis hebben maar gedoemd
zijn te verdwijnen,’ stelde Guy Debord haast
wanhopig vast, ‘blijft er in de cultuur en in
de natuur niets meer over dat niet getransformeerd
en niet vervuild werd door de methodes
en de belangen van de moderne
maatschappij.’
De stad
Op deze bijeenkomst werd de samenwerking
van enkele zonderlinge figuren beklonken.
De Lettristische Internationale
(1952-1957), die gedomineerd werd door Guy
Debord, was veeleer gericht op een minimale
en conceptuele opvatting van kunst dan
op een visuele. In tegenstelling hiermee verkoos
de oprichter van het Imaginaire Bauhaus
(1954-1957), Asger Jorn, een manuele,
expressionistische benadering van de
kunstproductie.
Beide bewegingen waren erg gepolitiseerd
in een tijd waarin het mode was zich te
distantiëren van elke vorm van maatschappelijke
transformatie. Het verlangen
om sociale revolutie in het middelpunt van
het avant-gardeproject te plaatsen was
reeds een bekommernis van de kunstgroepering
waar Jorn eerder lid van geweest
was: de Cobragroep (1948-1951). Cobra, een
acroniem voor Copenhagen-Brussel-
Amsterdam, was een samenwerkingsverband
van kunstgroeperingen uit deze drie
steden, en zijn gedachtegoed zou zijn
stempel drukken op de Situationistische
Internationale. Constant Nieuwenhuys (of
Constant, zoals hij liever genoemd wilde
worden) was een andere toonaangevende
figuur van Cobra die zich samen met Jorn
bij de Situationistische Internationale aansloot.
Cobra’s politieke en artistieke tegendraadsheid
betekende een verzet tegen de
regulering van politiek en kunst, een afwijzing
van zowel het socialistisch realisme
als de abstractie, de artistieke
‘huisstijlen’ van de Koude Oorlog. Op
hetzelfde ogenblik weekte Guy Debord in
Parijs de Lettristische Internationale los uit
haar moedergroepering, de Lettristische
Groep (opgericht in 1946), in een bewuste
poging om de lettristische exploratie van
de taal te politiseren.
Tegen het functionalisme
Wat de Lettristische Internationale met het
Imaginaire Bauhaus verbond, en wat een
centrale rol bij de Situationistische Internationale
(1957-1972) zou spelen, was de
kritiek op de moderne stad.1
‘Eén van de mooiste plaatsen van Parijs
wordt momenteel vernietigd: de Rue Sauvage,’
zo stond in augustus 1954 in Potlatch te
lezen. Momenteel is de straat van het stadsplan
verdwenen, en werd de mix van
fabrieken en arbeiderswoningen vervangen
door een modernistisch monster van flatgebouwen
en kantoren. ‘Wij zijn niet gehecht
aan de charme van ruïnes,’ schreef Potlatch.
‘Maar de huurkazernes die er in de plaats
komen zijn zó lelijk dat ze wel lijken te
smeken om dynamiteurs.’
Vanaf het begin van de jaren 1950 waren de
situationisten getuige van de gigantische
stadsrenovatie die in Parijs doorgevoerd
werd, en waarbij volgens schattingen op
zijn minst één derde van de oude stad vernietigd
werd. Het deed hen denken aan de
grootscheepse verbouwing van Parijs die in
Oprichting
In juli 1957 waren acht afgevaardigden ‘in
een staat van halve dronkenschap’ in een
afgelegen bar in Italië samengekomen om
de Situationistische Internationale op te
richten. Ze vertegenwoordigden twee kerngroeperingen:
de Mouvement Internationale
pour un Bauhaus Imaginiste en de
Lettriste Internationale. Een derde ‘groepering’,
het Londens Psychogeografical
Committee, was vertegenwoordigd door
zijn enig lid: Ralph Rumney.
Voor de situationisten hadden dadaïsme en
surrealisme hun oorspronkelijke beloftes
niet waargemaakt; dat was volgens hen ook
het lot van de modernistische beweging in
de architectuur en het design. De situationisten
beschouwden Le Corbusier, het monstre
sacré van de moderne architectuur, als
het prototype van een rationalistische en
functionalistische stedenbouw, waarin de
vrijheid en het comfort van de bewoners
veeleer werd aangetast dan vergroot. In 1928
was hij medeoprichter van de Congrès Internationaux
d’Architecture Moderne (CI-
AM), dat in haar Charter van Athene (1933)
pleitte voor een functionele stad, waarbij er
een onderverdeling gemaakt werd in vijf
hoofdthema’s: wonen, recreatie, werk, vervoer
en de historische delen van de stad.
Deze strenge en op een dogmatische toon
gepropageerde zonering van de stad vormde
58
Buiten de Orde