Buiten de Orde 2015 #3

: Thema
thema Rojava
De stad
manier van leven en een hoog ontwikkelde
machinetechnologie. Zowel de stad als de
industrie zorgen voor een onmisbare basis
voor de vooruitgang van het moderne leven.’
Daarom vereist een nieuw urbanisme heel
nieuwe gedachten en praktijken.
Want hoe meer urbanisme nu, hoe minder
stedelijkheid er aan te pas komt, dat wist
ook Bookchin. Vanuit historisch-filosofisch
of sociologisch oogpunt heeft het urbanisme
dat tijdens de voorbije eeuw aan invloed
gewonnen heeft duidelijk gefaald. Het lijkt
er ook op dat dit urbanisme stevig in het
zadel blijft zitten en ook binnen de Europese
linkerzijde niet altijd zoveel gecontesteerd
wordt. Veel van wat progressieve Europeanen
proberen te doen is immers proberen in
de marges van het bestaande urbanisme wat
te rommelen, onder de noemer realpolitik en
praktische oplossingen. Het visionaire denken
van Bookchin over wat stedelijkheid zou
moeten worden in de toekomst, wordt daarin
behoorlijk genegeerd.
Naar een links urbanisme?
Het zo weleens genoemde ‘nieuwe urbanisme’,
is sterk afgestemd op schaalvergroting
en economische groei. De scheiding tussen
urbaan en landelijk wordt op het vlak van
bouwen soms sterk doorgetrokken, vermits
er weinig ruimte is voor groen in de stad en
ook hoogbouw met de bevolkingsaangroei
meer op de politieke agenda komt.
Het ‘nieuwe urbanisme’ is niet alleen antiecologisch
maar ook anti-stedelijk, het staat
vijandig tegenover klassieke tradities van
urbanisme in de geschiedenis. Bovendien
staat het ook vijandig tegenover de politieke
en sociale vormen van identiteit die de beste
momenten van het stedelijk leven historisch
hebben bepaald.
Hoe is het zo ver kunnen komen? Waarom
was er zo weinig verzet tegen vanuit links en
radicaal links? Het lijkt erop dat ook het gebrek
aan verzet tegen het anti-ecologische
urbanisme historisch is gegroeid, dat er
binnen de linkerzijde al te weinig aandacht
was voor het gegeven van historische
stedelijkheid en constructieve vernieuwing
van die stedelijkheid.
Karl Marx, één van de invloedrijkste linkse
denkers, claimde nochtans dat de hele economische
geschiedenis samengevat kan
worden in de antithese tussen stad en platteland.
Zo was Marx: hij begreep de geschiedenis
graag als een dialectisch proces,
waarbij tegenstellingen elkaar telkens weer
opheffen (aufheben) in een synthese.
Zo dacht Marx bijvoorbeeld ook dat een
dictatuur van het proletariaat de antithese
van de onderdrukking van het proletariaat
zou worden, en dat dit dialectisch proces
zou resulteren in een klasseloze samenleving.
Dit idee is misschien wel het meest
gekende filosofisch-dialectische idee van
Marx, het lijkt me bovendien één van zijn
niet geslaagde opvattingen. Bovendien is het
nooit in de praktijk omgezet, want het was
telkens weer een partij die zich opwierp als
en zichzelf uitriep tot vertegenwoordiger
van het proletariaat, en telkens ook weer een
in naam linkse partij die zich, tegen de wens
van een deel van het proletariaat in, inzette
om een dictatuur te willen realiseren. Het
idee van Marx dat de geschiedenis samengevat
kan worden in de antithese tussen stad
en platteland, is in elk geval weinig verder
uitgewerkt, ook door vele denkers die zich
op Marx beriepen.
Bookchin is één van de weinige sociale
denkers die zich sterk geïnspireerd wisten
door de geschriften van Marx en die ideeën
rond stad en stedelijkheid verder uitwerkten,
eerst als marxist maar later ook
nog de hele tijd als sociale anarchist. In de
marxiaanse traditie vinden we dit ook terug
bij filosoof Henri Lefebvre en socioloog Manuel
Castells, tegenwoordig ook veel bij
schrijvers als David Harvey en de in België
actieve socioloog Eric Corijn.
In 1974 verschijnt er, negen jaar na het verschijnen
van Crisis in Our Cities van Murray
Bookchin een tweede boek dat vooral focust
op stad en stedelijkheid: The Limits of the City.
Bookchin is intussen een naar hedendaagse
normen heel bekende anarchist
geworden, onder andere door zijn scherpe
maar genuanceerde pen, filosofisch kritische
commentaren en zijn utopische pleidooien
om tot een post-schaarste
samenleving te komen die uitgebreid gebruik
maakt van nieuwe technologie als die
voor wind- en zonne-energie. Hij gaat er van
uit dat het gebruik maken van automatisering
en nieuwe technologie een einde
aan situaties van schaarste in de
maatschappij met zich mee kan brengen.
Met zijn ideeën over steden beïnvloedde hij
in Nederland ook de ecologische Kabouters.
In zijn nieuwe boek merkt Bookchin op dat
veel marxiaanse urbane analyse neerkomt
op het reduceren van stedelijke kwesties tot
‘wie bezit wat?’ in de moderne stad en ‘wie
buit wie uit?’. De stad is echter meer dan een
ruimte voor klassenconflict. Het is meer dan
een connectie naar handel en verdeling van
arbeid. Want de stad is van oorsprong ook
een poging om tot creatieve gemeenschappen
en culturele ruimtes te komen,
een concentratie van menselijke energie die
men op het platteland niet terugvindt vermits
die energie meer verspreid en versnipperd
is daar.
Alhoewel de stad steeds meer
het decor vormt voor de mens
zijn of haar milieu, is er ook
binnen de milieubeweging te
weinig aandacht voor het
stedelijke
Veel mainstream literatuur over stadsplanning
komt vaak over als een tegendiscours
voor marxistische urbane analyse.
Bookchin vindt echter dat deze traditie zelf
een aantal beperkingen incorporeert. Ze is
bijvoorbeeld zonder uitzondering heel institutioneel
ingesteld en utilitair gericht.
Alhoewel de stad steeds meer het decor
vormt voor de mens zijn of haar milieu, is er
ook binnen de milieubeweging te weinig
aandacht voor het stedelijke. En als die er
wel is dan heeft Bookchin er volgens mij zelf
toe bijgedragen dat die er meer gekomen is.
In Limits of the City schrijft Bookchin: ‘Met
de uitzondering van zure regen, zijn onze
grootste zorgen over het milieu urbaan van
aard en niet die zorgen die gerelateerd zijn
aan rurale gebieden en wildernis. Wat het
meeste indruk maakt op ons als om het
milieu bezorgde individuen, dat is het cultiveren
van tuinen in de stad of het gebruik
maken van zonnecollectoren voor urbane
wooneenheden... Wat mensen het meest
fascineert, dat is wanneer we het platteland
in de stad proberen te brengen als tuinen, of
wanneer we alternatieve energiebronnen
voor appartementsgebouwen gebruiken.
Dat milieubeschermers deze specifieke urbane
inbreng niet zien, heeft veel bijgedragen
aan de marginalisering van hun ideeën.’
Vrijheid, politiek en historiek
Voor Bookchin maakt het stedelijke deel uit
van een erfenis om meer vrijheid te bekomen,
als tegengesteld aan een historische
erfenis van onderdrukking. Ja, ook Bookchin
denkt dialectisch. Hij ziet in de geschiedenis
twee hoofdstromen: de erfenis van de overheersing
en de erfenis van de vrijheid. Hij
gaat er van uit bijvoorbeeld dat vroege
steden misschien wel eerder tot stand
kwamen doordat er culturele behoeften waren,
dan dat er strikt economische of militaire
behoeften waren.
Voor Bookchin moet de erfenis van de vrijheid,
zowel op persoonlijk als op sociaal
2015 - 3 81