Primjeri filantropije u Crnoj Gori do kraja XX vijeka

Primjeri filantropije u Crnoj Gori do kraja XX vijeka
VI - Zaključak
Na teritoriji današnje Crne Gore filantropija je do XIX vijeka bila rijetka pojava. Ona je bila individualnog i religijskog
karaktera. Filantropija u vidu zadužbinarstva zaživjela je krajem XIX vijeka i zenit je dostigla tokom prve polovine
XX vijeka. Tada su stvoreni ekonomski i pravni uslovi za formiranje zadužbina. Najveći broj zadužbina bio je osnovan
za stipendiranja đaka i studenata, zatim za pomaganje siromašnima, za osnivanje kulturnih institucija i za pomaganje starim
osobama.
Filantropija je prvo zaživjela u Boki Kotorskoj, koja je imala povoljnije ekonomske i kulturne prilike u odnosu na
ostali dio Crne Gore. Zadužbinari u Boki su po pravilu bili pomorci i poslovni ljudi i za njih je karakteristično da su u mladosti
napustili rodni kraj, sticali bogatstvo na strani, a potom su dio tog bogatstva opredjeljivali za formiranje zadužbina koje su imale
uglavnom prosvjetiteljsku ulogu. Negativna strana u zadužbinskim dokumentima iz Boke je ta što su darodavci svoju imovinu
ostavljali i za promociju nacionalne i vjerske pripadnosti, što je bila odlika njihovog vremena, ali svakako ne odgovara potrebama
današnjice.
U ostalom dijelu Crne Gore zadužbine se formiraju od početka XX vijeka. Njihovi osnivači su bili dominantno trgovci,
a u manjem broju državni činovnici i sveštenici. Zadužbinarstvo se pojavilo u Podgorici i Nikšiću, ali ne i u sjevernom dijelu
Crne Gore. Razlozi zbog kojih u Crnoj Gori nije došlo do ekspanzije zadužbinarstva nalaze se u odsustvu većih privrednih
centara, niskom obrazovnom nivou stanovništva, nedostatku građanske i patriotske svijesti i odgovornosti, ali i u nepostajanju
visokoškolskih institucija koje, po pravilu, privlače zadužbinare.
Zadužbinari u Crnoj Gori su bili uspješni, ali i skromni ljudi, posvećeni svojim poslovima i porodicama. Već na početku
svojih karijera osjećali su lokalpatriotsku potrebu i obavezu da pomažu svojim sugrađanima. Smatrali su da je škola osnova
ljudskog napretka i zbog toga su svoju imovinu zavještavali za sve nivoe obrazovanja. Većina njih nije imala svoju djecu, što je bio
jedan od motiva da imovinu zavještaju u dobrotvorne svrhe. Zadužbine su, uglavnom, osnivali pojedinci i bračni parovi.
Filantropija u Crnoj Gori je sporo napredovala u međuratnom periodu, i uglavnom je imala lokalni karakter. Nije bilo
zadužbina za čitavu Crnu Goru, tako da zadužbine nijesu djelovale van mjesta u kojima su osnovane. Najčešće su pomagale
pripadnike bratstva i plemena iz kojeg je poticao osnivač zadužbine. O mnogima zadužbinama nije ostalo puno tragova. Poznati
su osnivači, imovina i motivi za osnivanje zadužbina, ali podaci o njihovom funkcionisanju su skromni, zbog čega ovaj rad sadrži
uglavnom pregled osnivanja i karakter zadužbina.
Nakon 1945. godine, zbog političkih i zakonskih ograničenja, čak i ovako skromna filantropija je potpuno obustavljena.
Imovina prethodnih zadužbina je nacionalizovana, a često i otuđivana, a dokumentacija o njihom radu je velikim dijelom
izgubljena. U periodu komunističke vladavine u Crnoj Gori, filantropija je bila isključivo vezana za crnogorsku dijasporu. Tek
su se početkom 90-ih godina XX vijeka, formirali, prije svega pravni, uslovi za obnovu filantropije u Crnoj Gori. Pokrenute su
inicijative za obnovu starih zadužbina i povraćaj njihove imovine kako bi opet imale funkciju koju su im odredili darodavci,
prilagođenu uslovima savremene civilizacije.