II cild - Evveli.qxp - turan-sam

ÅË
ÅÊÂÈÂÀËÅÍÒËÈÊ
2. ñèô. Åéíèãèéìÿòëè, áÿðàáÿðãöââÿëè.
Ìöàñèð åëìäÿêè ìöëàùèçÿëÿð ýþñòÿðèð êè,
úèñèìëÿðèí èíåðñèéà êöòëÿñè èëÿ àüûðëûã êöòëÿñè
åêâèâàëåíòäèð. Ç.Õÿëèëîâ.
ÅÊÂÈÂÀËÅÍÒËÈÊ èñ. Áÿðàáÿðëèê, åéíè
ãèéìÿòäÿ, åéíè ãöââÿäÿ, åéíè ìÿíàäà îëìà.
ÅÊÇÉÌÀ [éóí.] òèá. Èðèíëè ñÿïêèëÿð, ñóëóãëàð
øÿêëèíäÿ òÿçàùöð åäÿí äÿðè õÿñòÿëèéè.
ÅÊÇÅÌÀËÛ ñèô. Åêçåìàñû îëàí. Åêçåìàëû
õÿñòÿ. Åêçåìàëû àéàã. – Ìîëëàéåâ .. áèðäÿí
åêçåìàëû áàðìàãëàðû èëÿ [Ëàëÿíèí] ãîëóíäàí
éàïûøäû.. Ì.Ùöñåéí.
ÅÊÇÎÃÁÌÈÉÀ [éóí. åõî – õàðèú âÿ
ýàìîñ – åâëÿíìÿ] åòíîãð. Þç òàéôàñûíäàí,
þç ãîùóì-ÿãðÿáàñûíäàí, þç èúòèìàè ãðóïóíäàí
åâëÿíìÿéè ãàäàüàí åäÿí àäÿò.
ÅÊÇÎÒÅÐÌÈ´Ê ñèô. [éóí. åõî – õàðèú âÿ
òùåðìîñ – èñòè] êèì. Èñòèëèê ÷ûõìàñû èëÿ áàüëû
îëàí, èñòèëèê âåðÿí. Åêçîòåðìèê ïðîñåñ.
ÅÊÇÎÒÈ´Ê ñèô. [éóí.] 1. Àâðîïà þëêÿëÿðè
ö÷öí ãåéðè-àäè îëàí, îíëàðà õàñ îëìàéàí.
Åêçîòèê þëêÿëÿð (àâðîïàëûëàð ö÷öí ãåéðè-àäè
îëàí ìÿäÿíèééÿòÿ, òÿáèÿòÿ âÿ ñ.-éÿ ìàëèê
þëêÿëÿð; ìÿñ.: òðîïèê þëêÿëÿð).
2. ìÿú. Öìóìèééÿòëÿ, ãåéðè-àäè, ãÿðèáÿ,
éàä. Åêçîòèê ìóñèãè. Åêçîòèê ïàëòàð.
ÅÊÇÓÒÈÊÀ [éóí.] Àâðîïàëûëàð ö÷öí
ãåéðè-àäè ýþðöíÿí ùÿð øåé (òÿáèÿò, ìÿèøÿò,
àäÿò, ìÿäÿíèééÿò âÿ ñ). Øÿðã åêçîòèêàñû. –
Ãàçìà ñàùèáèíèí åêçîòèêàéà îëàí ìåéëè î
äÿðÿúÿéÿ éåòèøìèøäè êè, áèð ìåòð óçóíëóüóíäà,
éàðûì ìåòð åíèíäÿ îëàí ãàïûéà äà òÿçÿ
áèð úåúèì àñäûðìûøäû. ß.ßáöëùÿñÿí. // Öìóìèééÿòëÿ,
ãÿðèáÿ, ãåéðè-àäè øåé. Ýÿëÿð úàíëû
åêçîòèêà àüàëàðûí õîøóíà; ßùñÿí äåéÿð,
ðàäèîëàð õèòàá åäÿð ãîøóíà. Ñ.Ðöñòÿì.
ÅÃÎÈ´ÑÒ ñèô. [ôð. ÿñëè ëàò.] Þçöíö áÿéÿíÿí,
þçöíö éöêñÿê òóòàí, àíúàã þçöíö, þç ìÿíàôåéèíè
äöøöíÿí àäàì; õóäáèí. [Ñöëåéìàí:]
Ìÿí ùÿëÿ þìðöìäÿ áóíóí êèìè åãîèñò àäàì
ýþðìÿìèøÿì. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÅÃÎÈÑÒËÈÊ èñ. Åãîèñò àäàìûí õàññÿñè, àíúàã
þçöíö, þç ìÿíàôåéèíè äöøöíìÿ; õóäáèíëèê.
ÅÃÎÈ´ÇÌ [ôð. ÿñëè ëàò.] áàõ åãîèñòëèê.
ÅË 1 èñ. 1. Úàìààò, õàëã, àäàìëàð. Åë ö÷öí
àüëàéàí ýþçñöç ãàëàð. (Àòà. ñþçö). Áàùàð ôÿñëè
åë øàä îëóð ñÿðàñÿð; Ùÿðýèç ìÿíäÿí þçýÿ
éîõäóð ìöêÿääÿð. Ã.Çàêèð. Ôÿëÿéèí úÿáðèíäÿí,
åë òÿíÿñèíäÿí; Äÿðäèì àðòûá áèð öììàíà
äþíöáäöð. Àøûã ßëÿñýÿð. Áèëäèð áó çàìàí
èäè. Åë ìÿñúèäÿ éûüûëìûøäû. Ìèð Úÿëàë.
Åë àíàñû, åë àòàñû – åëèí áàø÷ûñû, ùàìûíûí
ãàéüûñûíû ÷ÿêÿí, äÿðäèíÿ øÿðèê îëàí, èøèíÿ
éàðàéàí, õåéèð-øÿðèíäÿ èøòèðàê åäÿí àäàì.
[Ìèðçÿ Ùåéäÿð:] À áàøûíà äþíöì, àõûð
ìÿíèì òÿãñèðèì íÿäèð Ìÿí äåéÿíäÿ áèð åë
àíàñûéàì, ñÿí ÷àüûðûðñàí, ñÿíèí èøèíè ýþðöðÿì,
áó ÷àüûðûð, ýÿëèá îíóí èøèíè ýþðöðÿì.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ùÿñÿí ùàìûíûí äàäûíà
÷àòûð, ùàìûíûí õåéðèíè-øÿðèíè ýþðöð. Ùÿñÿí
åë àòàñûäûð. Ñ.Ðÿùìàí. Åë ÿäÿáèééàòû – øèôàùè
õàëã ÿäÿáèééàòû, ôîëêëîð. Áó ñàðñûíòûëûã,
áó ãàòûøûãëûã åë ÿäÿáèééàòûíäà ýþçÿë ïàð÷àëàð
éàðàòìûø îëñà äà, éàçû ÿäÿáèééàòûíäà áèð
ãÿäÿð áîøëóã âöúóäà ýÿòèðìèøäè. Ú.Úàááàðëû.
Éàçûëû êëàññèê ÿäÿáèééàòëà áÿðàáÿð, Àçÿðáàéúàí
äèëèíäÿ çÿíýèí åë ÿäÿáèééàòû éàðàíûð.
Ì.Èáðàùèìîâ. Åë îüëó, åë ãûçû – áèð åëäÿí
îëàí, ùÿìâÿòÿí, ùÿìéåðëè (áÿçÿí ìöðàúèÿò
ìÿãàìûíäà èøëÿíèð). Åë îüëóì, éàäûìäàäûð
î äÿìëÿð èíäèêèòÿê; Áàüäàêû óøàãëàðà, áèð
ñþç, öðÿêäèí, öðÿê. Ñ.Ðöñòÿì. Ýþçöìöí
þíöíäÿ úàíëàíûð ùÿð àí; Éîëëàðûí éîðüóíó î
ãÿìýèí ãàðû; Áèð äÿ åë îüëóìóí ãÿðèá ìÿçàðû.
Ì.Ðàùèì. [Ñåâèíú:] Ñÿí ñÿùâ åäèðñÿí,
Ìàùìóä! Ìÿí áó ýöí ñÿíèí ö÷öí áèð åë ãûçû
éîõ, áèð ìÿêòÿá éîëäàøûéàì. Ç.Õÿëèë. Åë
éàðäûì êîìèòÿñè – 1917-úè èë èíãèëàáûíûí
èëê èëëÿðèíäÿ àéðû-àéðû êÿíäëÿðäÿ, ãÿçàëàðäà
éîõñóë êÿíäëèëÿðÿ êþìÿê åòìÿê ìÿãñÿäè
èëÿ òÿøêèë åäèëÿí êîìèòÿ. Áèð òÿðÿôäÿí, þçöíöí
éîðóëìàã áèëìÿäÿí ÷àëûøìàñû, äèýÿð
òÿðÿôäÿí, åë éàðäûì êîìèòÿñèíèí âÿ áàøãà
êÿíä òÿøêèëàòëàðûíûí ìàääè âÿ ìÿíÿâè éàðäûìû
èëÿ Áÿõòèéàð þçöíÿ êÿíäèí êÿíàðûíäà áèð
åâúèê äöçÿëòìèøäè. Ñ.Ùöñåéí. Åë éîëó – èøëÿê,
áþéöê éîë, ýåäèø-ýÿëèø ÷îõ îëàí éîë. Åë éîëóíóí
àëòûíäà ìàøûí äàéàíäû. ß.Âÿëèéåâ.
2. Þëêÿ, ìÿìëÿêÿò, âèëàéÿò. Ñàü ýåäÿñÿí
óëóñóíà, åëèíÿ; Ìèñðè ãûëûíú áàüëàäàðàì áåëèíÿ.
“Êîðîüëó”. Ìîëëà Âÿëè Âèäàäè âÿ Ìîëëà
Ïÿíàù Âàãèô ùÿð èêèñè áèð ÿñðèí âÿ áèð åëèí
àäàìëàðûäûð. Ô.Êþ÷ÿðëè. [Ñÿëèì:] Ýÿçäèì, äîëàøäûì,
óüðàäûì ùÿð åëÿ; Ìÿí áþéëÿ áèð ãàäûí
ýþðìÿäèì ùÿëÿ. Ù.Úàâèä. Åëäÿí-åëÿ – áèð
åëäÿí î áèðè åëÿ, åëáÿåë. Åëäÿí-åëÿ ýÿçìÿê.
– [Ãÿðèá:] Áèð ñþç èëÿ åëäÿí-åëÿ àòûëäûì; Áó
ãÿðèá åëëÿðäÿ éàõäû íàð ìÿíè. “Àøûã Ãÿðèá”.
15