II cild - Evveli.qxp - turan-sam

ÅÒÐÖÑÊ
ÅÒÐÖ´ ÑÊ Èòàëèéàäà éàøàìûø ãÿäèì áèð
õàëã âÿ áó õàëãà ìÿíñóá àäàì.
ÅÒÖ´ Ä [ôð.] 1. Áèð ÿñÿðèí èëê ãàðàñû, åñêèçè.
Óëäóç àçàä âàõòëàðûíû äàèìà ÿí êè÷èê îòàüûíäà
ùÿâÿñêàðû îëäóüó ðÿññàìëûüà ñÿðô åäÿð,
ìöõòÿëèô åòöäëÿð èøëÿðäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
2. Àéðûúà áèð ìÿñÿëÿéÿ ùÿñð îëóíìóø êè÷èê
ÿäÿáè ÿñÿð. Áèîãðàôèê åòöäëÿð. Òÿíãèäè åòöä.
3. Ìÿøã (ìóñèãèäÿ, ñÿùíÿäÿ, øàùìàòäà
âÿ ñ.-äÿ).
4. Âèðòóîç ìàùèééÿòèíäÿ îëàí êè÷èê ìóñèãè
ÿñÿðè. Ñöèòà øÿêëèíäÿ éàçûëìûø ÷îõùèññÿëè
ìóñèãè ÿñÿðëÿðèíÿ áÿçÿí “åñêèç” âÿ éà
“åòöä” àäû äà âåðèëèð. ß.Áÿäÿëáÿéëè.
Å èñ. 1. Éàøàéûø áèíàñû, ùÿì÷èíèí ìöõòÿëèô
ìöÿññèñÿ âÿ èäàðÿëÿðè éåðëÿøäèðìÿê
ö÷öí áèíà, òèêèëè. Êÿðïèú åâ. Äàø åâ. Éàøàéûø
åâè. Àëòûìÿðòÿáÿëè åâ. – Îí ö÷ èë áóíäàí èðÿëè
åâëÿðè éàçàíäà Äàíàáàø êÿíäèíèí òöñòö ÷ûõàíû
äöç àëòû éöç ÿëëè èêèéÿ ÷àòìûøäû. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Øîñå éîëó êÿíàðûíäà, ñàðû êèðÿìèòëè
.. áèð åâ ýþðöíöðäö. Ì.Ùöñåéí. // Ìÿíçèë,
îòàã, àèëÿíèí éåðëÿøäèéè éåð. Åâÿ ýåòìÿê.
Åâäÿí ýåú ÷ûõìàã. Åâ éûüûøäûðìàã. – [Ìÿðúàí
áÿé:] ßëáÿòòÿ, áîøàéàúàüàì, òÿâÿããå
åäèðÿì êè, áó ýöí ìÿíèì åâèìäÿí ÷ûõàñàí.
Ö.Ùàúûáÿéîâ. [Ùàúû Íÿñèð:] Áèð êàñûá êèøèíèí
ãûçûíû àëûá åâèìÿ ýÿòèðÿúÿéÿì. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
2. Çÿùìÿòêåøëÿðèí ùÿð ùàíñû áèð ìÿäÿíèìÿèøÿò
åùòèéàúëàðûíà õèäìÿò åäÿí èúòèìàè
ìöÿññèñÿ, éåð. Çèéàëûëàð åâè. Êþðïÿëÿð åâè.
Ìöÿëëèìëÿð åâè. – Ìÿäÿíèééÿò åâèíèí èøûãëû âÿ
áþéöê çàëû àäàìëà ãàéíàøûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
3. Àèëÿ, îüóë-óøàã, êöëôÿò ìÿíàñûíäà. Åâèíÿ
éàõøû áàõûð. Åâèí äÿðäèíè ÷ÿêìÿê. Åâèíÿ
áàüëû àäàì. – [Ìÿøÿäè Ñÿòòàð:] ßùâàëûí
íåúÿäèð, åâ, óøàã ñàëàìàòäûðìû ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Åâ à÷ìàã (ãóðìàã) – þçöíÿ àéðûúà
àèëÿ ãóðìàã. Î, àòà-àíàñûíäàí àéðûëûá
þçöíÿ åâ à÷äû. – [Êÿìòÿðîâ âÿ Ëåéëà] èíäè
áåëÿ ýöìàí åäèðäèëÿð êè, äÿì-äÿñýàùëû åâ
ãóðìàã èñòÿéÿíëÿðèí, îõóìóøëóüóí, ãàðøûëûãëû
ñåâýè èëÿ ãóðóëìóø àèëÿíèí ãàéäàñû
áåëÿäèð êè, âàð. Ìèð Úÿëàë. Åâ àäàìû –
1) àèëÿíèí öçâö âÿ éà àèëÿéÿ éàõûí øÿõñ.
Áàøãà âàõò îëñàéäû, ÷îõäàí åâ àäàìûíäàí
áèðè úóìóá [Ùÿìçÿíèí] ïàëòîñóíó, ïàïàüûíû
àëàðàã àñãûäàí àñìûøäû. ß.ßáöëùÿñÿí;
2) êþùí. åâôåìèñòèê éîëëà ÿðèí þç àðâàäûíûí
ÅÂ
àäûíû ÷ÿêìÿìÿê ö÷öí èøëÿòäèéè èôàäÿ. [Ãîúà
êèøè:] ×öíêè äöíÿí Éàðìÿììÿäèí åâ àäàìû
ýÿëìèøäè áèçÿ, ãàðàáàøûìûçà äåìèøäè êè,
Êÿðáÿëàéû Ñÿôÿð åâÿ ýÿëñÿ, îíà áèð äå, ýÿëñèí,
áèçèì óøàüà áàõñûí. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Åâ àðâàäû (ãàäûíû) – ùå÷ áèð ìöÿññèñÿ âÿ
éà èäàðÿäÿ èøëÿìÿéèá, àíúàã åâ èøëÿðè âÿ
òÿñÿððöôàòû èëÿ ìÿøüóë îëàí ãàäûí, åâäàð
ãàäûí. [Ùóðèçàä îüëóíà:] Éàõøû, åëÿ îõóìóø
ãûçäàí åâ ãàäûíû îëàðìû – äåéÿ úèääè ñèìà
èëÿ ñîðäó. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Öñò ãàòëàðäà åâ
àðâàäû éîõäóð êè Ìèð Úÿëàë. Åâ ãóëëóã-
÷óñó – ìóçäëà áàøãàñûíà ìöõòÿëèô åâ èøëÿðè
ýþðÿí ãàäûí (ãûç). [Ìÿñìÿ:] ..Ìÿíèì ùÿéàòûìûí
èêèíúè ñÿùèôÿñè 23-úö èëèí áàùàðûíäàí
áàøëàéûð. Áó çàìàí åâ ãóëëóã÷óëàðûíûí
ñûüîðòà åäèëìÿñè ö÷öí ãàíóí íÿøð åäèëìèøäè.
Ñ.Ùöñåéí. Åâ îëìàã, åâ éèéÿñè îëìàã –
åâëÿíìÿê, àèëÿ ãóðìàã, åâ-åøèê ñàùèáè îëìàã.
[Ñîëòàí áÿé:] Ãûçûì, èíàä îëìà, ..
ýåäÿðñÿí ÿðÿ, îüóë-óøàã ñàùèáè îëàðñàí, åâ
éèéÿñè îëàðñàí. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Çàðàôàò äåéèë,
åâëÿíèð, àé ïàð÷àñû êèìè áèð ãûç àëûð. Åâ îëóð,
äàùà éóðäñóçëóãäàí ÷ûõûð. Ìèð Úÿëàë. Åâ
ñàùèáè, åâ éèéÿñè ìÿú. – àèëÿíèí áàø÷ûñû, åâèí
áþéöéö. Ãîíàã ãîíàüû ñåâìÿç, åâ éèéÿñè ùÿð
èêèñèíè. (Àòà. ñþçö). Òàùèð åâ éèéÿñèíè áèð äÿ
÷àüûðäû. Ì.Ùöñåéí. Åâ òþêìÿê – åâèí ùÿð
òÿðÿôèíè ñèëèá-ñöïöðìÿê, òàìàì òÿìèçëÿéèá
éûüûøäûðìàã. Åâäÿí ÷ûõìàã – àèëÿäÿí êöñöá
ýåòìÿê. [Ìåùðèáàí] Ðÿìçèééÿñèíè êèìÿ
òàïøûðûá åâäÿí ÷ûõûð, îíëàðû òÿðê åäèðäè.
Ñ.Ùöñåéí.
4. Ùåéâàí àäëàðûíûí ÿââÿëèíäÿ îíëàðûí
åâäÿ áÿñëÿíäèéèíè, ÿùëèëÿøìèø îëäóüóíó
áèëäèðèð. Åâ ùåéâàíû. Åâ ãóøó. Åâ àðûñû. – Åâ
äàíàñû åâ äàíàñûíäàí ãîðõìàç. (Àòà. ñþçö).
Ìÿøùóð ñàéà÷û ñþçëÿðèíäÿ åâ ùåéâàíëàðû áèðáèð
çèêð îëóíóð. Ô.Êþ÷ÿðëè.
5. Áÿçè ñþçëÿðèí ÿââÿëèíäÿ, ùÿìèí ñþçëÿðèí
èôàäÿ åòäèéè øåéëÿðèí åâëÿ áàüëû âÿ éà åâÿ
àèä îëäóüóíó, åâäÿ èøëÿíäèéèíè, åâäÿ ùàçûðëàíäûüûíû,
éàõóä åâäÿ èúðà åäèëäèéèíè áèëäèðèð.
Åâ ïàëòàðû. Åâ áàøìàüû. Åâ õþðÿéè. Åâ ÷þðÿéè.
Åâ òàïøûðûüû. Åâ èøëÿðè.
◊ Åâ áèçèì, ñèðð áèçèì – ýèçëè ñàõëàíìàëû
îëàí ñþç, èø ùàããûíäà äåéèëèð. Åâ áèçèì, ñèðð
áèçèì, ñþùáÿòèíè åëÿ, Ôÿðìàíäàí äå! Ìèð
Úÿëàë. Åâ éûõìàã – áèðèíÿ ïèñëèê åòìÿê,
43