II cild - Evveli.qxp - turan-sam

ÅÌÎÑÈÉÀ
ÅÌÓÑÈÉÀ [ôð. ÿñëè ëàò.] Ùÿéÿúàí, òÿÿññöðàò.
ÅÌÏÈ´ÐÈÊ 1 [éóí. åìïåèðèà – òÿúðöáÿ]
1. ôÿëñ. Åìïèðèçì (1-úè ìÿíàäà) òÿðÿôäàðû.
2. Ïðàêòèê èøëÿ ìÿøüóë îëàí àäàì, åìïèðèçì
(2-úè ìÿíàäà) òÿðÿôäàðû.
ÅÌÏÈÐÈ´Ê 2 ñèô. [éóí.] 1. Åìïèðèçì ìàùèééÿòèíäÿ
îëàí. Åìïèðèê ñîñèîëîýèéàíûí
ìåòîäèêàñû.
2. êèò. Åìïèðèçìÿ, éàëíûç òÿúðöáÿéÿ ÿñàñëàíàí,
òÿúðöáè. Åìïèðèê öñóë. Åìïèðèê äöñòóð.
– Åëëèíèçì äþâðöíäÿ åëì åìïèðèê õàñèééÿò
äàøûéûðäû. ß.Ñóëòàíëû.
ÅÌÏÈÐÈÊËÈÊ èñ. Åìïèðèçìÿ ÿñàñëàíìà,
åìïèðèçì ìàùèééÿòè äàøûìà, òÿúðöáèëèê.
ÅÌÏÈÐÈÎÊÐÈ´ÒÈÊ [éóí.] ôÿëñ. Åìïèðèîêðèòèñèçì
òÿðÿôäàðû.
ÅÌÏÈÐÈÎÊÐÈÒÈÑÈ´ÇÌ [éóí.] ôÿëñ. ÕÛÕ ÿñðèí
àõûðëàðûíäà ìåéäàíà ÷ûõìûø ñóáéåêòèâ
èäåàëèñò ôÿëñÿôè úÿðÿéàí; ìàõèçì. Åìïèðèîêðèòèñèçì
ùÿì÷èíèí ôèçèêàäà áþùðàíëà, ôèçèêè
èäåàëèçì ìÿêòÿáè èëÿ áàüëû îëìóøäóð.
Íåîïîçèòèâèçì “àíòèìåòàôèçèê” åìïèðèîêðèòèñèçìèí
äàâàìûäûð.
ÅÌÏÈÐÈ´ÇÌ [éóí.] ôÿëñ. 1. Èäðàê ö÷öí éàëíûç
ùèññè ãàâðàéûøû, òÿúðöáÿíè ÿñàñ ùåñàá
åäÿí, íÿçÿðè öìóìèëÿøäèðìÿëÿðè ãÿáóë åòìÿéÿí
ôÿëñÿôè úÿðÿéàí. Åìïèðèçì èëÿ ðàñèîíàëèçì
àðàñûíäà ÿñàñ çèääèééÿòëÿð.
2. ñèô. êèò. Íÿçÿðè úÿùÿòèí çÿðÿðèíÿ îëàðàã,
ïðàêòèê úÿùÿòÿ, ÿìÿëè ôÿàëèééÿòÿ ìåéèë;
ÿìÿëè ôÿàëèééÿò.
◊ Ñöðöíÿí åìïèðèçì – àéðû-àéðû ôàêòëàðûí
äÿðèí ÿëàãÿëÿðèíè âÿ èíêèøàô ãàíóíëàðûíû
à÷ìàäàí þéðÿíèëìÿñè; þéðÿíèëÿí ùàäèñÿëÿðÿ
ìÿùäóä, ãåéðè-úèääè éàíàøìà.
ÅÌÚËÑÈÉÀ [ôð. ÿñëè ëàò.] õöñ. 1. Áèð ìàéåíèí
áàøãà ìàéå è÷ÿðèñèíäÿ ÿðèìÿéèá ãàëàí
ìèêðîñêîïèê çÿððÿëÿðè.
2. Ôîòî êàüûçû, éà ëþâùÿúèêëÿðè öçÿðèíÿ
÷ÿêèëÿí ôîòîêèìéÿâè øöàëàðà ùÿññàñ æåëàòèí
ìÿùëóëó. Åìóëñèéà òÿáÿãÿñè.
ÅÌÓËÑÈÉÀËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Åìóëñèéàëàøäûðûëìàã”äàí
ô.èñ.
ÅÌÓËÑÈÉÀËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. õöñ.
Åìóëñèéà ùàëûíà ñàëûíìàã, éàõóä öçÿðèíÿ
åìóëñèéà ÷ÿêèëìÿê.
ÅÌÓËÑÈÉÀËÀØÄÛÐÛÚÛ ñèô. Åìóëñèéà ÿìÿëÿ
ýÿòèðÿí. Åìóëñèéàëàøäûðûúû ìàääÿ.
ÅÍÄÈÐÈËÌßÊ
ÅÌÓËÑÈÉÀËÀØÄÛÐÌÀ “Åìóëñèéàëàøäûðìàã”äàí
ô.èñ.
ÅÌÓËÑÈÉÀËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. õöñ. Åìóëñèéà
ùàëûíà ñàëìàã, éàõóä öçÿðèíÿ åìóëñèéà
÷ÿêìÿê.
ÅÌÓËÑÈÉÀËÛ ñèô. õöñ. Öçÿðèíÿ åìóëñèéà
÷ÿêèëìèø. Ãàëûí ãàòëû ëþâùÿëÿð âàñèòÿñèëÿ èøûã
ùèññÿúèêëÿðèíèí, ùÿì÷èíèí “é” ùèññÿúèêëÿðèí
äÿ ùÿðÿêÿòèíè éàçìàã ìöìêöíäöð. Ëàêèí
ñîíóíúó ùàëäà äàùà ãàëûí åìóëñèéàëû ëþâùÿëÿðäÿí
èñòèôàäÿ åäèëìÿëèäèð. À.Ãàðàéåâ.
// Òÿðêèáèíäÿ åìóëñèéà îëàí. Åìóëñèéàëû íåôò.
ÅÍ 1 1. “Í” ùÿðôèíèí àäû.
2. Ôîðìóëëàðäà øÿðòè ðÿìç – ëàòûí ùÿðôè
“Í”, “í” èëÿ èøàðÿ îëóíàðàã ùÿð ùàíñû áèð
êÿìèééÿòè áèëäèðèð.
ÅÍ 2 èñ. Áèð øåéèí êþíäÿëÿí âÿçèééÿòäÿ
óçóíëóüó. Êö÷ÿíèí åíè. Îòàüûí åíè. Ïàð÷àíûí
åíè. – Åíè èêè êèëîìåòðäÿí àðòûã îëìàéàí
[òîðïàã] áèð çîëàã êèìè óçàíûá ýåäèðäè.
Ì.Èáðàùèìîâ. [Òþâëÿíèí] èéèðìè ñÿêêèç àðøûí
óçóíó, éåääè àðøûí éàðûì åíèäèð. Ãàíòÿìèð.
Áó õÿíäÿê áèð êèëîìåòð óçóíëóüó, ãûðõ ìåòð
åíè, îòóç ìåòð äÿðèíëèéè îëàí íÿùÿíý áèð äÿðÿäÿí
èáàðÿòäèð. ß.Ñàäûã. Åí äàèðÿñè úîüð.
– åêâàòîðäàí ìåðèäèàíà ãÿäÿð îëàí (äÿðÿúÿëÿðëÿ
ýþñòÿðèëÿí) ìÿñàôÿ. Úÿíóá åí äàèðÿñè.
Åí êÿñèéè ôèç. – úèñìèí îõóíà ïåðïåíäèêóëéàð
ìöñòÿâè èëÿ êÿñèéè; åíèíÿ êÿñèéè.
◊ Åíÿ âåðìÿê – 1) êþêÿëìÿê; 2) åíèíÿ
áþéöìÿê, åíèíÿ ýåíèøëÿíìÿê. Áîñòàíäàêû
êÿëÿìëÿð åíÿ âåðèð, áàëãàáàãëàð ãàðûíëàðûíû
øèøèðäèð, ïîìèäîðëàðûí ñèôÿòè ãûçàðûðäû.
ß.Âÿëèéåâ. Åíè èëÿ óçóíó áèð îëìàã – ùÿääèíäÿí
àðòûã êþêÿëìÿê, êþêëöêäÿí éóìðóëàøìàã.
ÅÍÄÅÌÈ´Ê ñèô. [éóí.] õöñ. Éåðëè, ìöÿééÿí
áèð éåðÿ õàñ îëàí. Åíäåìèê õÿñòÿëèê. Åíäåìèê
áèòêèëÿð.
ÅÍÄÅÌÈ´ÉÀ [éóí.] õöñ. Èíôåêñèéàíûí ãàëìàñûíà
ñÿáÿá îëàí ìöÿééÿí øÿðàèò íÿòèúÿñèíäÿ
áèð éåðäÿ éîëóõóúó õÿñòÿëèéèí äàèì
ìþâúóä îëìàñû.
ÅÍÄÈÐÈÚÈ ñèô. òåõ. Áèð øåéè, éöêö, àüûðëûüû
âÿ ñ.-íè àøàüû åíäèðÿí.
ÅÍÄÈÐÈËÌß “Åíäèðèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÅÍÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Àøàüû ñàëûíìàã, äöøöðöëìÿê.
Éóõàðûéà ãîéóëìóø ãûðìûçû ñòîë
ñàëîíóí ãàáàã òÿðÿôèíÿ åíäèðèëäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
25