II cild - Evveli.qxp - turan-sam

ÅØÅËÎÍËÀÌÀÃ
ÅØÅËÎÍËÀÌÀÃ ô. ùÿðá. Åøåëîíëàð (1-úè
ìÿíàäà) ùàëûíäà éåðëÿøäèðìÿê.
ÅØÅËÎÍËÀÍÌÀ “Åøåëîíëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÅØÅËÎÍËÀÍÌÀÃ ìÿúù. ùÿðá. Åøåëîíëàð
ùàëûíäà éåðëÿøäèðèëìÿê.
ÅØßËßÊ èñ. ìÿù. Àëìà, àðìóä, ùåéâà
êèìè ìåéâÿëÿðèí éåéèëìÿéÿí è÷ ùèññÿñè.
ÅØßËßÌß “Åøÿëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÅØßËßÌßÊ ô. 1. Òîðïàã, êöë êèìè òîç
ùàëûíäà îëàí øåéëÿðè áèð øåéëÿ åùìàëëû ãàçûìàã,
ãàðûøäûðìàã. Êÿðèì êèøè .. òîíãàëûí êþçöíö
åøÿëÿéÿðÿê ñþçÿ áàøëàäû.. Ì.Èáðàùèìîâ.
Ãàçàí õàí òîíãàëûí êÿíàðûíäà îòóðóá ýþçöíö
áèð íþãòÿéÿ çèëëÿìèø, ÿëèíäÿêè ÷óáóãëà
êöëö åøÿëÿéèð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
2. Àõòàðìàã, àðàøäûðìàã, ÿëëÿøäèðìÿê,
òþêöá-òþêöøäöðìÿê, äàüûòìàã. Ðöñòÿì áÿé
êèòàáëàðû åøÿëÿéèá áèð ÿñÿð ÷ûõàðäû: – Áàõ,
áóíó ùÿð áèð ãàäûí îõóìàëûäûð! – äåéÿ áèð
êèòàá âåðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÅØßËßÍÌß “Åøÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÅØßËßÍÌßÊ ãàéûä. 1. Àéàãëàðû èëÿ òîðïàüû
ãóðäàëàéàðàã, ãàçàðàã þçöíÿ éåì àðàìàã.
Úöúÿëÿðèì áèðÿð-áèðÿð; Ñóéó ýþðöá éàâóã
ýÿëÿð; È÷ÿð, ýåäÿð, åøÿëÿíÿð. À.Ñÿùùÿò.
×àäûðûìûçûí äþðä áèð éàíû à÷ûãëûã îëäóüóíäàí
òîéóã úöúÿëÿðè èëÿ î à÷ûãëûãäà ýÿçèøèð,
ãóðä-ãóø, ÷ÿéèðòêÿ òóòóá éåéèð âÿ åøÿëÿíèðäè.
À.Øàèã.
2. Éåðèíäÿ ãóðäàëàíìàã, î öç-áó öçÿ
÷åâðèëìÿê. [Àíà:] Ñÿùÿð òåçäÿí, ëàï òîéóãëàð
àüàúäàí òþêöëÿíäÿ áèç îéàíûá äóðóðóã,
[îüëóì] îéàíûðñà äà, ýþçö áàõà-áàõà éåðèíèí
è÷èíäÿ î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ åøÿëÿíèð. Ãàíòÿìèð.
Ñöáùàíâåðäèçàäÿ åøÿëÿíÿðÿê ìÿôòèëëè êðîâàòû
úûðûëäàòäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Òàïäûã éåðèíèí è÷èíäÿ
åøÿëÿíäè âÿ ýþçöíö à÷äû. ß.Âÿëèéåâ.
ÅØßÍßÊ èñ. 1. Òîéóüóí ãàçûá à÷äûüû, åøÿëÿéèá
à÷äûüû éåð, åøèëìèø éåð. Òîéóã åøÿíÿéè.
– Òîéóüóí áàøû êÿñèëÿíäÿ åøÿíÿêäÿ ãàëàð.
(Àòà. ñþçö).
2. ìÿú. Ãàðûøäûðûëìûø, åøÿëÿíìèø, òþêöáòþêöøäöðöëìöø,
ãàòìà-ãàðûøûã éåð.
ÅØÈÄßÍ èñ. äàí. Äèíëÿéèúè, äèíëÿéÿí. Ðàäèî
åøèäÿíëÿð.
ÅØÈÄÈËÌß “Åøèäèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÅØÈÄÈËÌßÊ ìÿúù. 1. Ãóëàã âàñèòÿñèëÿ
ãàâðàíûëìàã, ãóëàãëà äóéóëìàã, ãóëàüà ÷àòìàã
(ñÿñ ùàããûíäà). Éóõàðûäà ãàò-ãàðûøûã
ÅØÈÊ
áèð ñÿñ åøèäèëäè. À.Øàèã. Ýþéäÿ óëäóç óëäóçó
÷àüûðûðäû.. Éàõûíäàí äÿíèçèí óüóëòóñó åøèäèëèðäè.
Ì.Ùöñåéí. Áèðäÿí ëàï ãóëàüûíûí äèáèíäÿ
åøèäèëÿí áèð ãûøãûðûã Ãàäèðè áó õöëéàëàðûíäàí
àéûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. Õÿáÿð ÷àòìàã, õÿáÿð àëûíìàã. Áó ýöí
òÿçÿ áèð õÿáÿð åøèäèëäè.
3. Äèíëÿíèëìÿê, ãóëàã àñûëìàã, ãÿáóë åäèëìÿê,
íÿçÿðÿ àëûíìàã (÷îõ âàõò èíêàð øÿêëèíäÿ).
Îíóí áó àðçóñó êèìñÿ òÿðÿôèíäÿí åøèäèëìÿäè.
ÅØÈÄÈËÌßÇ ñèô. âÿ çÿðô Åøèäèëìÿñè ìöìêöí
îëìàéàí, åøèäèëìÿéÿí. [Ìóñà êèøèíèí]
éàëíûç àüçûíà äÿñìàë áàñäûãäà ñÿñè åøèäèëìÿç
îëäó. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÅØÈÄÈËÌßÇËÈÊ èñ. Åøèäèëìÿñè ìöìêöí
îëìàéàí ñÿñèí ùàëû.
ÅØÈÊ èñ. 1. Áàéûð, äûøàðû, ÷þë. Ýåúÿíèí áèð
àëÿìèíäÿ Íÿáè åâäÿí åøèéÿ ÷ûõûð. “Ãà÷àã
Íÿáè”. Ùàúû Ùÿñÿí áèð ñþç äåìÿéèá ýÿëèð,
éàïûøûð Èñêÿíäÿðèí ãîëóíäàí âÿ ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ
àïàðûð åøèéÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Äÿðâèø:]
Ðóãèééÿ, íèéÿ åøèêäÿ îòóðóáñàí À.Äèâàíáÿéîüëó.
Åøèéÿ àòìàã – áàéûðà òóëëàìàã,
÷ûõàðûá àòìàã, òóëëàìàã. Åøèéÿ ÷ûõìàã –
1) öçÿ ÷ûõìàã, çöùóðà ÷ûõìàã, àøêàðà ÷ûõìàã,
ýþðöíìÿê. Áèð ìöääÿò Úàùàíýèð äÿðâèø
ïàëòàðûíäà òàúèðèí åâèíäÿ ãàëäû. Áèð ýöí
þç-þçöíÿ ôèêèð åëÿäè êè, éàõøû, áÿñ ìÿí íÿ
âàõòà êèìè áó äþðä äèâàð àðàñûíäàí åøèéÿ
÷ûõìàéàúàüàì (Íàüûë); 2) òÿáèè åùòèéàúûíû
ðÿô åòìÿê, àéàãéîëóíà ýåòìÿê. Åøèéÿ
ñàëìàã – ãîâìàã. Ùÿñÿí àüà êèìè çàëûìûí
áèðè ýåòäè, íà÷àëíèêäÿí õàùèø åëÿäè. Áèð äÿ
ýþðÿúÿêñÿí, ïàïàüûìû ãîëòóüóìà âåðèá
ñàëäûëàð åøèéÿ. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
2. Áàéûð òÿðÿôÿ áàõàí, ÷ûõàí, åøèéÿ òÿðÿô
îëàí. ..Åøèê îòàãäà, ãÿçåòëÿðÿ ñÿðèëìèø
ãÿðÿíôèë âÿ õðèçàíòåì äÿñòÿëÿðè à÷ûëûá ùàçûðëàíäû.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Åøèê ãàïû äÿùëèçÿ
à÷ûëûðäû. Ìèð Úÿëàë. Ìóõòàð ÿìè åâèí åøèê
äèâàðûíà ñþéêÿíäè. Ì.Ùöñåéí.
3. Áèð øåéèí áàéûð ùèññÿñè, ÷þë òÿðÿôè. Ãàçàíûí
åøèéèíè äÿ, è÷èíè äÿ àüàðòäûðìàã.
4. Áàõ åâ-åøèê. Ýþçÿëëèê áàáûíäà øàùèúàùàíñàí;
Åøèéèíäÿ éöç ìèí ãóëëàð äîëàíûð.
Ì.Ï.Âàãèô. [Òöêÿçáàí:] Àíàñû þëìöø åâ áèëìèð,
åøèê áèëìèð, òÿêäÿíáèð ýÿëÿíäÿ äÿ ýþçöíÿ
éóõó ýåòìèð. Ì.Ùöñåéí.
35