II cild - Evveli.qxp - turan-sam

ÅËß
÷ûëàð çûíãûðîâëó ôàéòîíëàðäà ïûðûëòû èëÿ áóäó
áåëÿ ýÿëèðäè, îäó åëÿ ýåäèðäè. Ìèð Úÿëàë.
4. Úÿì øÿêëèíäÿ: åëÿëÿð(è) – î úöð (åëÿ)
àäàìëàð. Àììà åëÿëÿðè äÿ âàð êè, ùå÷ áèð èø
ýþðìÿéèá, þâãàòè-ÿçèçÿëÿðèíè ìöòëÿã áèêàð-
÷ûëûãäà çàéå åäèðëÿð. Ô.Êþ÷ÿðëè. Åëÿëÿðèíè øÿùÿðäÿí
ñöðýöí åòñÿëÿð äÿ àçäûð. Ì.Ùöñåéí.
5. ßäàò êèìè àèä îëäóüó ñþçöí ìÿíàñûíû
äÿãèãëÿøäèðèð. Åëÿ áó ñààò ÷àüûðòäûð. Åëÿ þçö
äÿ áó èøè ýþðìÿê èñòÿéèðäè. – Åëÿ áèðè ãîíøóí
Ãàðà Êÿðÿìîüëó, ìöÿëëèìëÿðÿ îíîòàãëû, åéâàíëû,
áàü÷àëû åâ òèêäèðèá. Ì.Èáðàùèìîâ.
[Óüóð:] Ìÿíè .. äèëÿ òóòàí åëÿ Àëõàí þçö îëìàäûìû
È.ßôÿíäèéåâ.
6. “äÿ” ÿäàòû èëÿ: 1) î úöð äÿ, î ãàéäàäà,
î òÿðçäÿ. Ïèøèê èëÿ íÿ òþâð ðÿôòàð åéëÿéèðñÿí,
åëÿ äÿ àðâàä èëÿ ëàçûìäûð ðÿôòàð åëÿìÿê.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ; 2) î ùàëäà, áåëÿ îëàí
ñóðÿòäÿ. Éàõøû, åëÿ äÿ ñÿí ýåò, ìÿí äÿ ýÿëÿðÿì;
3) îëäóüó êèìè, î úöð. Íåúÿ èäèñÿ, åëÿ
äÿ ãàëûá.
7. “êè” áàüëàéûúûñû èëÿ: î çàìàí êè, íåúÿ
êè, îíäà êè ìÿíàëàðûíäà çàìàí àíëàéûøû
âåðèð. Åëÿ êè, ãÿòè ãÿðàðà ýÿëäè, ôèêðèíäÿí
äþíìÿçäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Åëÿ êè, áó ÷àëñàããàë
êèøè ýþé þðòöêëö ñòîëóí äàëûíà êå÷äè,
äàùà öçöíö ýþðìÿ! Ìèð Úÿëàë. Åëÿ êè, áîç
èíÿê ñîéóëóá ãóðòàðäû, ìàðàã äàùà äà àðòäû.
ß.Âÿëèéåâ.
◊ Åëÿ-áåëÿ – 1) ùàâàéû, ìöôòÿ. – Áóíó ìÿíÿ
íå÷ÿéÿ âåðèðñÿí – Åëÿ-áåëÿ.; 2) ìÿãñÿäñèç,
ãÿðÿçñèç, öìóìèééÿòëÿ. Ìàéà óçàãëàðà
ýåòäèéèíè äóéàðàã òåç ÿëàâÿ åòäè: – Áóíó åëÿáåëÿ,
éàäûìà äöøäö, äåäèì. Ì.Èáðàùèìîâ.
Áó ñþçëÿðè î, áÿëêÿ äÿ åëÿ-áåëÿ, çàðàôàòëà
äåìèøäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ; 3) íÿ éàõøû, íÿ
ïèñ, áàáàò. Åëÿ-áåëÿ áèð åâ òèêäèðäè. Åëÿáåëÿúÿ
– òÿðïÿíìÿäÿí, âÿçèééÿòèíè äÿéèøìÿäÿí,
íåúÿ âàð åëÿ. [Ôèðèäóí] åëÿ-áåëÿúÿ
óçàíàðàã íÿùàéÿòñèç ýþéëÿðÿ òàìàøà åëÿìÿê
èñòÿéèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Åëÿ áèë (êè) – ñàíêè,
ýóéà êè. Ùàìû òÿðòÿìèç ýåéèíèá, åëÿ áèë êè,
òîéà ýåäÿúÿêäèð. Ú.Úàááàðëû. Áÿíäàëû ýÿëÿíäÿ
åëÿ áèë äàø-äèâàð äà äèëÿ ýÿëèð.. Ìèð Úÿëàë.
Àäàìëàð åëÿ áèë öìóìè êîìàíäà èëÿ Òàùèðÿ
ñàðû áàõäûëàð. Ì.Ùöñåéí. Åëÿ áèëìÿê – çÿíí
åòìÿê, ýöìàí åëÿìÿê, ñàíìàã. Òàð ýþðäöì,
òÿëÿ áèëäèì; ×àüûðäûí, ýÿëÿ áèëäèì; Áèð
éàòìûø úåéðàí ýþðäöì; Éàð éàòûá åëÿ áèëäèì.
ÅËÈ´Ò(À)
(Áàéàòû). Åëÿ áèëñèí êè, ïàäøàùè-çàìàíäûð;
Ùÿð êèì èðàã îëóð, ìöõòÿñÿð, ñÿíäÿí.
Ã.Çàêèð. Åëÿ ýÿëäè êè, åëÿ ýÿëèð êè – çÿíí
åòìÿê, äöøöíìÿê, ýöìàí åòìÿê ìÿíàñûíäà.
Îíà åëÿ ýÿëäè êè, ãûçû ùàðàäà èñÿ ýþðöá.
Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, áó êèòàáû îõóìóøàì.
– Ôèêðèì, ùèññèì, õÿéàëûì î ãÿäÿð éöêñÿëäè
êè, ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè; Áèçëÿðäÿí ÿââÿë íÿ éåð,
íÿ ýþé, íÿ ùÿéàò îëìóø... Ì.Ìöøôèã. Êèøèéÿ
åëÿ ýÿëèðäè êè, îíóí öìèä âÿ àðçó èëÿ áÿðêèéÿí
ãÿëáè äÿðä èëÿ ÿðèéèð, ãàí îëóá òþêöëöð. Ìèð
Úÿëàë. Åëÿ èñÿ – îíäà, áåëÿ îëäóãäà, áåëÿ
èñÿ, áåëÿ øÿðàèòäÿ. Åëÿ èñÿ ìÿí äÿ ýåòäèì! –
äåéÿ Òàùèð íÿôÿñèíè ÷ÿêìÿäÿí ñÿáèðñèçëèêëÿ
äîñòóíäàí úàâàá ýþçëÿäè. Ì.Ùöñåéí.
ÅËßÚß çÿðô Îëäóüó êèìè, äÿéèøìÿäÿí,
íåúÿ âàðñà, åëÿ. Çåéíàë áàéàãäàí áÿðè ãàáàüûíäàêû
íèì÷ÿäÿ äîüðàìàã èñòÿäèéè áèð
ïàð÷à ÿòè åëÿúÿ ãîéóá ÿëèíäÿêè .. áû÷àüû éåðÿ
áóðàõäû. Ñ.Ùöñåéí. // “äÿ” ÿäàòû èëÿ áàüëàéûúû
ìÿíàñûíäà èøëÿíèð.
ÅËßËÈÊ èñ. Ùàë, âÿçèééÿò, õàñèééÿò áèëäèðèð.
[Êîñàîüëó:] Åëÿëèéèíÿ áàõìà, øóëóã
óøàãäûð. È.Øûõëû.
ÅËßÌßÊ “Åòìÿê” ôåëèíèí öñëóáè âàðèàíòû.
Ìÿúëèñè àëóä åëÿð; Çöëôëÿðèíèí ùÿð áóðìàñû.
Ìîëëà Úöìÿ. Åëÿ, Ùåéðàí, áó øöêðè íÿ ãÿäÿð
þìðöí âàð. Ùåéðàí õàíûì. ...Àòàì ùå÷ øÿùÿðëè
äÿ äåéèë èäè êè, áÿéëÿðÿ áàçàðëûã åëÿéÿåëÿéÿ
(ç.) àõûðäà áèð éàëàí÷ûã áÿéëèê ãàçàíà
èäè. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÅËßÒÄÈÐÌßÊ “Åëÿìÿê”äÿí èúá. áàõ
åòäèðìÿê. [Çöëåéõàäà] ïóë éîõ èäè êè, îíó
äÿôí åëÿòäèðñèí. Ú.Úàááàðëû. Ñèòàðÿíèí áÿõòèíÿ
ìÿøâÿðÿò åëÿòäèðìÿê èñòÿéèðäè. Ìèð Úÿëàë.
ÅËßÒÌß “Åëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÅËßÒÌßÊ 1. Áàõ åëÿòäèðìÿê.
2. ãÿäèìè. Àïàðìàã. Åé áàäè-ñÿáà, áÿíäÿí
åëÿò éàðÿ ñÿëàìè. Íÿñèìè. Åéëÿò ìÿíè éàð
îëàí äèéàðà; Øÿì åéëÿ ìÿíè ìÿçàðè-éàðÿ.
Ôöçóëè.
ÅË-ÝÖÍ èñ. Õàëã, úàìààò, åë. Åë-ýöí è÷èíäÿ
áèàáûð îëìàã. – Åøã ö÷öí áàáàìû àòûá,
òÿðê åòìÿê; Þëöìäÿí éàìàíäûð åë-ýöí
è÷èíäÿ... Ñ.Âóðüóí.
ÅËÈ´Ò(À) [ôð.] ê.ò. 1. Áèòêè âÿ ùåéâàíëàðûí
ÿí ñå÷ìÿ, ÿí éàõøû íöñõÿëÿðè. ßí éàõøû ùåéâàíëàð
åëèò ãðóïóíà äàõèë åäèëèð. (Ãÿçåòëÿðäÿí).
2. Úÿìèééÿòèí éöêñÿê òÿáÿãÿñè.
21