Wit over zwart - Rene van Maarsseveen

1 Wereldbeelden
18
In summa Europa is een Coninginne over Asiam Africam en Americam.
Johan Picardt, Korte beschryvinge, 1660
In middeleeuws Europa was de heersende voorstelling van de wereld die van het
orbisculum of aardkloot, die in drieën verdeeld was. Deze driedeling werd vaak gelijk
gesteld met de drie zonen van Noach: Sem, corresponderend met Azië of de Semieten,
Jafeth corresponderend met Europa, en Cham met Afrika. Ook kwam ze overeen
met de voorstelling van de Drie Koningen die eer kwamen bewijzen aan Christus.
Deze laatste voorstelling, die meer en meer op de voorgrond trad sinds de dertiende
eeuw, gaf uiting aan de aanspraken op universele geldigheid van het christendom.
Iconografie van het eurocentrisme
Europa e prima e principale parte del Mondo.
Cesare Ripa, Iconologia, 1590
In de zestiende eeuw, na de exploratie van Amerika, het vierde werelddeel, maakte
dit wereldbeeld plaats voor het beeld van de vier continenten, wat het raamwerk bleef
in de daarop volgende eeuwen. 1 In dit perspectief nam het christendom geen centrale
plaats meer in; wel ontstond een kerkelijke variant in de vorm van de symboliek van
de vier rivieren (zoals in Bernini's fontein in Rome). Was op middeleeuwse kaarten
Jeruzalem wel afgebeeld als het centrum van de wereld, nu nam Europa de centrale
plaats in - niet langer op grond van het christendom maar om allerlei wereldse redenen.
In een tekst van de beroemde kaartenmaker Abraham Ortelius uit Antwerpen
vinden we deze redenen in 1571 opgesomd. Opvallend daarbij is de verwijzing, niet
naar de Roomse Kerk als het anker van de Europese identiteit maar naar 't Roomsche
Rijck als precedent. De wereldverhoudingen worden gespiegeld aan het voorbeeld
van het Romeinse Rijk. Dit is het Europa dat verdeeld is door de Reformatie en in
het christendom geen eenheid meer kan vinden; het Europa van de Renaissance dat
zich spiegelt aan de oudheid:
Europa siet ghy als Keyserinne van waerden
met croone ende scepter int opperste ghestelt;
de slincke handt metten roere op den cloot der aerden,
niet alleene omdat sy besitt goudt, silver, ghelt,
constig zebaar volck, vruchtbaer landt, menich schoon velt,
wel betimmerde steden en groote ghebouwen,
maar oock, oft veel eer, omdat se onder haer ghewelt
door 't Roomsche Rijck de heele werelt heeft ghehouwen;
Ommers soo verre als syse t'dyer tijdt mocht beschouwen;
Ende nu noch door cloecke inwoonders regeert
in alle dander deelen eenighe landouwen;
Te recht wordt sy dan bovenal gheëxalteert. 2
Jan Nederveen Pieterse, Wit over zwart