Wit over zwart - Rene van Maarsseveen

103
Tal van aspecten van apartheid worden elders uitputtend beschreven, maar studies
over de beeldvorming van apartheid, van de populaire cultuur in Zuid-Afrika waarin
de apartheidsideologie gestalte kreeg, zijn schaars. Dat de preïndustriële
‘voorgeschiedenis van apartheid’ relevant is voor de ontwikkelingen in industrieel
Zuid-Afrika staat buiten kijf. 3
De bekende Europese clichés over zwart Afrika circuleerden het eerst aan de Kaap.
De ‘vloek van Cham’ was tot in de negentiende eeuw de bepalende formule in
verhoudingen tot de inheemse volken. Er heersten de gebruikelijke spanningen van
een frontier-samenleving en over de inheemse bevolking werd gesproken in termen
als ‘the idle and thieving Bosjesman, and the cattle-lifting Kafir’. 4 Francis Galton,
de beroemde antropoloog, op reis in de regio in 1851 beschreef een ontmoeting aan
de kust van Zuidwest-Afrika als volgt: ‘A row of seven dirty, squalid natives came
to meet us. ... They had Hottentot features, but were of darker colour, and a most
ill-looking appearance; some had trousers, some coats of skin, and they clicked, and
howled, and chattered, and behaved like baboons.’ 5 De benadrukking van ‘dierlijke’
kenmerken en de vergelijking met bavianen is kenmerkend voor Europese houdingen
in deze periode.
De beeldvorming van de Khoi en San was aanzienlijk negatiever dan die van de
Bantoe-sprekende volken. In een Zuidafrikaans etnologisch werkje van 1935 luidt
het onderschrift bij een close-up van het gerimpelde gelaat van een oude Khoi-man:
‘Die sorglose Hottentot’. Daarentegen laat een foto van ‘'n Zoeloe Krygsman’ een
man in de kracht van zijn leven in volle lengte zien. Het onderschrift licht toe: ‘Met
uitsondering van huidskleur en struktuur van die hare, lyk die Bantoe-ras baie na die
Kaukasiese menstipe, en in die boonste afbeelding mag 'n mens wel die halfnaakte
Zoeloe-krygsman met sy edele en waardige houding en die gelykvormig-
Jan Nederveen Pieterse, Wit over zwart