Wit over zwart - Rene van Maarsseveen

32
de loop der tijd ook een algemene term voor bijna alle niet-Europese volken. Zeker
in de negentiende eeuw was het een routinebegrip geworden in beschrijvingen van
Afrika.
Het principe van deze discussie was wederom de status van buitenstaanders als
inzet voor polemieken of onderhandelingen over verhoudingen in eigen kring. Ik zal
de discussie hier recapituleren, niet omdat ze betrekking heeft op Afrika, maar omdat
ze illustreert hoe de beeldvorming van niet-Europeanen bepaald wordt door en inzet
is van interne Europese discussies.
De aanzet tot de discussie werd gegeven in een essay van Michel de Montaigne
(1533-1592), Des Cannibales, geschreven in 1580 op basis van een aantal werken
over Zuid-Amerika en gesprekken met uit Brazilië meegebrachte Tupinamba-indianen.
Montaignes oordeel over deze wilden was mild en positief vergeleken met zijn opinie
over tal van Europese gebruiken. Zijn essay geldt als een van de eerste uitingen van
Europees cultureel relativisme. 9 Het stond in de literaire traditie van de Paradoxa,
die onder humanistische auteurs en filosofen bijzonder geliefd was en waartoe
bijvoorbeeld ook Erasmus' Lof der Zotheid (1515) behoort. Hierbij ging het erom de
lezer amusante gespreksstof te leveren en daarin argumenten naar voren te brengen
die tegen de oordelen van de heersende mening ingebracht konden worden. 10 Kritiek
op de eigen cultuur was met andere woorden de pointe van deze uiteenzettingen.
Montaignes speelse idealisering van de Tupinamba gold onder andere hun manier
van oorlog voeren: ‘Hun oorlogvoering is zo volkomen edel en groothartig ... de
oorlog heeft onder hen geen enkele grond dan slechts de wedijver der deugd.’
Dit idee heeft aanleiding gegeven tot het begrip van de edele wilde. Daarbij is
bovendien gesteld, dat het hier in feite gaat om ridderlijke krijgsdeugden, in een tijd
waarin die in Europa zelf niet langer in trek waren, omdat het monopolie van het
gebruik van geweld door de staat of de monarch werd opgeëist. De vergelijking met
de edele wilden in hun ‘natuurstaat’ had dan ook een nostalgische functie, als een
terugblik naar een voorbije tijd in Europa. 11 Dat Montaigne zelf uit een voorname
patriciërsfamilie in Bordeaux kwam, was mogelijk van invloed op zijn kijk.
Een totaal andere visie op de Nieuwe Wereld werd onder woorden gebracht door
Thomas Hobbes (1588-1679) in zijn Leviathan (1651), waarin hij de natuurstaat
beschreef als een chronische staat van ‘oorlog van allen tegen allen’. Hij ging ervan
uit dat het leven in ‘natuurlijke toestand’ een en al chaos en anarchie was en leidde
daaruit de noodzaak af van een sterke, autoritaire staat. Hij situeerde deze primitieve
natuurstaat van oorlog van allen tegen allen in Amerika. 12 Uitgangspunt van Hobbes'
visie was een beeld van de mens als een van nature agressief wezen, het bekende
homo homini lupus - dat overigens herinnert aan het middeleeuwse motief van de
Homo ferus of wolfmens.
Was Hobbes' barre visie een reactie op de utopisten, zoals Thomas More
(1478-1555), die in de Nieuwe Wereld een bevestiging vonden van de klassieke
gedachte van een voorbije Gouden Eeuw; hij werd op zijn beurt weersproken door
John Locke (1632-1704), Engelands andere vooraanstaande filosoof van de
zeventiende eeuw.
Ook Locke ging uit van de gedachte dat mensen oorspronkelijk in een
Jan Nederveen Pieterse, Wit over zwart