Wit over zwart - Rene van Maarsseveen

31
Deze laatste werd ook de wildeman genoemd, een quasi-mythische figuur die vaak
werd afgebeeld als een reus met een knots; een soort Verschrikkelijke Sneeuwman
van middeleeuws Europa die, net als de yeti, afwisselend als afschrikwekkend of
goedaardig werd voorgesteld. 5
Deze achtergronden vinden we voor een deel bewaard in de omschrijvingen die
woordenboeken geven bij het begrip wild. Zo is volgens de Webster Dictionary wild
‘savage, sauvage’ afgeleid van het Latijn: ‘silvaticus of the woods, wild, fr. silva
wood, forest’ en het betekent: ‘not domesticated or under human control: untamed;
lacking the restraints normal to civilized man’. Als zelfstandig naamwoord: ‘1 a
person belonging to a primitive society; 2 a brutal person; 3 a rude or unmannerly
person’. Van Koenen Endepols geeft onder meer wild: ‘1 niet tam, ongetemd; 2 niet
veredeld; 3 onbeschaafd; 4 woest; ruw. wilde: 1 onbeschaafde, in natuurstaat levende
primitief; 2 wildebras’.
In deze omschrijvingen komt ook een ander aspect naar voren: het onderscheid
tussen civilitas en barbaries. Dit onderscheid had oorspronkelijk betrekking op
verschil in spraak: de barbaroi waren de niet-Grieks sprekers. Het begrip kreeg de
wijdere betekenis van vreemdelingen en later negatieve bijbetekenissen, zoals
laagheid, onbeschaafdheid. In de loop van de tijd is het vervolgens vermengd met
het begrip ‘wildheid’, dat oorspronkelijk betrekking had op een grens binnen één
cultuur, het onderscheid tussen ontgonnen en onontgonnen gebied. Het onderscheid
tussen civilitas en barbaries had daarentegen betrekking op een verschil tussen
culturen.
Deze termen speelden al vroeg een rol in Europese verhoudingen. Ortelius noemde
de Schotten in de hooglanden ‘wilden’ en de Engelsen spraken al sinds de twaalfde
eeuw van de wilde Irish. De verhoudingen tussen Engeland en de Celtic fringe
bevatten elementen van geografisch verschil (hooglanden), verschil in cultuur en
taal, en in produktiewijze (veeteelt versus akkerbouw). Deze verhoudingen waren
in nagenoeg ieder opzicht voorlopers van de latere relaties tussen Europa en de
niet-Europese wereld. 6
De nationale staten in Europa kwamen tot stand in een proces van onderwerping
van regionale eenheden, waarbij missie en kerstening, pacificatie en exploitatie een
gelijksoortig koloniaal scenario vormden als in het latere imperialisme buiten Europa.
Anders gezegd, de nationale staten waren de eerste imperia. Dit houdt in dat we van
nagenoeg alle complexen die zich voordoen in de verhouding tot niet-Europeanen,
precedenten in Europa zelf kunnen vinden. 7
Met ingang van de zestiende eeuw was er nauwelijks meer sprake van wilden in
Europa, maar alleen nog buiten Europa. Men zou kunnen zeggen dat het Europese
begrip van ‘wildheid’ werd geëxporteerd en overgedragen op niet-Europeanen. Deze
overgang viel samen met de verbreiding van de renaissance in Europa. 8
De Europese discussie over wilden die zich, beginnend in de zestiende eeuw,
ontspon, speelde een rol in het Europese denken tot tenminste het eind van de
achttiende eeuw. Opvallend daarbij is dat de discussie als zodanig bijna uitsluitend
betrekking had op Amerikaanse indianen. Over zwarte Afrikanen, die het Europese
gezichtsveld al honderd jaar eerder betreden hadden, was niet in deze termen
gesproken. Wel werd savagery in
Jan Nederveen Pieterse, Wit over zwart