Wit over zwart - Rene van Maarsseveen

19
Hiermee is de iconografie van het nieuwe Europa een imperiale: klassiek naar stijl
en inhoud, imperiaal van mentaliteit en perspectief - zelfs waar van imperium geen
sprake is en de voorstellingen in feite betrekking hebben op handel en niet op
heerschappij. Classicisme is de nieuwe identiteit van het verdeelde Europa.
Er is een logische ontwikkeling in de Europese wereldvoorstellingen. Na de
navigatiekaarten met hun nadruk op de zeeroutes en kustlijnen kwamen de continenten
zelf in zicht. Op wereldkaarten en voorstellingen uit de zestiende eeuw zijn de
continenten ingetekend, zoals Jonathan Swift beschreef:
Geographers in Afric-Maps
With Savage-Pictures fill their Gaps,
And o'er inhabitable Downs
Place Elephants for want of Towns.
Allengs begonnen de kusten en hun bevolking duidelijker in beeld te komen. Net als
Europa zelf werden andere werelddelen als vrouwen gepersonifieerd. Met hun
handelswaar werden ze afgebeeld als figuranten in een eurocentrisch wereldbeeld,
gezien en gedomineerd vanuit Europa.
In het toonaangevende werk van Cesare Ripa, de Iconologia van eind zestiende
eeuw, kreeg deze beeldtaal verder vorm. Europa werd voorgesteld als een vrouw
met kroon en scepter en het paard als symbolisch dier; Afrika als een exotisch
uitgedoste vrouw, op haar hoofd de slurf van een olifant, een koralen snoer om de
hals en in haar handen een schorpioen en een hoorn des overvloeds gevuld met koren.
Haar huid was donker gekleurd ‘vermits Africa leggende onder het Zuyden... dat de
Africanen uyter natuyre bruyn en Mooren zijn’. 3
Dit stramien bleef intact tot in de negentiende eeuw. In diverse wereldvoorstellingen
uit vooral de protestantse handelsnaties in het noorden van Europa wordt het
classicisme als het uniform van beschaving breed uitgemeten. Telkens keert een
aantal motieven terug: Europa, of meer specifiek een land of stad, wordt
gepersonifieerd als vrouw, met klassieke trekken, in Romeins gewaad en met een
kroon. Ze domineert de voorstelling. De werelddelen knielen voor haar troon, zijn
veelal vanaf de rug te zien en qua gelaatsuitdrukking niet ‘klassiek’ afgebeeld, maar
achtelozer van stijl. Vaak is een boek te zien, waarin, naar we aannemen, de handel
wordt bijgehouden (in een oudere iconografie stond het boek voor kennis). Schepen
in de achtergrond en de aanwezigheid van Mercurius (handel) en Neptunus (zee)
geven aan, dat het om zeehandel gaat.
De Republiek der Nederlanden was in de zeventiende eeuw Europa's leidende
mogendheid en handelsnatie. In het wereldbeeld van de Republiek stond de
Stedemaagd centraal. Anders gezegd: Amsterdam beschouwde zich als de stad
waarnaar de werelddelen zich richtten. Het timpaan op de westzijde van het Paleis
op de Dam in Amsterdam bevat een dergelijke wereldvoorstelling. Het is gemaakt
door Quellinus de Oude, of in zijn werkplaats, in 1656. Het thema van het hoogreliëf
op de voorgevel van het voormalig Raadhuis is: ‘De zeegoden brengen hulde aan de
Stedemaagd’; op de achtergevel: ‘De vier werelddelen brengen de stad Amsterdam
hun tribuut’. 4
Zo is op dit centrale monument van Nederlands Gouden Eeuw het
Jan Nederveen Pieterse, Wit over zwart