Wit over zwart - Rene van Maarsseveen

117
Stanley was carried away in his zealous horror of anthropophagy and repeated every
tale of cannibal tribes that he heard in addition to creating quite a number of his own.
Winwood Reade sprinkled cannibals about West Africa rather like raisins in a cake.
... Lady Flora Lugard postulated the existence of ‘a belt of cannibalism... across the
whole breadth of Africa’. 16
Hoofdmotief bij dit kannibalenthema is de vorming van een vijandbeeld van de
inheemse volken ter rechtvaardiging van verovering; een ander element is literaire
sensatiezucht. Ten tijde van het imperialisme gingen van verhalen als Henry Wards
Five Years with the Congo Cannibals (1890) er dertien in het dozijn. Een Frans
jongensboek uit het interbellum opent met het hoofdstuk ‘Gevangene der
Kannibalen’. 17 De logica van de populariteit van deze metafoor is, om met Patrick
Brantlinger te spreken, dat ‘Hoe meer Europeanen Afrikanen overheersten, des te
“wilder” Afrikanen kwamen te lijken.’ 18
Een ander aspect van het kannibalenmotief dat zich in de negentiende eeuw deed
gelden is dat van de contra-utopie. Een onderstroom in de westerse visie associeerde
het primitieve ‘natuurlijke’ leven met het paradijs - hoe dichter bij de natuur des te
dichter bij het paradijs. Deze utopische tendens moest, juist in de victoriaanse tijd,
beheerst en bezworen worden. 19 Het leek van tijd tot tijd alsof de Schotse
missionarissen, de bijbel in de hand, zich rechtstreeks tegen de dichters van de
Romantiek en tegen hun idyllische voorstellingen van het bestaan in de tropen
keerden, om als tegenbeeld de Afrikaanse situatie te schetsen als een pandemonium,
een tafereel van duivelaanbidding en kannibalisme; alsof al deze verslagen van
explorateurs en missionarissen omtrent het donkere continent telkens weer moesten
bevestigen: het leven van de wilden is niet aantrekkelijk, paradijselijk.
Het is deze moraal die spreekt uit volksprenten uit deze tijd, bijvoorbeeld uit De
Lotgevallen van Cyprien Kikkertje (Imagerie d'Épinal). Cyprien Kikkertje is een
apothekersassistent die droomt van verre landen, zoals het land van de wildeman op
het uithangbord van de apothekerij waar hij werkt. Hij gaat scheep, wordt
achtergelaten op een eiland in Nieuw Caledonië, ontmoet er een wilde, wordt onthaald
en gedurende zes maanden vetgemest, om ten slotte door de kok aan het mes te
worden geregen. Dan schrikt Cyprien wakker uit zijn droom. Een jaar later zien we
hem gezeten voor de apothekerij, getrouwd met de dochter van zijn baas. Moraal:
het is beter om de wilden te mijden.
Deze raad neemt een andere avontuurlijke jongeman, onder de omineuze naam
Narcisse Aventureux, niet ter harte. In Le Naufrage, de schipbreuk, uit dezelfde serie,
eindigt hij dan ook aan het spit. Hier fungeert het kannibalenthema ter ondersteuning
van Europese arbeidsethiek en burgerlijke moraal. Avonturen in het verre en vreemde
lopen fataal af. ‘Wilde fantasieën’ kan men daarom beter uit zijn hoofd zetten.
Victoriaanse verdringing en de kleinburgerlijke traditie van de prentenmaker Épinal
sluiten hier op elkaar aan. 20
Toch deed zich, vanaf eind negentiende eeuw, een ‘terugkeer van het verdrongene’
voor: een herleving van romantische natuurverering en een identificatie van ‘wilden’
met de natuurstaat, als de paradijselijke oerstaat,
Jan Nederveen Pieterse, Wit over zwart