Wit over zwart - Rene van Maarsseveen

46
zagen en waarin het beeld van de nobele neger het meest populair was. 40 De
rassentheorie, in de zin van de toepassing van rassenwetenschap op de geschiedenis,
is van nog latere datum, van na 1840 en dus na de Britse afschaffing van de slavernij.
Hoe kan dit samenvallen van de ontwikkeling van rassenwetenschap of racisme en
abolitionisme worden verklaard?
In de eerste plaats was de voornaamste rechtvaardiging voor slavernij niet van
wetenschappelijke maar van godsdienstige aard: het bijbelse ‘argument’ van de vloek
van Cham. In de tweede plaats waren veel geleerden die verantwoordelijk waren
voor de formulering van de rassenwetenschap in feite tegenstanders van de slavernij.
Kennelijk werd de ontwikkeling van de rassenwetenschap niet bepaald door de
slavernij maar volgde ze een andere logica - bijvoorbeeld, die van de superioriteit
van de westerse beschaving in de era na de Industriële Revolutie, dezelfde
technologische revolutie overigens die de slavernij tot een achterhaalde vorm van
arbeidsexploitatie maakte. Dit fenomeen behoort tot de ‘paradoxen van de
vooruitgang’.
Het tijdperk van de Verlichting, de achttiende eeuw, plaatst ons voor een aantal
tegenstrijdigheden. Het staat te boek als de tijd waarin wetenschappelijk denken in
opkomst was - maar dit betekende ook de verwetenschappelijking van oude
vooroordelen. Het was de tijd waarin het slavernijdebat op gang kwam en er voor
het eerst sprake was van mensenrechten - maar ook rassenwetenschap begon in deze
tijd vorm aan te nemen, en niet alle tegenstanders van slavernij waren gespeend van
racisme. Het Verlichtingsdenken was ook verweven met de opmars van het Europese
expansionisme en als zodanig doortrokken van culturele arrogantie en gekleurd door
politieke en economische belangen. De Verlichting was in realiteit een veel
heterogenere periode dan het beeld van de Verlichting toelaat.
In Frankrijk werd het geografisch determinisme (volgens welke eigenschappen
van volken bepaald worden door plaats en klimaat) van de zestiende eeuw tot nieuw
leven gewekt in het werk van Montesquieu. Europa karakteriseerde hij als een
‘progressief’ continent waar wetenschap floreerde dankzij het gematigd klimaat.
Azië en Afrika kwamen er minder gunstig vanaf. Wel was Montesquieu een
tegenstander van slavernij, waarover hij sarcastisch opmerkte: ‘Het is onmogelijk
om te veronderstellen dat deze schepselen mensen zijn, want ze toestaan mensen te
zijn zou leiden tot de gevolgtrekking dat wij zelf geen Christenen zijn’ (1748).
Ook Rousseau en Voltaire (1694-1778) waren uitgesproken tegenstanders van
slavernij maar overigens niet gespeend van vooroordelen. 41 Voltaire was van mening
dat de kloof tussen blank en zwart onoverbrugbaar was en toonde zich
onverdraagzaam jegens joden.
Een opmerkelijke combinatie van opvattingen vinden we ook bij Pieter Camper
(1722-89), de hoogleraar anatomie in Groningen die een fundamentele bijdrage aan
de antropometrie leverde met ‘Campers gelaatshoek’, een meting van fysiognomische
verhoudingen die één van de eerste wetenschappelijke instrumenten was om raciale
verschillen in kaart te brengen. Hoe groter de gelaatshoek, des te kleiner de graad
van prognathisme. Prognathisme (het vooruitspringen van het onderste deel van het
gezicht) deed denken aan de hoofdvorm van dieren. Volgens Camper zouden
Afrikanen de kleinste ‘gelaatshoek’ hebben en daarom tot de laagste menselijke
varië-
Jan Nederveen Pieterse, Wit over zwart