Wit over zwart - Rene van Maarsseveen

4 In het donkere continent
64
It was a good time to be white, British, and Christian.
H.A.C. Cairns
Met het aflopen van de slavernij nam de belangstelling voor Afrika toe. Gedurende
driehonderd jaar was de Europese aanwezigheid in Afrika beperkt geweest tot de
kusten, met als voornaamste uitzondering de vestiging van Hollanders aan de Kaap.
De binnenlanden van Afrika, onderhevig aan chronische stammenstrijd bleven
geïsoleerd, het operatiegebied van slavenhalers. De meeste slaven waren
krijgsgevangenen. 1 De exploratietochten verlegden in de Europese visie het accent
van de slavernij naar Afrika, van de kusten van Afrika naar de binnenlanden, en van
westerlingen als slavenhalers naar de Arabische slavenhandel.
‘Dr Livingstone, I presume?’
These two pioneers of civilization - Christianity and commerce - should
ever be inseparable.
David Livingstone
De systematische exploratie van Afrika, die aanving met de Niger-expeditie van
Mungo Park in 1795, en de moderne zending begonnen rond dezelfde tijd. De reizen,
georganiseerd door de Royal Geographical Society, op zoek naar de bronnen van de
Nijl, de tochten van David Livingstone in de jaren '40 van de negentiende eeuw of
van de journalist Henry Morton Stanley in 1871 op zoek naar Livingstone,
ondervonden een enorme belangstelling in de populaire media, de kranten en de
geïllustreerde bladen van de middenklasse. Als tochten van heroïsche Europeanen
die zich in het mysterieuze binnenste van Afrika waagden, gebieden zwanger van
gevaar en belofte, spraken ze zozeer tot de verbeelding dat ze, vereeuwigd in populaire
lectuur en jeugdboeken, tot de oerscènes van de westerse expansie behoren.
Ook in recente literatuur worden de exploratiereizen nog geboekstaafd als een
‘terugdringen van de grenzen van de onwetendheid’ en een ‘vergroten van de voorraad
van kennis van de wereld.’ 2 Dit is een uiterst eurocentrische visie. De exploratiereizen
produceerden niet simpelweg ‘kennis’ maar waren ook een grootscheepse operatie
in mythevorming. Ze voltrokken zich binnen een bepaald perspectief, een westerse
tunnelvisie die zou uitmonden in het Europese kolonialisme. De mythe van het
donkere continent die door de explorateurs werd uitgedragen, pleitte het Westen vrij
van de slavenhandel: deze was immers een manifestatie van Afrikaans primitivisme.
Ze verlegde de aandacht naar de Arabische slavenhandel, waarover de aanklachten
meer en meer een alibi voor Europees ingrijpen zouden vormen. Sinds de oudheid
was Afrika het land onder de zon, zoals traditionele benamingen als Aithiop (Grieks
voor ‘in het oog van de zon’) aangaven. De mythe van het donkere continent kwam
pas tot stand in de negentiende eeuw, als het decor voor de exploraties. 3
Jan Nederveen Pieterse, Wit over zwart