Wit over zwart - Rene van Maarsseveen

65
‘The Livingstone aid expedition; crossing a river in East Africa’. Iconografie van de Europese
exploratie: Afrikaanse dragers, dragers, dragers. The Illustrated London News, 15-11-1873
Collectienr. 2404
De exploratiereizen zelf vormden de belangrijkste bijdrage aan de mythevorming
over Afrika. Men ging er daarbij totaal aan voorbij dat het continent al eeuwenlang
doorkruist werd door handelsroutes. De langeafstandshandel is in Afrika dermate
diep geworteld en belangrijk in de politieke economie van het continent, dat het de
basis genoemd is van een ‘Afrikaanse produktiewijze’. 4 Niet alleen hadden de
explorateurs ‘ook gewoon de weg kunnen vragen’ 5 , ze deden het ook. Terwijl de
exploraties aan het thuisfront gevierd werden als fantastische triomfen van Europese
kennis en durf, met Afrikanen als onnozele omstanders, was het welslagen van de
tochten in werkelijkheid te danken aan Afrikaanse hulp, niet alleen van dragers (zoals
de iconografie suggereert), maar ook gidsen, tolken enz. 6 De Europese penetratie
leidde tevens tot wedijver met de Arabische aanwezigheid en herleving van
anti-arabische vooroordelen.
De bijdrage aan de bestaande kennis was mede daarom beperkt omdat de
explorateurs dermate vervuld waren van raciale en patriottische superioriteit, dat ze
aan Afrika zelf in veel opzichten niet toekwamen. ‘Er is niets van belang in een
heidens dorp’, aldus Livingstone in 1867. 7 Naar zijn overtuiging was het ‘op het
Anglo-Amerikaanse ras dat de hoop voor de wereld op vrijheid en vooruitgang
berust.’ In zijn instructies aan een ondergeschikte in de Zambesi-expeditie legde hij
uit: ‘We come among them as members of a superior race and servants of a
Government that desires to elevate the more degraded portions of the human family.
We are adherents of a benign holy religion and may by consistent conduct and wise
patient efforts become the harbingers of peace to a hitherto distracted and trodden
down race.’ 8
Deze combinatie van christelijke en raciale arrogantie was kenmerkend voor het
tijdperk dat zou uitmonden in de mission civilisatrice, de beschavingsmissie van
Europa. Regelmatig gaven de explorateurs blijk van racisme. Zo sprak Livingstone
over ‘het lage negerkarakter en gelaat’ en over de Kgatla schreef hij in 1844: ‘Zij
lijken tot zo laag op de trap der mensheid te zijn gevallen als de menselijke natuur
maar kan.’
Jan Nederveen Pieterse, Wit over zwart