De Groene Alchemie - Tao van de Landbouw

Het is met name de cultuurfilosoof René Girard die hierin recentelijk verandering heeft gebracht. Ik
wil in dit bestek niet uitvoerig stilstaan bij diens kritische diagnose van onze cultuur. Niettemin wijs
ik juist op zijn werk omdat daaruit blijkt dat het stichtingsoffer, ook zonder een alchemistische
opusbenadering een centrale plaats kan innemen in een hedendaagse cultuurkritiek. Kennelijk is het
scheppingsoffer zo veelzijdig en diepzinnig dat totaal verschillende analyses van de
cultuurproblematiek tot dezelfde opvatting over de oorsprong leiden. Het is geenszins zo dat het
stichtingsoffer slechts een van de vele mythen is over het ontstaan van de wereld, en dat wij omwille
van onze benadering een doelgerichte keuze uit die vele mythen hebben gemaakt om het opus te
onderbouwen.
Eerder is het zo dat de scheppingsmythe de kern is van uiteenlopende beschouwingen; vaak zelfs
zonder dat de gebruikers het zich goed bewust zijn. Girard beweert zelfs: "De moderne interpretaties
van de pseudo-cultuurwetenschappen draaien rond de mythen en riten zonder ooit tot de kern door
te dringen." 95
En het leidt geen twijfel, of hij bedoelt met deze kern het stichtingsoffer. Het psychologisch
louteringsaspect van het offer is bij Girard echter totaal ondergeschikt aan de sociale
zuiveringsfunctie en hij komt dan ook niet in de buurt van onze opusbenadering.
Hij bepaalt zich echter vooral tot een afgeleid aspect dat betrekking heeft op de slachting van het
offer en dan met name het slachtoffer: de (zonde)bok. Hij is van mening dat het fenomeen van de
zondebokbestraffing, het centrale gegeven van zijn zienswijze, min of meer gelijk staat met het
stichtingsoffer en bijbehorende rituelen als zodanig. "Ieder religieus ritueel stamt af van de
zondebok en de grote menselijke, religieuze en profane instellingen gaan terug op de rite. We
stelden dit vast voor de politieke macht, de rechterlijke macht, de geneeskunst, het toneel, de
filosofie en de antropologie zelf. En het moet wel zo zijn omdat het mechanisme zelf van het
menselijke denken, het 'symbolisatie'-proces, in de zondebok wortelt." 96
Overigens lijkt het alsof hij die bepaalde zondebokfunctie, de oorsprong ten spijt, tot de zaak zelf
verheft en de héle mythologie en godsdienstgeschiedenis daartoe herleidbaar acht. "Wij beweren
dat het stichtende geweld de moedervorm is van álle mythische en rituele betekenissen." 97
Ofschoon Girard in zijn publicaties vaak een claim van exclusiviteit en een zekere neiging tot
verabsolutering niet schuwt, is het hem menens wat betreft het belang van het stichtend geweld. Hij
is namelijk van mening dat het ontstaan van de religie alles te maken had met het zoeken naar een
mechanisme, dat de rivaliteit, en het geweld dat daaruit voortkwam, moest deëscaleren. Dat laatste
was ook de functie van de zondebok. "De religie heeft inderdaad maar één enkel doel: de terugkeer
van het wederzijds geweld te verhinderen." 98
"Alleen een uniek stichtend element [....] stelt ons in staat om [....] een huidige onwetendheid ten
aanzien van zowel het geweld als de religie te verklaren. Hierbij beschermt de religie ons tegen het
geweld door zich achter dit geweld te verbergen, zoals het geweld zich achter de religie verbergt." 99
"We hebben vroeger al gezien dat elk offerritueel op een dubbele substitutie berust: de eerste is het
werk van het stichtende geweld; de tweede -en alleen deze is eigenlijk ritueel- vervangt de zondebok
door een offerbaar (of aanvaardbaar) slachtoffer." 100
95 R.Girard 1994, 323.
96 Girard 1994, 309.
97 Girard 1994, 115.
98 Girard 1994, 61.
99 Girard 1994, 29.
100 Girard 1994, 271.
47