Untitled - Holland Historisch Tijdschrift

Tastbaar verleden
Een nieuw museum voor de Zaanstreek
In 1995 schreefJ.W.M. de Jong een artikel voor de
toenmalige rubriek Museumnieuws van dit tijdschrift,
waarin hij de oprichting van een nieuw
historisch museum voor de Zaanstreek aankondigde.'
Het Zaans Museum zou de geschiedenis
van de Zaanstreek tonen, in het bijzonder de sociaal-economische
ontwikkeling van dit gebied. In
september 1998 is dit museum, dat zijn collectie
op onconventionele wijze presenteert, geopend.
Het Zaans Museum is gevestigd op de Zaanse
Schans, in een door Cor van Hillo ontworpen gebouw.
Het museum is opgetrokken uit ongeschilderd
beton, hout en baksteen en heeft een schuin
aflopend, koperen dak. Het contrasteert sterk
met de pittoreske Zaanse Schans - sommigen
noemen het 'het monster van de Kalverpolder'.
Wel roept het gebouw reminiscenties op aan de
talloze fabriekshallen en silo's in de omgeving. De
keuze voor een eigentijds gebouw sluit aan bij de
wens van de museumstaf om van hel museum
geen oudheidkamer te maken, en het is een gelukkige
keuze: valse nostalgie wordt nu vermeden.
In het museum zijn voor de bezoekers twee routes
uitgezet. De korte route leidt langs een aantal
audiovisuele presentaties die tezamen een raamvertelling
vormen. Compilaties van films en dia's,
begeleid door dichterlijke teksten van een Zaankanter,
gaan in op de thema's samenleving, industrie,
wind, hout en water. Hier wordt verteld hoe
de drassige veengronden van de Zaanstreek de
bewoners noopten een andere bron van inkomsten
te zoeken dan het boerenbedrijf. Het gebied
werd vanaf de 17e eeuw 'een grote fabriek op
windenergie'. Molens - in de bloeitijd wel 600 -
produceerden onder andere meel, olie, mosterd
en verf. De introductie van de eerste houtzaagmolen
in 1596 gaf een enorme impuls aan de industriële
ontwikkeling. Een krukas zette de kracht
van de draaiende molenwieken om in een op en
neergaande beweging, waardoor boomstammen
gezaagd konden worden. Deze bedrijvigheid trok
nevenindustrieën aan zoals de scheepsbouw. De
rivier de Zaan, uitmondend in het IJ, zorgde voor
aan- en afvoer van de producten en was de bindende
factor, ook nadat in de 19e eeuw een omschakeling
naar moderne industrieën had plaatsgevonden,
die grotendeels voortbouwden op
bestaande kennis en mankracht. De audiovisuele
presentaties geven een sfeervol tijdsbeeld en ma­
58
ken nieuwsgierig. Ze zijn op inventieve wijze aangewend:
zo worden dia's van het water op de muren
geprojecteerd door ronddraaiende projectoren,
waardoor de beelden voorbij lijken te drijven.
De film over de houtzaagmolens wordt geprojecteerd
op een wand waaraan allerlei gereedschap
is gehangen. De zagen, beitels en hamers
worden aldus van een context voorzien.
Een gedetailleerder en gevarieerder beeld van
de Zaanstreek krijgt de bezoeker door de tweede,
langere route te volgen, die loopt door een open
depot. De museumstukken zijn uitgestald in metalen
magazijnstellingen, die associaties oproepen
met het industriële karakter van de Zaanstreek.
Het is een bonte verzameling. Zo komt de geloofsovertuiging
van de bewoners aan bod. De katholieke
religie was dominant, maar vanaf de 16e
eeuw bevond zich ook een aanzienlijk aantal
doopsgezinden en lutherse immigranten onder
de Zaanse bevolking. Een en ander wordt geïllustreerd
aan de hand van armenbussen, portretten
van predikanten, afbeeldingen van kerken en de
brillenkoker die een doopsgezinde predikant in
1864 als afscheidscadeau kreeg aangeboden. Af en
toe wordt een markante Zaankanter uitgelicht. Jan
Ploeger (1878-1959) bijvoorbeeld was niet alleen
postbode in Krommenie, maar schreef ook talloze
gedichten, revues en liedjes voor de toneelvereniging,
de zwemvereniging en de brandweer. Ook
voor oorkonden en menukaarten was men bij hem
aan hetjuiste adres. De producten van pelmolens,
cacaomolens, specerijenmolens en hennepmolens
zijn tentoongesteld in rijen glazen potten. De
molens zelf blijken overigens een dankbaar object
te zijn geweest voor de decoratie van wanden, tegels
en koektrommels. Een authentieke keuken
van Bruynzeel, de eerste fabriek die houtproducten
in standaarduitvoering produceerde, roept
nostalgische gevoelens op. Met filmpjes worden de
walvisvaart en de traankokerijen in herinnering
gebracht. De walvisvaart kwam tot bloei in de tweede
helft van de 17e eeuw. In die periode vertrokken
jaarlijks zo'n 30 tot 50 schepen naar de Noordelijke
IJszee. De traankokerijen injisp, Zaandam
en Oost-Zaandam kookten het buitgemaakte walvisspek
tot vloeibare traan, dat werd gebruikt als
brandstof voor verlichting, voor de fabricage van
zeep, in de leerbewerking en als smeermiddel of
grondstof voor verf. Aan het einde van deze route
1 J.M.J. de Jong, 'Een Zaans drieluik: de Zaanse Schans,
een nieuw Zaans Museum en per boot naar het Zaans
industrieel erfgoed', HoüandTl (1995) 415^21.