LUTHER, ZIJN WEG EN WERK - De Evangelist

ons barmhartig jegens hen zijn en niet hard.”
Hij staat er nu werkelijk boven: “Iedereen moge weten, dat hij mij geen dienst bewijst,
als hij de slechte, ketterse, leugenachtige bul veracht, maar dat hij mij ook geen
verdriet doet, als hij haar prijst. Ik ben door Gods genade vrij en wil geen van beide
doen, ik buig niet en ik vrees niet. Ik weet wel waar ik mijn troost en kracht moet
vinden, die mij veilig stellen voor mens en duivel. Ik wil het mijne doen. Ieder zal
voor zichzelf moeten spreken en antwoord geven bij zijn sterven en op de jongste dag
- en dan zal hij zich mijn welgemeende waarschuwing nog wel eens herinneren....” En
in een brief aan Spalatinus: “Het is hard met alle pausen en vorsten van mening te
verschillen, maar er is geen andere weg om aan de hel en de toorn van God te
ontkomen.”
Hier zien we in het hart van (als men dat dan zo noemen wil) Luther's individualisme.
Dat is niet het individualisme van de Renaissance, die de menselijke persoonlijkheid
cultiveert - het is ook niet het individualisme van de late scholastiek, die op wijsgerige
gronden aantoont, dat de mensheid een som van afzonderlijke eenheden is en Kerk en
Staat dus aggregaten van enkelingen. Luther heeft geen speciale interesse voor de
menselijke persoonlijkheid op zichzelf en hij filosofeert niet over de opbouw van Kerk
en Staat. Zijn standpunt is eenvoudig dit, dat een ieder zelf verantwoording moet
afleggen tegenover God; en eerst in deze ontmoeting wordt de mens als mens geboren.
Met de publicatie van de bul in Duitsland hadden Eck en Aleander, die daartoe
aangewezen waren, het tegendeel van succes. Niet alleen de vorsten en steden, maar
ook de meeste universiteiten en vele van hun geestverwanten weigerden er aan mee te
werken. In Rome was een officieel autodafé (officiële brandestapel) gehouden,
waarbij enkele geschriften van de Hervormer ten vure waren gedoemd; maar waar Eck
dat in Duitsland wilde herhalen, liep het op niets uit.
Eén voorbeeld. In Mainz, de residentie van de aartsbisschop, was de brandstapel klaar.
De beul, die de boeken in het vuur moest werpen (het betrof immers een symbolische
dood van de ketter zelf) stond gereed met de fakkel. Toen keerde hij zich tot de
menigte en riep: mensen, zijn deze boeken wettig veroordeeld? Van alle kanten
schreeuwde men: nee! De beul stapte van het schavot en weigerde dienst. De volgende
dag werd de doodgraver gedwongen, de plechtigheden uit te voeren. Maar enkeIe
studenten zorgden er voor, dat door een list alleen boeken van Luther's tegenstanders
verbrand werden. En zulke dingen stonden niet op zichzelf.
Intussen gloeide de spanning natuurlijk zeer. Maar niemand had toch durven denken,
dat de Wittenberger faculteit zou wagen te doen wat daar 10 december 1520
geschiedde. Op die dag liep de genadetermijn af en zou de bul in kracht van gewijsde
gaan.
's Morgens vroeg, het was nog donker, bevestigde Melanchthon ad valvas, aan de deur
van de kerk, een bekendmaking: “Allen, die de studie van de evangelische waarheid
toegedaan zijn, worden uitgenodigd om 9 uur bij de kruiskapel buiten de stadsmuur te
komen, waar de pauselijke decretalen en de boeken van de scholastici verbrand zullen
worden.” Dat de bul ook verbrand zou worden, stond er niet bij, maar dat kon men zó
wel begrijpen.
Toch waren de bedoelde theologische en kerkelijke boeken de hoofdzaak. Vlak vóór 9
uur holde Agricola nog door de stad om bepaalde banden te pakken te krijgen.
Niemand wilde graag de Summa van Thomas of de geschriften van Duns Scotus
afstaan. Maar precies 9 uur stak hij er de brand in, buiten de Elsterpoort, op de
vuilverbranding aan de rivier de Elbe. Drie uitgaven van het ius canonicum, het
kerkelijk wetboek, vormden de pièce de résistance. Allerlei andere geschriften,
speciaal die van Eck en Emser, volgden. Toen trad Luther zelf naar voren met de bul.
29