LUTHER, ZIJN WEG EN WERK - De Evangelist

Wat de toestanden in de gemeenten betreft, daarnaar moet een grondig onderzoek
worden ingesteld. Visitaties werden oudtijds door bisschoppen gehouden. Nu zal de
keurvorst een commissie benoemen om haar door te voeren: een aantal theologen met
Luther aan het hoofd en een groep juristen om de financiële kwesties te regelen.
Melanchthon stelde de handleiding op, de “visitatie-artikelen”, welke gedrukt werden
om ze aan iedere plaatselijke predikant voor te leggen. Luther schreef daarin de
voorrede hij legt de nadruk op de voorlopigheid van dit hele plan. Maar de keurvorst
sprak van “onze (door de overheid) geordineerde visitatoren”. Luther zag het gevaar,
vooral omdat Melanchthon er in plaats van een vragenlijst voor een enquête een heel
program van kerkorganisatie van gemaakt had. Maar hij hoopte er het beste van, hij
was er ten slotte zelf ook nog. Dat hij hier zonder het te willen de weg had ingeslagen
die tot de grondvesting van een landskerk onder vorstelijke suprematie zou leiden, zag
hij nog niet. Misschien was hij dan nog teruggekeerd, al kon hij dat eigenlijk niet
meer. Trouwens: waarheen?
Hoe te handelen met sectariërs, Zwinglianen, Wederdopers? Luther kon er niet toe
besluiten met de Wederdopers te doen wat Zwingli in Zwitserland er mee deed: die
liet ze verdrinken. Hij antwoordt in deze dagen op een vraag in die richting: “U
vraagt, of het de overheid vrij staat, valse profeten te doden? Ik kan niet tot het
oordeel van het bloed besluiten, zelfs al zou het rijkelijk verdiend zijn. In dit opzicht
schrikt het voorbeeld van de papisten en van de Joden vóór Christus mij af. Daar werd
vastgesteld dat pseudo-profeten en heretici gedood moesten worden. Mettertijd echter
kwam het hierop neer, dat slechts heilige profeten en onschuldigen gedood werden uit
kracht van deze wet. Daarom kan ik op geen voorwaarde toelaten dat valse leraars
gedood worden. Het is genoeg ze te verbannen.”
Dit neemt niet weg, dat Schwärmer en beeldenstormers vervolgd werden. De wijze
waarop ze werden opgespoord en behandeld doet aan de inquisitie denken. Reeds
juichten de Roomsen: Luther retireert! Zo was er groot rumoer aan beide kanten van
de middenweg. Maar Luther bleef rustig. Hij heeft iets van z'n ideaal verloren, aan
realiteitszin heeft hij gewonnen. Als de keurvorst zich onzeker toont over de onrust
aan weerskanten, zegt hij: “Dat betekent niets, dat lawaai. Het zal wel weer stil
worden. Wie iets goddelijks van plan is, moet eerst de duivel laten schreeuwen. Dat
heb ik indertijd ook moeten doen.”
34. DE VERBORGEN GOD
Temidden van alle zorg en strijd om het leven in Kerk en maatschappij bleef Luther
zijn theologie verdiepen en uitbouwen. Daar lag ten slotte zijn eigenlijke roeping, dat
was ook z'n lust en z'n leven. Ik kan er niet aan denken om de rijke groei en bloei van
deze zo diep in de Bijbel gewortelde, door kerkvaders, scholastici en mystici
bevruchte stam met al z'n uitschieters samen te vatten. Het beeld van de stam schiet
trouwens reeds te kort. Prof. Van Rhijn noemde Luther's theologie een oerwoud - en
het is nog maar nauwelijks in kaart gebracht, laat staan begaanbaar gemaakt. Wel is
het opmerkelijk dat juist in onze jaren veel vakgeleerden in tal van landen er intens
mee bezig zijn. Vooral in Zweden is daar in deze eeuw veel aan gedaan en de laatste
jaren speciaal ook in Engeland, dat ons in dit opzicht een paar bijzonder belangrijke
studies heeft geschonken.
Ik mag echter niet nalaten op een enkel punt op Luther's diepste visie in te gaan en wil
dan allereerst iets zeggen over zijn gedachten aangaande de verborgenheid van God.
Daarbij gaat het om de vraag naar de verhoudingen tussen Gods (wat wel genoemd is)
“algemene” openbaring in de natuur en de geschiedenis en zijn “bijzondere”
83