LUTHER, ZIJN WEG EN WERK - De Evangelist

De boerenrevoluties waren niet uit de reformatorische beweging ontstaan, zoals men
het in sommige geschriften van R.-K. zijde nog wel graag wil doen voorkomen. Ze
waren veel, wel een eeuw, ouder en veelal niet religieus gericht, zeker niet altijd
confessioneel gekleurd. Ook waren het revoluties met een heel bijzonder karakter,
eerder uit conservatieve dan vooruitstrevende gedachten geboren. De boeren, uiteraard
hangende aan oude gebruiken en instellingen, konden de vele veranderingen, die de
ondergang van het feodale stelsel en de algemene doorvoering van het Romeinse recht
met zich brachten, maar moeilijk verdragen. Hogere belasting, vermindering van
inkomen door de opkomst van steden en geldhandel en al wat daar verder mee
samenhing, maakten velen van hen het bestaan vrijwel onmogelijk: ze zakten af van
vrije boeren tot pachters, van pachters tot onderhorigen. Daar werd het verlangen naar
de toestanden van weleer, naar het “goede oude gebruik” wakker. Vrije jacht, vrij
visrecht en vrij hout voor huisbouw en huisbrand waren de haast symbolische eisen;
water, bos en weide behoren immers in principe alle mensen toe.
Dat alles gistte en groeide reeds lang vóór de Reformatie en had met Luther's
prediking op zichzelf ook niet van doen. Maar de boeren zelf grepen de gelegenheid
om hier een verband te leggen gretig aan. De eerste van hun 12 artikelen spreken over
kerkelijke zaken. De plaatselijke gemeenten moeten hun eigen predikanten kunnen
kiezen. Betaald moeten deze worden uit de zgn. grote korentienden, die aan de vorsten
dienen te worden onthouden.
Hun poging om oude rechten en vrijheden terug te veroveren bracht de boeren in
verbinding met Luther's prediking van de vrijheid van de christenmens. Toen
sommigen van hen een lijst moesten opmaken van mannen die ze als scheidsrechter
zouden willen erkennen, zetten ze Maarten Luther bovenaan. Ze beschouwden hem
als hun vriend. Hij had hun leider kunnen worden, als hij gewild had. Maar dat wilde
Luther niet. Hij kon het niet, evenmin als in het geval van de ridders. Hij had de
theocratie van de paus bevochten, zou hij nu zelf een nieuwe oprichten? Volmondig
erkent hij dat veel wensen van de boeren billijk en rechtvaardig zijn. Maar recht om de
tienden aan de overheid te ontnemen hebben ze niet. Dat is niets anders dan
straatroverij, zegt hij. Nog minder mogen ze met geweld hun wil doordrijven. Ten
slotte zijn hun bezwaren die van een groep, kortzichtig en zelfzuchtig: er zijn ook
anderen. Met grote klem roept hij op tot overleg en compromis, want al hebben de
vorsten verdiend, dat God hen van de troon stoot, dat geeft de boeren nog geen recht
tot opstand. Als iedere groep zichzelf recht zou verschaffen, waar blijft dan gezag,
regering en orde? Moord en bloedvergieten is het einde. Sommigen zullen misschien
tijdelijk hun recht verkrijgen, maar onrecht en ellende zal komen over duizenden
onschuldigen. Luther kon zich geen geordende revolutie denken en men kan zich ook
moeilijk voorstellen hoe dat in de 16e eeuw mogelijk geweest zou zijn. De boeren
waren zeer verdeeld, kenden nauwelijks enige organisatie, hun overwinning zou
uitgelopen zijn op een eindeloze verwarring. En Luther was niet bang, zelfs niet voor
de duivel, maar hij was doodsbang voor de chaos.
In zijn eerste geschrift bezweert hij de vorsten met grote ernst de rechtmatige eisen
van de bezwaarden in te willigen. Hun prachtlievendheid en hoogmoed is de laatste
oorzaak van de opstand. Dat breekt u de nek, roept hij uit, God kan het niet langer
aanzien. Als u hen slaat, zijn ze nog ongeslagen, God zal anderen verwekken. Want
Hij wil u slaan en zal u slaan. Het zijn de boeren niet die zich tegen u verzetten, lieve
heren, het is God Zelf: Wat de boeren niet als recht mogen eisen, moeten de vorsten
uit plicht schenken. Typisch Luther, die christelijke broederplicht boven algemeen
mensenrecht stelt. Zijn standpunt is dat van het patriarchalisme: niemand mag zijn
74