Dromen - Jeugdboekenweek

Ideeënbrief
bij de fragmentenbundels
Jeugdboekenweek 2001

Een doos vol dromen
Wat kun je meer doen met droomboeken dan ze alleen maar lezen…?

Inhoud
Inleiding 5
Dromen en filosofie 6
Het museum, een plek om te dromen 7
Dromen en muziek 9
Dromen en psychologie 13
Dromen in mijn boekenkast 18
Dromen vertellen mijn verhaal 24
Ideeënbrief bij het kleuterboekje Mijn broer
Voorbeeldig gedroomd 33
Ideeënbrief voor het eerste leerjaar
‘Dromen is heel geheimzinnige dingen,’ (zei de GVR) 49
Ideeënbrief voor het tweede en derde leerjaar
Een droom van een droom 71
Ideeënbrief voor het vierde en vijfde leerjaar
O, ik droom allemachtig! 87
Ideeënbrief voor het zesde leerjaar
Droomverwarring 107
Ideeënbrief voor het eerste en tweede middelbaar
Waar ben je als je droomt? 123
Ideeënbrief makkelijk lezen
Colofon 136
3

Inleiding
- Jij bent ook nooit tevreden,Arno, zuchtte Etra.Wanneer zul je leren dat de dingen vaak niet
zijn zoals jij graag zou willen?
- Maar Etra, zei Arno, wij zijn de Ontwerpers van Alle Dingen.Als wij onze dromen opgeven,
wat voor zin heeft ons bestaan dan?
uit: ‘De schepping van de vlinders’, Gioconda Belli
Omdat u zeer goed weet dat kinderen die niet graag lezen, niet lezen.
Omdat wij met u ijveren voor leesplezier, hebben wij weer meer dan
honderd fragmenten uit kinder- en jeugdboeken voor u en een
ideeënbrief erbovenop, omdat de sleutel tot boekenland soms verstopt
zit in één enkel boek.
Omdat wij de stille hoop koesteren u en uw leerlingen tot veel mooie
boeken te verleiden, hebben wij twee jaar geleden de formule van het
leesproject herzien.Vroeger boden wij u en uw leerlingen kortverhalen
aan, in opdracht voor de Jeugdboekenweek geschreven.
In 1999 hebben wij voor het eerst mooie teksten uit recente Vlaamse,
Nederlandse en vertaalde kinder- en jeugdboeken voor u samengelezen.
Omdat u daar prettig op reageert zetten wij die werkwijze voort.
Omdat wij hopen daarmee beter in te spelen op de ontwikkeling van de
leesvaardigheid van uw leerlingen, hebben wij een nieuwe leeftijdsopdeling
doorgevoerd.
Omdat u van uw kant maar al te goed weet dat ‘het gemiddelde kind’
niet bestaat, hebben wij de werktips samengebracht in één bundel. Want
waarom zou u niet eens over het muurtje van de jaarklas kijken, als er
bij jongere en oudere groepen zoveel te spieken valt?
Omdat u niet uw eerste boekenles geeft, hebben wij inspirerende
redactieteams samengesteld van leraren die voor de klas staan en
docenten van de lerarenopleiding. Dit jaar voor het eerst uitgebreid met
boekenliefhebbers die we vonden in pedagogische centra en theaters, in
de boekhandel, in een schoolbibliotheek... Opdat uw enthousiasme frisse
inspiratie moge vinden...
Omdat wij ervan overtuigd zijn dat uw belangstelling en inspiratie niet
stilvallen als u uit uw klas naar buiten stapt, hebben wij vijf specialisten
uit evenveel disciplines gevraagd hun dromen-inspiratie met ons te
delen. Hun stukken staan naast de lestips in deze bundel. De literatuur,
de beeldende kunsten, de filosofie, de psychologie en de muziek
vaardigen zo hun muzen af.
Omdat uw beroepseer niet toelaat allang blij te zijn dát ze lezen, maar
omdat u uw leerlingen graag nieuwe leesontdekkingen gunt, bieden wij
met het hele leesproject inspiratie bij meer dan honderd titels. Keuze te
over. Immers, om de vlam voorgoed te laten branden, gaat ‘het juiste
boek voor het juiste kind op het juiste ogenblik’.
Omdat u wel (een beetje) een dromer moet zijn. Anders had u een ander
beroep gekozen...
Omdat dromers misschien niet altijd weten waar ze aankomen, maar wél
weten waar ze heen willen...
Omdat u dan misschien niet een Ontwerper van Alle Dingen bent, maar
wel een Behoeder van Alle Dromen.Van uzelf en van uw leerlingen.
Omdat wij er mét Rudyard Kipling van overtuigd zijn dat alle leerboeken
in alle klassen van de wereld waardeloos zijn als niet de leraar zelf
iemand is om na te leven. Iemand om na te lezen.
Daarom.
Majo de Saedeleer
5

Dromen en filosofie
‘Het leven is een droom.’ Een veelgehoorde uitspraak, titel van tal van
boeken, vers in vele gedichten.
Een van de grote bekommernissen van de moderne westerse wijsbegeerte
bestond erin te proberen te bewijzen dat de werkelijkheid écht
is – dat we met andere woorden niet voortdurend aan het dromen zijn.
De vader van de moderne filosofie, René Descartes, was op zoek naar
een absoluut onbetwijfelbare zekerheid. Hij begon met alles te
betwijfelen wat maar enigszins betwijfeld kan worden, in de hoop op
die manier te stuiten op een onbetwijfelbaar gegeven, waarop hij dan de
hele kennis zou kunnen funderen. De werkelijkheid als geheel – zo
redeneerde hij – kan te allen tijde betwijfeld worden: niets garandeert
ons dat het niet allemaal zelf gecreëerde droombeelden zijn. Sommige
dromen voelen namelijk bijzonder reëel aan – we zouden zweren dat ze
echt zijn, en vaak zijn we ook na het ontwaken verbaasd dat het allemaal
niet echt is gebeurd. Zo zou het ook kunnen dat de hele wereld niets
anders is dan een droom, waaruit we, bijvoorbeeld bij onze dood, zullen
ontwaken. Om te bewijzen dat dit niet het geval is doet Descartes
uiteindelijk een beroep op de goedheid van God (die volgens hem
noodzakelijk bestaat), die niet kan toestaan dat we op die manier zouden
worden misleid.
De westerse wetenschap gaat ervan uit dat de werkelijkheid echt is, dat
ze is zoals ze is en dat het belangrijk is haar te kennen zoals ze zich
aandient. In het oosten daarentegen (boeddhisme, hindoeïsme, taoïsme)
overheerst de gedachte dat het leven inderdaad een (kortstondige)
droom is, en bijgevolg niet meer aandacht verdient dan andere dromen.
Er is de beroemde droom van Zuang Zu, die droomde dat hij een vlinder
was en bij zijn ontwaken niet meer wist of hij Zuang Zu was die
droomde dat hij een vlinder was, of een vlinder die droomde dat hij
Zuang Zu was.
Volgens de psychoanalyse van Freud zijn dromen de uitdrukking van
verborgen en verdrongen wensen, die aanwezig blijven in het
onbewuste. De onderliggende gedachte is dat wij meer weten (over
onszelf) dan wij bewust menen te weten (zie ook gegevens vanuit
hypnose). In de loop van ons leven worden pijnlijke ervaringen of
ongeoorloofde verlangens (vaak in verband met seksualiteit) voortdurend
uit ons bewustzijn verdrongen, door toedoen van een soort
innerlijke censuur. Tijdens de slaap wordt die censuur gedeeltelijk
opgeheven, zodat beelden uit het onbewuste opnieuw kunnen opduiken.
Dit gebeurt echter nog steeds in een gecamoufleerde vorm: het droomverhaal.
De analyse van een droom kan ons dingen over onszelf duidelijk
maken die ons in ons bewuste leven waren ontgaan. De therapeutische
techniek van de psychoanalyse is voor een groot deel hierop gebaseerd.
Freuds leerling Jung gaat verder in de betekenis die hij toekent aan
dromen. Hij meent dat in de droom niet alleen persoonlijke inhouden
uit het onbewuste opduiken, maar ook collectieve, archetypische
symbolen die tot de erfenis van de mensheid als geheel behoren, en die
een soort magische waarde hebben. De droom stelt ons in verbinding
met een bovennatuurlijke, bovenpersoonlijke wereld en kan ons
inlichten over gebeurtenissen lang voor onze eigen geboorte, of in de
verre toekomst.
Patricia de Martelaere
Patricia de Martelaere is filosoof en essayist en doceert filosofie aan de
Universiteit van Brussel en Leuven.
6

Het museum, een plek om te dromen
Musea worden door veel mensen nog altijd gezien als stoffige
opslagplaatsen van saaie objecten uit een ver verleden.Weinig
creatieve plaatsen waar vooral op een cognitieve wijze wordt
omgegaan met voorwerpen die weinig te maken hebben met de
wereld om ons heen. Je kunt ook op een heel andere manier kijken
naar een museum. Met de juiste invalshoek wordt die museumtempel
een verbeeldingspaleis van sacrale ruimtes vol raadsels en mysteries.
Een perfecte plaats om te dromen dus.
In een museum kun je wegdromen over het heden, over het verleden en
over andere culturen. In een museum voor beeldende kunst kun je
kijken naar de dromen van kunstenaars die een vaste vorm hebben
gekregen op een doek of in een beeld. Je kunt er je fantasie gebruiken,
dagdromen en even loskomen van de wereld van alledag. Stel je maar
eens voor hoe zo’n grote en stille museumzaal er ’s nachts uitziet. Een
gedempt licht, lange schaduwen die op de geboende vloer vallen, de
verre stap van een eenzame nachtwaker, en dan al die voorwerpen met
hun eigen geschiedenis. Stel je ook eens voor dat die objecten tot leven
zouden komen, dat ze allemaal hun verhaal zouden gaan vertellen… Stap
eens in een schilderij, en probeer je voor te stellen waar je zou zijn, wat
je zou ruiken, hoe dat zou voelen… In wat voor een wereld ben je
beland en wat kan daar allemaal gebeuren?
Dromen en musea, ze zijn dus wel degelijk aan elkaar te linken. Een
droom en een museumbezoek lijken in een aantal opzichten erg op
elkaar. Als je droomt, stap je vaak in een labyrint van plaatsen en
gebeurtenissen. Ongewild kom je van de ene situatie in de andere
terecht, word je geleid van de ene wereld naar de andere, om zo dingen
te ontdekken die je niet bewust had gezocht. Een museumbezoek is ook
vaak zo. Je zwerft door een doolhof van zalen en gaat bewust of
onbewust van de ene naar de andere wereld. Op je zoektocht kom je
dingen tegen die je niet had verwacht en niet had voorzien. Je valt van
de ene verrassing in de andere.
Een ander element dat dromen en museumbezoeken met elkaar gemeen
hebben, is dat ze allebei puur persoonlijk zijn. Een droom is jouw
persoonlijke zoektocht door je verbeelding, jouw dromen zijn uniek en
volledig van jou. Wat je ziet in een museum en hoe je dat ervaart is ook
uniek. De objecten in musea treden in dialoog met jou. Jouw beeld van
een voorwerp is niet hetzelfde als dat van je buurman. Je brengt in het
beschouwen je eigen ervaring en geschiedenis mee, en vormt zo je
eigen perceptie. Waarom een bepaald object je aanspreekt vertelt ook iets
over jezelf. Daarom kunnen mensen op één bepaald voorwerp zo
verschillend reageren.
Er bestaan verschillende soorten musea, waarin je op een verschillende
manier kunt wegdromen. Historische musea vertellen een verhaal over
het verleden. In volkenkundige musea vind je dagdagelijkse voorwerpen
uit ons eigen verleden en voorwerpen uit verschillende culturen.
Natuurhistorische musea vertellen dan weer over de natuur en de
geschiedenis van de aarde. In kunstmusea kun je alle verschillende
aspecten van de beeldende kunst onderzoeken. Onderstaande
voorbeelden geven je een idee van de richting die je droom uit kan
gaan. De voorbeelden zijn voornamelijk afkomstig uit het Antwerpse
museumlandschap.
Het historisch museum waar ik zelf als jonge puber mijn eerste droomervaring
heb gehad is het Forum Romanum in Rome. Dit openluchtmuseum,
gecombineerd met het pakkende verhaal van mijn
geschiedenisleraar, liet mij in de schoenen (of sandalen?) stappen van de
7

eroemde Romeinse schrijvers die hun sporen nalieten op de smalle
wegen. Ik zag hoe ze hun in toga’s verpakte zitvlak neervlijden op de
treden rond het plein. Het gevoel dat ik daar liep, over dezelfde stenen
als deze mensen uit dat verre verleden, gaf me een kick, een indruk die
ik nooit zou vergeten.
In Antwerpen kun je een soortgelijke ervaring opdoen in het Museum
Plantin-Moretus. Ga maar eens naar de drukkerij, sluit je ogen en stel je
voor hoe het er toeging in de zeventiende eeuw. Achter iedere pers staat
een bezwete man met al zijn kracht te trekken aan de persboom.
Leerjongens lopen heen en weer met nog vochtige, pas gedrukte vellen
papier die ze te drogen moeten hangen. Je kunt de inkt bijna ruiken.
Er barst een ruzie los tussen een drukker en een letterzetter, omdat de
een volgens de ander niet hard genoeg werkt, waardoor ze een achterstand
oplopen…
Nog een voorbeeld, het lichtschip de Westhinder uit de collectie van het
Nationaal Scheepvaartmuseum. Dit schip ligt in het water, je loopt over
de loopbrug het dek op en stapt meteen in het leven van de negen
zeelieden die dit schip bemanden. Een kruipdoor-sluipdoortocht brengt
je van de kleine kombuis naar de kajuiten en ten slotte de stuurcabine. Je
voelt de geïsoleerdheid die bijna doet denken aan Big Brother en je kunt
je levendig voorstellen wat er allemaal gebeurde op zo’n schip. Kortom,
in een historisch museum komt de geschiedenis tot leven.
In volkenkundige musea kun je dan weer op een heel andere manier
wegdromen. In het Volkskundemuseum zie je grootouders met hun
kleinkinderen aan de hand rondlopen en je hoort de vraag: ‘Toe oma,
vertel nog eens over vroeger…’ Het zien van het oude fornuis, het grote
draaiorgel en de apotheek zijn een inspiratiebron voor spannende
verhalen over de tijd van toen.
In het Etnografisch Museum kun je letterlijk en figuurlijk heel dicht bij
de droom komen. Je vindt er rituele objecten die gebruikt werden door
sjamanen om in een droomtoestand te raken. Zo kunnen ze de gedaante
aannemen van een vogel en op die manier contact leggen met de wereld
van de geesten. In het museum worden hun dromen aanschouwelijk
gemaakt. Je kunt er ook kennismaken met droom en nachtmerrie, goed
en kwaad in andere culturen.
In de kunstmusea wordt er dan weer een ander verhaal verteld. De kunst
is eeuwenlang hét uitdrukkingsmiddel geweest om vorm te geven aan
dat wat je niet kunt zien, aan je dromen. Je moet je voorstellen dat de
wereld zoals wij die nu kennen, met haar overvloed aan beelden, pas van
recente datum is. Het altaarstuk dat op feestdagen werd geopend moet
voor de mensen vroeger een enorme sensatie zijn geweest, alsof ze
ineens in een theater stonden. Het moet een voedingsbodem zijn
geweest voor dromen en nachtmerries.
Museum Mayer van den Bergh geeft je zicht op de verschillende
hemelen uit onze vroege kunstgeschiedenis. Aan de muur hangen een
aantal houten engelen van een calvarie uit de vijftiende eeuw. Ze zingen
hun hemels lied weliswaar niet meer in een religieuze context, maar hun
stem klinkt nog altijd luid voor de aandachtige toeschouwer. Aan een
andere muur zie je de hemel volgens de meester van de sacristiekast van
Kaufbeuren, een gouden glinstering met als centraal tafereel de kroning
van Maria.
In het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten kun je je dan weer een
voorstelling maken van de hel. De zestiende-eeuwse Frans Florisz
De Vriendt geeft een hallucinant beeld van de ‘Val van de opstandige
engelen’. De afvallige engelen veranderen gedurende hun val uit de
hemel naar de hel in insectachtige monsters met slangenstaarten en
hoorns. Het zien van dit werk moet in de zestiende eeuw voor heel wat
nachtmerries hebben gezorgd.
Denk nu niet dat hemel en hel alleen inspirerend waren in vroegere
tijden. Een bezoek aan het MUHKA maakt duidelijk dat ook heel wat
hedendaagse kunstenaars zich laten inspireren door droom en nachtmerrie.
De ‘Insectenvrouw’ of ‘Mur de la montée des anges’ van
Jan Fabre heeft in 1993 bezit genomen van deze voormalige opslagplaats
en laat de geboeide toeschouwer nog altijd achter met een gevoel van
bewondering en afschuw. Ik kan me ook voorstellen dat de ‘Cloaca’ van
Wim Delvoye, opgesteld in het MUHKA, voor veel toeschouwers een
levensechte nachtmerrie is.
Musea zijn nog te weinig geëxploreerd als plaatsen om te dromen en te
fantaseren. Een museumbezoek is nog al te vaak een gedachteloos
slenteren langs de objecten, een zappen van voorwerp naar voorwerp,
van periode naar periode. Met deze tekst wil ik een pleidooi houden
voor het museum als plaats om eens ándere dingen te doen. Een
museum is een plek waar zoveel meer te beleven valt. Als we nu allemaal
onze museumdromen eens aan elkaar zouden vertellen, creëren we
samen al een heel ander beeld van het museum. En zo maken we
dromen waar.
Odette Peterink
Odette Peterink is kunsthistorica en samen met Els Verstraete de
drijvende kracht achter MuseJA!
In de beeldende kunst vind je verschillende perioden en stijlen die zich
heel specifiek op de droom concentreren. Wie kent er niet het werk van
surrealisten als Paul Delvaux en Giorgio de Chirico, die de droom als
directe bron van inspiratie gebruikten? Een verlaten architecturale
constructie waarin geïsoleerde figuren rondlopen, elkaar voorbijlopen,
waarin voorwerpen ineens meer dan levensgroot worden… Een wereld
die we allemaal kennen uit onze eigen dromen krijgt in het werk van
deze kunstenaars een vaste vorm.
Maar de wereld van droom en nachtmerrie, van hemel en van hel is van
alle tijden en is gedurende onze westerse geschiedenis altijd op
verschillende manieren vormgegeven. De hemel en de hel kun je ook
ontdekken in verschillende musea in Antwerpen. Zaal vier van het
8

Dromen en muziek
Jarenlang had ik diezelfde droom. Of beter: een droom in een droom.
Een droom in het kwadraat dus. Ik droomde dat ik in mijn slaap een
wonderlijke melodie hoorde. Steeds weer die onweerstaanbare,
onwerelds mooie melodie. In al die jaren veranderde er geen noot
aan, alleen de bezetting en de orkestratie varieerden. Een ijle kinderstem
(zo’n onnavolgbare treble uit een Engels kathedraalkoor), een
warme, donkere alt (Aafje Heynis in haar beste dagen), een Russisch
mannenkoor met diepe donkere bassen, een strijkkwartet, een houten
traversofluit, een groot kerkorgel, een zwaar aangezet symfonisch
orkest (in een Leopold Stokowski-orkestratie), telkens kleurden ze de
melodie weer anders in en brachten zo elk op hun beurt onvermoede
schoonheid aan het licht.
Het was een gelukzalige droom: slapen terwijl je een overweldigende
esthetische ervaring ondergaat. Alleen was er bij het wakker worden
telkens een gevoel van spijt; spijt dat ik me die melodie niet kon
herinneren, dat ik ze niet kon neuriën. Ik ging me dan ’s ochtends aan
de piano zitten maar wat ik ook probeerde, nooit kon ik ook maar één
flard reproduceren. Soms gebeurde het wel dat een stukje van de
melodie me kwam toewaaien, zomaar, overdag. Maar nooit kon ik ze
vangen. Een beetje te vergelijken met de enerverende frustratie die je
ervaart als je niet op een naam kunt komen, een naam die op het puntje
van je tong ligt, en je zou het duizend keer zeggen maar… Alleen ging
het dan niet om de naam van een oude bekende maar om de aller-,
allermooiste melodie. Neem de mooiste melodie van Mozart – het
Andante uit de Sinfonia concertante voor viool, altviool en orkest KV
364, de beroemde beginmelodie uit de Symfonie nr. 40 KV 550 –, wel,
nóg mooier. Zó mooi dat het pijn deed dat ze ongrijpbaar bleef. Ik kon
alleen maar hopen dat de dromen niet te lang op zich lieten wachten.
Maar plots, zonder aanwijsbare reden, liep het verkeerd: terwijl ik in
mijn droom in het kwadraat de melodie hoorde, probeerde ik in mijn
basisdroom de melodie op te schrijven. Ik zag de noten zo voor mij, ik
had ze maar op te schrijven. Toch lukte het niet. Ik had geen muziekpapier
of de potloodpunt brak of de melodie stopte plots. Maar wat nog
erger is: sinds een aantal jaren is de droom weggebleven. En daarmee
ook die wonderlijke melodie.
De droomuitlegging
Ik heb nooit de behoefte gevoeld om naar een ‘verklaring’ voor mijn
droom te zoeken. De droom op zich was meer dan voldoende en
bovendien geloof ik niet zo in gepsychologiseer, laat staan in droomuitlegging.
De droom blijft al vele jaren weg en ik dacht er niet meer
aan. Tot enige tijd geleden. Tijdens een lange nachtelijke autorit naar huis
luisterde ik naar een Franse radiozender, toen ik plots een
enthousiasteling hoorde vertellen over een opera van de Tsjechische
componist Bohuslav Martinu (1890–1959). Het was een opera uit de
jaren 1936-37 die ik alleen van naam kende maar waarvan ik tot dan
nog nooit één noot had gehoord: Juliette, ou la Clé des Songes (‘Juliette of de
droomuitlegging’). Een mooie titel voor een opera. En zo kende ik
Martinu wel. Hij schreef niet alleen prachtige en daarom te weinig
gekende muziek, hij gaf zijn werken ook inventieve titels, zoals Instructief
duo voor zenuwachtige spelers, Op de hoek geboren foxtrott (voor pianowerken) en
Legende van de rook van het aardappelloof (titel van een cantate). De radio leerde
me verder dat Martinu voor dit meesterwerk – (‘un vrai chef-d’oeuvre’,
voor minder ging men niet – zelf ook het libretto had geschreven en dat
hij zich daarbij had gebaseerd op het gelijknamige toneelstuk van ene
Georges Neveux. Ik was al tevreden dat mijn autorit een mij onbekend
meesterwerk had gereveleerd – morgen naar de platenwinkel dus. Maar
toen begon de man het verhaal te vertellen. Het was, zoals vaak in
opera’s, een gecompliceerd verhaal. Ik was moe en de gedreven Martinu-
9

specialist had een groot spreekdebiet, ik kon het verhaal niet tot in de
finesses volgen. Maar wat ik wél begreep zorgde voor een opwindend
gevoel van herkenning. De opera vertelde namelijk het verhaal van een
man die een prachtig lied had gehoord, zó mooi dat hij het niet meer
uit zijn gedachten kon zetten. Tot in zijn dromen toe hoorde hij het lied
weerklinken.
Drie gespecialiseerde platenwinkels konden me niet aan een opname
helpen zodat uiteindelijk, weken later, een Praag-toerist me uit de nood
heeft geholpen. Eindelijk kon ik de muziek beluisteren en het libretto
reconstrueren. Martinu’s opera is een bijzonder merkwaardig werk dat
zich, zonder echte dramatische ontwikkeling, in een vreemde droomwereld
afspeelt. Zelf beschreef de componist het werk als ‘een mooie en
poëtische fantasie onder de vorm van een droom – de enige mogelijke
vorm voor de beschrijving van zielstoestanden.’ De opera begint op het
moment dat Michel, een boekhandelaar uit Parijs, terugkeert naar de
kleine havenstad waar hij ooit vanuit een open raam, dicht bij Hôtel des
Navigateurs, een meisje een prachtig liefdeslied hoorde zingen. Dat
intrigerende lied is bij hem blijven hangen, hij droomt het voortdurend
en daarom wil hij het meisje en haar lied terugvinden. Hij zoekt het
Hôtel des Navigateurs, maar niemand kan hem helpen. Sinds zijn vorige
bezoek lijken de inwoners van het stadje trouwens veranderd: ze leven
alleen in het nu dat voor hen onmiddellijk verleden én vergeten wordt.
Ze zijn hun geheugen kwijt maar hebben ook geen toekomstbesef.
Niemand weet wat er de vorige minuut is gebeurd, niemand weet wat
het volgende moment zal brengen. Er wordt gefeest maar waarom weet
men niet. Waarzeggers voorspellen het verleden. De realiteit wordt
schijn, terwijl droom en fantasie steeds meer op de realiteit lijken.
Binnen die droomwereld is Michel de enige die weet wat hij wil. Hij is
ook de enige met herinneringen en daarom verkiezen de inwoners hem
tot burgemeester. Wat ze dan prompt weer vergeten. Na lang zoeken
vindt hij uiteindelijk het meisje van het lied, Juliette.Vreemd genoeg
begroet ze hem als een oude bekende. En op dat moment bereikt de
spanning tussen droom en realiteit een hoogtepunt. Plots valt een schot
en weerklinkt een kreet. Michel heeft geschoten op de weglopende
Juliette. Maar heeft hij wel geschoten of is ook dit een droom, vraagt hij
zich vertwijfeld af. In het holst van de nacht dwaalt hij rond op zoek
naar Juliette, tot hij een man ontmoet die hem uitnodigt op zijn schip.
Maar niets is wat het lijkt. Het schip blijkt het Centrale Bureau voor
Dromen te zijn, een kantoor waar men dromen kan kopen. Een jongetje
koopt er een droom waarin hij met Buffalo Bill een meisje kan zoeken
op de prairie, een gevangene wil in zijn cel tralies die hij kan
verwijderen met zijn kleine pink en een machinist van de Oriënt Express
kijkt naar foto’s van zijn dode dochtertje in een album met lege
bladzijden.Voorts zijn er nog in het grijs geklede mannen die in hun
gekochte dromen zo veel geluk vonden dat ze niet meer willen
ontwaken. Michel moet het schip verlaten, anders wordt hij een van die
grijze mannen, maar op dat moment hoort hij Juliette roepen. ‘Laat mij
nog één keer binnen, ik heb zo lang naar haar gezocht en nu hoor ik
haar achter die deur’, smeekt hij. De portier opent de deur maar de
kamer is leeg. Michel hoort nog steeds haar stem terwijl traag het
begindecor opnieuw zichtbaar wordt. Een oude Arabier zegt hem: ‘Het
Hôtel des Navigateurs? Dat is hier!’ Het verhaal kan opnieuw beginnen,
alles is een droom.
Over wat Martinu, en met hem Neveux, met de opera bedoelden lopen
de meningen uiteen. Zo’n veelgelaagde opera is niet met een paar
woorden te situeren. Het stuk gaat over de kracht, en tegelijkertijd de
oneindigheid van het menselijke zoeken en dromen, maar ook over het
heimwee naar schoonheid en de kracht van muziek. Martinu beweerde
dat hij in dit werk geprobeerd heeft ‘de verborgen kern van de kunst, de
poëzie, te vatten. Dat broze ding dat slechts verdraagt aangeraakt te
worden door diegenen die het nodig hebben en die de poëzie niet
wensen te veranderen maar ze aanvaarden in haar zuiverste vorm en in
haar absolute schoonheid. Ik heb geprobeerd om de zachte tover die uit
deze droom straalt nergens te storen’. Niettegenstaande de poëzie van
het droomthema schreef Martinu hier klare muziek die weliswaar
herinnert aan de toverwereld van Debussy’s Pelléas et Mélisande. Droom en
poëzie krijgen hier pas betekenis door muzikale precisie en helderheid.
Dromen zijn bedrog
Dream, dream dream dream, dream, dream dream dream
When I want you in my arms, when I want you and all your charms,
Whenever I want you, all I have to do is,
Dream, dream dream dream.
Wat je niet hebt, kun je dromen, dat hoopten ook de Everly Brothers in
close harmony. Maar ‘Dromen zijn bedrog’, zong Marco Borsato zich
naar wereldroem in Nederland en Vlaanderen. ‘Dream a little dream of
me’ (The Mamas and The Papas), ‘I dream of you more than you dream
of me’ (Frank Sinatra), ‘I have a dream’ (Abba), ‘Een droom’ (Doe
Maar), ‘Dreamer’ (Supertramp), ‘Au bout de mes rêves’ (Jean-Jacques
Goldman), ‘The dream of the blue turtles’ (Sting), ‘Cover yourself with
dreams’ (Elisa Waut), ‘These dreams of you’ (Van Morrison), ‘Don’t
dream it’s over’ (Crowded House), ‘Alleen maar een droom’ (Stef Bos),
‘A dream goes on forever’ (Todd Rundgren), ‘Had a dream about you,
baby’ (Bob Dylan), ‘Dream Street Rose’ (Gordon Lightfoot)… en zo
kunnen we nog wel enkele bladzijden doorgaan. Na love (en Liebe /
liefde / amour / amor) is dream (Traum / droom / rêve / sueño)
zonder twijfel een van de door schrijvers van songteksten meest
gebezigde woorden. Er wordt wat afgedroomd door rockers, popsterren,
schlagerzangers en chansonniers. Maar ook klassieke componisten zetten
graag dromen op muziek, de hele muziekgeschiedenis door. Martinu is
met zijn Centrale Bureau voor Dromen zeker geen uitzondering.
Kinderdromen, dagdromen, voorspellende dromen, spirituele dromen,
nachtmerries, erotische dromen… ze komen allemaal wel in een of
andere compositie voor.Vooral in opera’s worden dromen als dramatisch
element gebruikt: van de barokopera Iphigénie en Tauride van Christoph
Willibald von Gluck (Iphigenia droomt dat haar broer Orestes hun
moeder Clytaemnestra heeft vermoord) over Hector Berlioz’ romantische
La Damnation de Faust (in een betoverende slaap droomt Faust van de
maagdelijke Marguerite en raakt in vervoering) tot hedendaagse opera’s
als Luigi Dallapiccola’s Il Prigioniero (een moeder heeft een steeds
weerkerende droom waarin Filips II haar zoon dreigt te doden) of Das
Schloss van de Vlaamse componist André Laporte (een libretto naar Kafka:
tijdens een lange redevoering van de ambtenaar van het Slot valt K. in
slaap en droomt dat de Slotpoort eindelijk voor hem opengaat maar dat
hij die uiteindelijk niet kan bereiken). Maar er zijn ook de vele liederen
(bijvoorbeeld Franz Schuberts ‘Nacht und Träume’ of de ‘rêve’ van
Claude Debussy), populaire pianoparels (Robert Schumanns ‘Träumerie’,
‘Liebestraum’ van Franz Liszt, ‘Zoete dromen’ uit Tchaikovsky’s
‘Kinderalbum’, ‘Rêverie’ van Claude Debussy) of symfonische werken
(Tchaikovsky’s Symfonie nr. 1 wordt ook wel ‘Winterdromen’ genoemd,
Florent Schmitt schreef ‘Rêves pour orchestre’).
Zeker in de romantiek gebruikten kunstenaars dromen gretig als een
bron van inspiratie. Het prototype van de romantische componist,
Hector Berlioz (1803-1869), laat zijn Symphonie Fantastique beginnen met
dagdromen en beëindigt ze met een nachtmerrie. Dit magistrale werk
heeft zijn ontstaan te danken aan een hard bevochten, weerbarstige liefde
en is de eerste symfonie die gebaseerd is op een seksuele sublimatie. ‘Ma
vie est un roman qui m’intéresse beaucoup’, beweerde Berlioz en dit is
dan ook een autobiografisch werk waarin hij zijn dromen, passies en
ontgoochelingen in een orkestwerk heeft omgezet.
10

In september 1827 werd Berlioz in Parijs hopeloos verliefd op de Ierse
actrice Harriet Smithson, die als Ophelia in Hamlet en Juliet in Romeo and
Juliet zijn hoofd op hol had gebracht. Hoewel hij nauwelijks Engels kende
sorteerde de combinatie van de gracieuze toneelspeelster met de
beroemde verzen van Shakespeare een overweldigend effect. Álles stelde
hij in het werk om haar hart te veroveren. Hij bedolf haar onder
bloemen of sprong plots voor haar koets, maar de beroemde actrice zag
de nog jonge, onbekende componist niet eens staan. En dat maakte hem
bij momenten uitzinnig van woede. Maar zijn droomvrouw opgeven
wou hij niet en daarom besloot hij om dan zelf ook maar beroemd te
worden. Hij zou haar met verstomming slaan door de meest fantastische
symfonie schrijven: de Symphonie Fantastique, het muzikale verhaal van zijn
extreme gevoelens voor haar, van passionele liefde tot blinde woede. In
deze vijfdelige, meer dan vijftig minuten durende symfonie stelt hij
Harriet Smithson voor door middel van een idee-fixe, het muzikale
symbool van zijn obsessie dat in het hele werk opduikt en zo ook de
verschillende delen met elkaar verbindt en voor structuur en eenheid
zorgt. Die idee-fixe bestaat uit veertig maten, maar komt vooral in
brokstukken, gevarieerd of vervormd, voor. Om toch niet de minste
twijfel over zijn opzet te laten schreef Berlioz bij zijn symfonie een
uitvoerige programmatische verklaring. Een dergelijke literaire
ondersteuning van een muziekwerk was gebruikelijk in de romantiek –
veel componisten zijn ook literair begaafd –, maar ook zonder die
begeleidende tekst en zonder kennis van de achterliggende liefdeshistorie
is deze inventieve en virtuoos gecomponeerde symfonie na meer
dan 170 jaar stevig overeind gebleven. Berlioz’ inleiding gaat als volgt:
‘Een jonge musicus met een ziekelijke overgevoeligheid en een rijke
verbeeldingskracht vergiftigt zich, in een aanval van liefdeswanhoop, met
opium. De ingenomen dosis, die te zwak is om hem te doden, dompelt
hem in een diepe slaap met hevige dromen en vreemde visioenen,
gedurende welke zijn sensaties, gevoelens en herinneringen zich in zijn
zieke brein omzetten in muzikale gedachten en beelden. De geliefde
vrouw zelf is voor hem een melodie, een steeds terugkerend thema (idee
fixe) geworden, dat hem niet meer loslaat.’
Binnen die opiumdroom heeft het eerste deel ‘Rêveries–Passions’
(Dromerijen–Hartstochten) als titel. De jonge kunstenaar dagdroomt
over de tijd toen hij zijn geliefde nog niet had ontmoet. Maar dan
herinnert hij zich de uitzinnige liefde, zijn jaloerse driftbuien, de tedere
momenten, de angst om verlaten te worden.
In het tweede deel, ‘Le bal’ (‘Een bal’), vindt hij zijn geliefde terug op
een bal, midden in het tumult van een feest. Harpklanken leiden een
wals in.
Het middendeel, ‘Scène aux champs’ (‘Scène op het land’), begint
bucolisch: op een mooie zomeravond hoort de kunstenaar twee herders
een lied spelen, op Engelse hoorn en hobo. Die pastorale stemming
maakt hem rustig tot zijn geliefde hem plots verschijnt. En dan, opnieuw
in de woorden van Berlioz: ‘Zijn hart krimpt ineen; smartelijke voorgevoelens
pijnigen hem. Stel dat zij hem bedriegt! Een van de herders
hervat zijn rustieke lied, de ander antwoordt niet meer. De zon gaat
onder. In de verte gerommel van de donder. Eenzaamheid. Stilte.’
In het vierde deel, ‘Marche au supplice’ (‘De mars naar het schavot’),
droomt de kunstenaar dat hij zijn geliefde heeft gedood en daarom op
het schavot zal worden geëxecuteerd. De optocht naar het schavot, op
een dreigend marsritme, is rumoerig, dan weer statig, tot het rumoer
wegsterft en alleen nog de marcherende stappen te horen zijn. Op het
einde is de idee-fixe te horen, een laatste liefdesgedachte die bruusk
wordt afgebroken door het vallen van de bijl.
Het slotdeel, ‘Songe d’une nuit du Sabbat’ (‘Droom van een heksensabbat’),
lijkt wel de muzikale pendant van een visoen van Jeroen Bosch.
De kunstenaar is op een heksensabbat terechtgekomen en ziet rond zich
gruwelijke wezens als schimmen, heksen en monsters. Terwijl ze te
midden van helse geluiden wachten op zijn begrafenis weerklinkt
Smithsons melodie, maar ditmaal als een banale, groteske dans. Het is
zijn geliefde die op de heksensabbat opduikt en in de duivelse orgie
meedanst. Doodsklokken, een parodie op het ‘Dies Irae’, de heksen
dansen rond het graf.
Eenmaal Berlioz zijn heftige en tegenstrijdige sentimenten voor
Smithson in muziek had neergelegd en verwerkt, verlegden zijn
passionele gevoelens zich al vlug van de actrice naar de jonge pianiste
Camille Moke. Deze beeldschone achttienjarige zou later onder de naam
Camille Pleyel een van de beroemdste pianovirtuozen van de
negentiende eeuw worden. Berlioz had haar leren kennen in de meisjeskostschool
waar ze beiden les gaven, zij piano, hij gitaar. Zijn vriend, de
pianist-componist Ferdinand Hiller, was al op haar verliefd, maar dat kon
geen beletsel zijn. In zijn memoires bekende Berlioz dat Camille hem ‘in
vuur en vlam zette en alle duivels uit de hel in hem wakker riep’. Dat hij
Harriet Smithson in een heksensabbat opvoerde en Camille Moke er van
betichtte dat ze ‘alle duivels uit de hel’ wakker riep, zegt iets over hoe hij
tegen vrouwen als bron van alle kwaad aankeek. Zoals zoveel mannen
die een moeizame relatie met hun moeder met zich meesleepten had hij
het moeilijk met vrouwen.
Na de succesvolle creatie van zijn Symhonie Fantastique op 5 december 1830
kon hij het zich veroorloven om zich te verloven met Camille, weliswaar
nadat hij haar moeder had moeten beloven tot Pasen 1832 te wachten
om met haar te trouwen. Camilles moeder was een harde zakenvrouw
die in Parijs een lingeriewinkel had geopend nadat haar Belgische (!)
echtgenoot hun hele kapitaal had vergooid. Ze wilde voor haar dochter
de beste partij en hield Berlioz achter de hand, terwijl ze uitkeek naar
nóg beter. En beter was inderdaad de drieënvijftigjarige rijke pianobouwer
Pleyel. De piano was hét instrument van de negentiende eeuw
en pianofirma’s als Pleyel en Érard konden de vraag nauwelijks volgen.
Goed gezien dus van Camilles moeder, die, terwijl Berlioz op concertreis
in Italië was, haar dochter uithuwelijkte aan Pleyel. De bedrogen
componist moest het in Italië stellen met een laconiek briefje. Zijn
reactie was typisch voor Berlioz: ‘Twee tranen van woede sprongen in
mijn ogen, en mijn besluit stond onmiddellijk vast. Ik moest meteen
naar Parijs, waar ik zonder mededogen twee schuldige vrouwen en een
onschuldige man moest doden.’ Maar eenmaal in Nice gearriveerd was
hij gekalmeerd en liet hij zijn moordplannen varen.
Gelouterd door zijn avontuur met Camille Moke realiseerde hij zich dat
Harriet Smithson de enige ware was en weer begaf hij zich op het
veroveringspad. Op 9 december 1832 organiseerde hij in Parijs een
uitvoering van de Symphonie Fantastique, waarop hij haar inviteerde. Hij
hoopte dat het haar dan zou dagen dat zij het onderwerp van de
symfonie was. En zijn plan slaagde. In zijn Memoires rapporteerde hij: ‘De
symfonie heeft een verpletterende uitwerking. Dit succes, het hartstochtelijk
karakter van het werk, de brandende melodieën, de liefdeskreten,
de vlagen van razernij, de heftige geluidstrillingen, van zo nabij,
van een dergelijk orkest, moesten wel een even diepe als onverwachte
indruk maken op haar nerveuze inborst en haar dichterlijke verbeelding
– en dat deden ze ook. Toen, diep in haar hart verzuchtte ze heimelijk:
"Stel dat hij mij nog steeds beminde!"’ Maar zelfs na die fantastische
liefdesverklaring was miss Smithson nog niet helemaal over de streep.
De steeds hopelozer wordende Berlioz zag nog maar één middel: haar
van zijn liefde overtuigen door in haar bijzijn vergif te slikken. In een
brief aan een vriend bracht hij nadien verslag uit: ‘Vreselijke kreten van
Henrietta… Verheven vertwijfeling!… Wreed gelach van mijn kant!…
Verlangen weer te leven bij het horen van haar heftige liefdesverklaringen!…
Braakmiddel!… Twee uur lang vomeren!… Slechts twee
korrels opium bleven achter; ik was drie dagen ziek, maar ik heb het
overleefd.’ Tegen zoveel hardnekkigheid kon Harriet niet op en eindelijk
gaf ze haar jawoord. Op 3 oktober 1833 trouwden ze, met Franz Liszt als
een van de getuigen. Maar al vlug bleek hun huwelijk een mesalliance.
Harriets ster als actrice taande, haar schoonheid verbleekte en ze zocht
11

vergetelheid en troost in de drank. Ook al omdat Berlioz’ hartstochtelijke
aard hem ondertussen in de armen van de zangeres Marie Recio had
gedreven – hoewel hij vond dat ze een lelijke stem had. Hij verliet
Harriet maar bleef wel voor haar zorgen, ook toen ze gedurende de vier
laatste jaren van haar leven verlamd was en niet meer kon spreken.
Harriet Smithson stierf op 3 maart 1854, 54 jaar oud. En zo kwam een
eind aan een van de meest tot de verbeelding sprekende liefdesaffaires
uit de muziekgeschiedenis, een liefdesrelatie die een absoluut meesterwerk
heeft opgeleverd.
De Symphonie Fantastique is een van die werken die zoveel jaren later nog
altijd een schok veroorzaken (wat niet hetzelfde is als shockeren). Een
schok, door die intense emotionaliteit en de verregaande amoureuze
biecht, zeer actueel in deze tijden van emocratie. Een schok door de
drugsdroom waarbinnen hij dagdroomt en hallucineert. Maar bovenal
een schok omdat de symfonie ingaat tegen het klassieke evenwicht,
tegen voor de hand liggende welluidendheid, tegen absolute muziek.
Hoe Berlioz in het laatste deel de nachtmerrie gedurende tien minuten
laat voortwoeden en muzikaal gestalte geeft is ongeëvenaard. En wat hij
hier aan nieuwe klanken uit een symfonisch orkest haalt! Strijkers
krassen en schuren, houten instrumenten schreeuwen, kopers keffen en
blaffen, het slagwerk beukt en bonst. De symfonie eindigt met het geloei
van de monsters dat in een oorverdovende stampede verdwijnt en laat de
hedendaagse luisteraar nog altijd met verstomming achter.
Dromerijen
Van een heel andere orde, zowel muzikaal als inhoudelijk, zijn de
‘Träumereien’ die Richard Strauss (1864–1949) in enkele van zijn
liederen verwerkte. Naast opera’s en symfonische gedichten heeft Strauss
letterlijk zijn hele leven lang liederen geschreven, zo’n tweehonderd in
totaal.Van de liederen die hij op zijn zesde schreef voor zijn tante
Johanna tot de ‘Vier letzte Lieder’ waarmee hij in zijn voorlaatste levensjaar
afscheid nam. Enkele van zijn beste liederen heeft hij geschreven
voor zijn vrouw, de zangeres Pauline de Ahna, zoals de superbe ‘4 Lieder
opus 27’ die hij haar op hun trouwdag schonk. Nog aan de vooravond
van het huwelijk, op een moment dat een aanstaande bruidegom zich
realiseert dat hij nog passende sokken moet kopen, schreef hij voor haar
het gepassioneerde lied ‘Cäcilie’. In dat lied droomt hij van zijn nakend
huwelijksgeluk: ‘Wenn du es wußtest, Was träumen heißt von
brennenden Küssen…’ (‘Wist je maar wat het betekent te dromen van
vurige kussen…’). Een gelukkig gezinsleven zou hem ook later tot
schitterende liederen bewegen, met ‘Wiegelied’ uit 1899 als sprekend
voorbeeld. Zoals het een wiegenlied past schreef Strauss hier een
eenvoudige, maar prachtige melodie die, boven continu doorlopende
arpeggio’s, sereniteit koppelt aan een lyrische sensualiteit. De melodie
mag dan wel eenvoudig klinken, althans in een goede uitvoering, maar
ze is allerminst gemakkelijk te zingen. De lang uitgesponnen cantilenes
vergen een goede adembeheersing en komen alleen bij een uitgekiend
tempo tot hun recht. Strauss bedoelde het lied voor stem en piano maar
bewerkte het een jaar later voor stem en orkest. Zijn vrouw Pauline heeft
het lied vele keren uitgevoerd. De gevoelige, maar nooit sentimentele
tekst van Richard Dehmel spreekt over de vele dromen die een moeder
haar kind toewenst:
Träume, träume, du mein süßes Leben,
Von dem Himmel, der die Blumen bringt.
Blüten schimmerln da, die leben
Von dem Lied, das deine Mutter singt.
Träume, träume, Knosper meiner Sorgen,
Von dem Tage, da die Blume sproß;
Von dem hellen Blütenmorgen,
Da dein Seelchen sich der Welt erschloß.
Träume, träume, Blüte meiner Liebe,
Von der stillen, von der heilgen Nacht,
Da die Blumen seiner Liebe
Diese Welt zum Himmel mir gemacht.
Maar misschien wel zijn allermooiste liederen schreef Strauss in de
laatste, droevige jaren van zijn leven toen hij samen met zijn vrouw in
een zelfgekozen ballingschap in Zwitserland verbleef en wachtte op zijn
denazificatie. In die deprimerende situatie trof hem het gedicht ‘Im
Abendrot’ van Joseph Eichendorff, over een oud koppel dat een zonsondergang
bekijkt en zich afvraagt: ‘Is dit misschien de dood?’
Hij herkende er zijn eigen situatie in en zette het gedicht op muziek.
Kort nadien voegde hij daar nog drie gedichten van Herman Hesse aan
toe (‘Frühling’, ‘September’ en ‘Beim Schlafengehen’). Samen werden ze
postuum gebundeld tot ‘Vier letzte Lieder’. In de muziekliteratuur is dit
misschien wel het ontroerendste en, bovenal, meest hoopgevende
afscheid van een leven. Want na een bijzonder rijk gevuld en succesrijk
leven bleef de vijfentachtigjarige Strauss aan dromen vasthouden. In drie
van de ‘Vier letzte Lieder’ valt het woord ‘Traum’.
Honderd en één jaar geleden schreef Sigmund Freud Die Traumdeutung, het
boek waarin hij ‘de droom voorstelt als de onbewuste manifestatie van
een diep verdrongen verlangen.’ Als eerbetoon aan Freud heb ik mijn
diepe tegenzin overwonnen en mijn droom voorgelegd aan de
Vereniging voor de Studie van de Dromen, op het internet een zeldzaam
‘Centraal Bureau voor Dromen’ dat voor droomuitlegging geen geld
vraagt (www.vsd.cistron.nl/droomvragen.html). Ik ben benieuwd…
Luistersuggesties
Muziek kan veel doelen dienen en wordt dan ook vaak oneigenlijk
gebruikt. Niet alleen op de manier waarop Bo Derek in Ten het tempo
bepaalt op de ‘Bolero’ van Ravel, maar ook om de stilte te verjagen of als
vehikel om op weg te dromen, iets waar de platenmarkt gretig op
inspeelt met cd’s als ‘Sensual classics’, ‘Over 75 minutes of musical
passion’ of compilaties van populaire adagio’s als ‘Droom-cd’. Klassiek
om bij weg te dromen, voorzien van een dromerige cover (genre weids
natuurzicht, kaarslicht of vrouwelijk schoon bij het haardvuur). Maar
muziek bestaat pas ten volle in het oor van de luisteraar. Muziek is een
hoorfenomeen dat langs auditieve weg actief dient geconsumeerd te
worden. En omdat muziek er niet is om over te praten of te schrijven
maar om gehoord te worden volgen hieronder aanbevolen opnames van
de besproken werken.
Bohuslav MARTINU, Juliette ou le Clé des Songes
Nationaal Theater van Praag o.l.v. Jaroslav Krombholc/(Supraphon 10
8176-2 613)
Orchestre Lyrique de la R.T.F. o.l.v. Charles Bruck/(Le Chant du Monde
278995.96)
Op de cd-markt zijn slechts twee oude opnamen te vinden, een
Tsjechische uit 1965 en een Franse uit 1962. Dat de opera niet vaak
uitgevoerd wordt, is deels te wijten aan het uitgebreide orkest en het
12

gemengde koor, maar vooral aan de grote zangersbezetting: naast de
hoofdrollen Juliette (sopraan) en Michel (tenor) moet een operadirecteur
of platenbaas nog diep in zijn beurs tasten voor vijf mezzosopranen,
twee alten, drie tenoren, drie baritons, zes bassen en één
spreekrol.
Hector BERLIOZ, Symphonie Fantastique
Wiener Philharmoniker/Colin Davis (Philips 432 151-2)
Davis is een absolute specialist die jarenlang in de concertzaal, in de
opera en op plaat met Berlioz’ muziek is omgegaan. Die ervaring
gekoppeld aan een toporkest resulteerde in een ideale mix van klassieke
beheersing en romantische spontaneïteit. Het orkest speelt fantastisch en
de klankopname is uitstekend.
Orchestre Révolutionnaire et Romantique/John Eliot Gardiner
(Philips 434 402-2)
Voor wie van authentieke instrumenten houdt. De authenticiteit gaat zo
ver dat er opgenomen werd in de zaal waar de creatie plaatsvond.
Richard STRAUSS, Vier letzte Lieder - Wiegenlied
Jessye Norman - Gewandhausorchester Leipzig – Kurt Masur
(Philips 411 052-2)
Barbara Hendricks – The Philadelphia Orchestra – Wolfgang Sawallisch
(EMI 5 555594 2)
In dit repertoire gaat mijn voorkeur naar de voluptueuze sensualiteit van
Norman, die in 1984 voor deze opname terecht bekroond werd met
zowel de Gramophone Record Award als de Edison.
Jan Dewilde
Jan Dewilde is musicoloog.
Dromen en psychologie:
van bedriegers tot verguisde
boodschappers van de waarheid
‘Dromen zijn bedrog’, zegt het ene spreekwoord. ‘Dromen zijn de
spiegels van onze ziel’, zegt een ander.
‘Dromen zijn boodschappen van God’, meende men in oude tijden.
‘Dromen zijn persoonlijke creaties van de dromer’, stellen hedendaagse
psychotherapeuten.
Dromen doen we ’s nachts, al slapend, wanneer we ons niet bewust zijn
van de wereld rondom ons. Maar we dromen ook overdag, in dagdromen
en in wensdromen over ons leven en dat van onze kinderen.
We hebben wakkere dromen van liefde, vrede en geluk.
Soms gaan dromen in vervulling. Maar soms gaan dromen ook aan
scherven. En soms worden we zelfs hardhandig uit onze droom
geholpen.
Deze inleiding lijkt misschien alleen maar een woordspelletje, toch is ze
ook ernstig bedoeld. Ik beoog hiermee namelijk ook de lezer te laten
proeven van de complexe en meervoudige betekenis van het begrip
‘dromen’. Want complex is het echt wel, al lijkt dat niet meteen zo. Niets
lijkt immers zo gemakkelijk te zijn als dromen: met je ogen open of
dicht, het kan allebei, en je hoeft er niet eens een inspanning voor te
doen.
En toch wordt er veel geschreven over dromen, over waar dromen
vandaan komen en wat ze betekenen. Over wat dromen ons te vertellen
hebben, en over het belang van dromen in onze persoonlijke
ontwikkeling.
Met het begrip ‘dromen’ hebben we het dus niet over een eenduidig en
eenvoudig gegeven, maar evenmin over een gegeven met een ondubbelzinnige
connotatie: dat je droomt blijkt enerzijds heel goed te zijn voor
je emotionele gezondheid en ontwikkeling, maar dat je ‘staat te dromen’
is niet altijd een compliment. En wanneer je het over een ‘dromer’ hebt,
spreek je dan over een goedaardige idealist, zo van die mensen waar de
wereld steeds een tekort aan heeft, of over een sufferd met weinig oog
voor de wereld rondom hem?
Heel wat van de hier kort aangehaalde facetten en aspecten van dromen
en hun dromers komen we ook in de psychologische literatuur tegen.
Met enkele ervan wil ik je hier nader laten kennismaken.
Van goddelijke inspiratie tot persoonlijke creatie
Droomwerk en droomtheorieën hebben een oude en rijke geschiedenis.
In oude tijden werden dromen gezien als boodschappen van God. Het
waren waarschuwingen, profetieën en aanmoedigingen. Denk maar aan
het oudtestamentische verhaal over Jozef die uit de gevangenis gehaald
wordt om twee dromen van de farao uit te leggen. De farao legde hem
volgende dromen voor:
‘Ik droomde dat ik aan de oever bij het water stond en dat ik uit het
water zeven mooie dikke koeien zag komen, die in het weiland gingen
grazen. En daarna zag ik zeven andere, schrale, zeer magere koeien uit
het water komen. Ik heb in het hele land van Egypte niet zulke lelijke
koeien gezien. En de zeven magere lelijke koeien vraten de zeven eerste
dikke koeien op. En toen zij ze hadden opgevreten, was het hun niet aan
te zien, dat zij ze hadden opgevreten en zij waren lelijk als voorheen.
Toen ontwaakte ik.
En nog eens zag ik in mijn droom zeven aren aan een halm groeien, vol
13

en dik. Daarna kwamen zeven dorre aren op, dun en verzengd. En de
zeven dorre aren strengelden zich om de zeven dikke aren heen. En ik
heb het de waarzeggers gezegd; maar ze kunnen het me niet uitleggen.’
Jozef antwoordde de farao:
‘Beide dromen zijn eender. God verkondigt de farao wat hij voorheeft.
De zeven mooie koeien zijn zeven jaren, en de zeven goede aren zijn ook
deze zeven jaren. Het is één en dezelfde droom. De zeven magere, lelijke
koeien die daarna uit het water zijn gekomen, dat zijn zeven jaren, en de
zeven magere, verzengde aren zijn zeven jaren dure tijd…
Ziet. Zeven rijke jaren zullen komen in heel het land van Egypte, en
daarna zullen zeven jaren dure tijd komen, zodat men al deze overvloed
in het land van Egypte zal vergeten; en in de dure tijd zal het land
worden verteerd, zodat niemand iets zal weten van de overvloed in het
land voor de dure tijd, die daarna komt. Deze tijd zal immers zeer
moeilijk zijn. Dat de farao dit tot tweemaal toe heeft gedroomd, betekent
dat God dit zeer binnenkort doen zal.’
Jozef gaf de farao de raad te zorgen voor een verstandig en wijs man, die
samen met de ambtenaren van het land in de zeven rijke jaren een vijfde
deel van de oogst zou nemen en een voorraad zou aanleggen in de
korenschuren, om te voorkomen dat de Egyptenaren in de zeven schrale
jaren van honger zouden omkomen. De farao stelde Jozef als hoogste
ambtenaar aan. Jozef zorgde ervoor dat voor iedereen ook in de schrale
jaren brood voorhanden was.
Ook de Oude Grieken zagen dromen als goddelijke boodschappen die
een genezende bedoeling hadden. Bovendien bestond in heel wat andere
oude culturen de praktijk om te bidden tot God en hem te vragen via
een droom een boodschap te sturen, die het antwoord op een probleem
omvatte. Griekse priesters, die ook genezers waren, schreven hun
‘patiënten’ slaap voor, om hun lichaam en geest te genezen.
Veel van wat vroeger als goddelijk beschouwd werd, is doorheen de tijd
steeds persoonlijker ingevuld geraakt. Ook met dromen is het zo gegaan.
Psychologen en psychotherapeuten van de laatste eeuw, werkzaam met
dromen in de psychotherapeutische praktijk, gaan ervan uit dat dromen
creaties van de dromer zijn. Er is niet noodzakelijk ‘goddelijke’ inspiratie
voor nodig, maar wel een veilige en rustige plaats waar onze gedachten
ongestoord hun gang kunnen gaan.
Wat de oude culturen ons echter wel leren is dat we in dromen helpende
en genezende beelden kunnen vinden voor problemen.Veranderingen in
dromen kunnen veranderingen teweegbrengen in hoe we dingen zien en
beleven wanneer we wakker zijn, en kunnen een invloed uitoefenen op
ons emotioneel en ons lichamelijk welbevinden.
Steven Ablon en John Mack (1980), beiden kinderpsychiaters, poneren
dat dromen zo fascineren omdat ze krachtige gevoelens en ervaringen
wakker maken.
Een mooie omschrijving van wat dromen zijn, vond ik bij
Stanley Spiegel (1994), in een artikel over werken met dromen in
kinderpsychotherapie.Volgens Spiegel is een droom een gecodeerde
boodschap in de vorm van een metafoor die gaat over een probleem in
het leven van de dromer.
Dromen kunnen een vertaling van een wens of verlangen zijn, maar zijn
vaker nog een poging om een probleem of een zorg van de dromer in
een perspectief te plaatsen dat de dromer van nut kan zijn.
Denkers over dromen
Alle ‘denkers over dromen’ beschouwen Sigmund Freuds De droomduiding
(1900) als een cruciaal keerpunt in de geschiedenis van de theorievorming
over dromen. Freud zag dromen als ‘de koninklijke weg naar
het onbewuste’, waarin herinneringen, wensen of impulsen die
onaanvaardbaar waren voor de wakkere persoon en daarom naar het
onbewuste waren verbannen, weer tot uiting kwamen.
Freud onderzocht zijn eigen dromen en die van zijn patiënten en stelde
vast dat onbewuste, dus verbannen wensen in de droom tot uiting
kwamen en daar beantwoord werden. De droom was volgens hem de
vervulling van een onvervuld verlangen. Om dit te illustreren gaf hij als
voorbeeld hoe een kleine jongen ervan droomde een mandje kersen te
eten, dat hij de dag voordien niet had mogen eten.
Bij dit jongetje ging het met andere woorden over een eenvoudige en
rechtstreekse wensvervulling. Naarmate men volwassen wordt gaat het
echter om complexere wensen die met krachtige verboden omgeven
zijn. Dergelijke wensen kunnen dan in de droom vervuld worden, maar
kunnen er soms ook toe leiden dat men intens angstig wakker wordt.
Een andere belangrijke denker over dromen is Carl Gustav Jung. Hij
beklemtoont dat dromen iets laten zien van de innerlijke gedrevenheid
van de mens naar emotionele gezondheid en ontwikkeling.Voor Jung
zijn de beelden en symbolen, zoals die in dromen gebruikt worden, de
natuurlijke taal van het onbewuste. Een droomsymbool brengt volgens
hem iets van onze persoonlijkheid tot uiting dat we verbaal en
verstandelijk nog niet of nog maar gedeeltelijk zouden kunnen
beschrijven.
Om droomsymbolen te begrijpen ging Jung terug naar mythen en
legenden. Hij was ervan overtuigd dat universele thema’s laten zien hoe
er in elk individu een universele laag aanwezig is. Hij spreekt van een
collectief onbewuste.
Jung achtte het belangrijk bij een droom altijd te gaan kijken naar de
huidige situatie van de dromer.Volgens hem waren dromen zelfbeelden
van de dromer, waarbij elk element een stemming, een emotie of een
deel van de persoonlijkheid van de dromer vertegenwoordigt.
Voor Jung had de droom tot functie het psychisch evenwicht van de
dromer te herstellen.
Met Freud en Jung als historische grondleggers ontstond een
psychologisch denken over dromen. Binnen deze discipline werd
ondertussen reeds heel wat geschreven over dromen van volwassenen.
Over kinderdromen is het pakket literatuur dat je in de psychologie kunt
vinden veel kleiner, maar uitermate boeiend. En over het dromen van
kinderen zal mijn verdere verhaal gaan.
Kinderdromen
Een onvermijdelijke vraag is vanaf welke leeftijd kinderen kunnen
dromen. Pas vanaf het tweede levensjaar zijn dromen makkelijk te
identificeren, omdat het kind dan taal kan beginnen gebruiken om zijn
dromen tot uiting te brengen. In de literatuur vinden we enkele
beschrijvingen terug van dromen in dat tweede levensjaar. Zo beschrijft
de kinderpsychiater Mack (1965) een jongetje van dertien maanden oud
dat in zijn slaap, in een nachtmerrie, ‘boem boem’ roept. Hij was daarbij
van mening dat het kind in zijn nachtmerrie de beangstigende stofzuiger
tegenkwam, omdat hij die ‘boem boem’ noemde en er overdag erg bang
voor was.
Men vermoedt echter dat er ook in dat eerste levensjaar reeds volop
gedroomd wordt. Maar omdat het kind dan nog geen taal kan gebruiken
om erover te spreken, moet men zich hier uitsluitend baseren op
observaties van de bewegingen, geluiden en uitingen zoals lachen of
huilen gedurende de slaap.
Een daarbij aansluitende vraag over het dromen van kinderen is de vraag
vanaf welke leeftijd kinderen hun dromen kunnen onderscheiden van
reële gebeurtenissen. Jonge kinderen beleven hun dromen als werkelijk.
Ze zijn ervan overtuigd dat wat ze in hun droom tegenkwamen echt
was. Er worden drie fasen onderscheiden in hoe kinderen dromen
14

egrijpen. In de eerste fase, tot 5 à 6 jaar, beleven kinderen wat ze
dromen als iets wat zich werkelijk en buiten hen afspeelt. Ze vertellen
over hun dromen alsof ze hen echt overkomen zijn. Rond 7 à 8 jaar
beginnen kinderen te beseffen dat de droom zich binnen in hun hoofd
afspeelt, maar met het sterke gevoel dat het zo echt lijkt. Pas rond 9 à 10
jaar beleven ze hun droom als iets wat enkel en alleen van binnen in hun
hoofd gebeurt.
Maar hiermee vertel ik niets nieuws. Heel veel ouders weten dit,
wanneer ze samen met hun kind onder het bed gaan kijken om te
bewijzen dat daar geen monster zit…
Het verklaart wel waarom het soms helpt van onder het bed te kijken, of
het gedroomde spook via het raam buiten te zetten. Of te doen zoals een
moeder van een kind dat herhaaldelijk angstig droomde. Ze maakte
samen met haar kind, dat vaak over heksen droomde, een grote poster
waarop Platvoetje de heks in een tekstballon zegt: ‘Hier waak ik.’ Deze
poster hingen ze op de deur van de slaapkamer.
Kinderdromen en kinderontwikkeling
Kinderdromen zijn nauw verbonden met hoe het dromende kind
overdag functioneert.
De dromen bieden vaak een weerspiegeling van wat er in de ontwikkeling
van het dromende kind aan de orde is. Ze tonen iets van de ontwikkelingsopdrachten
waarvoor het kind zich geplaatst ziet, van zijn creativiteit, van
zowel zijn capaciteiten als zijn emotionele moeilijkheden. Soms laten
dromen zo’n diepe indruk na dat ze tot in de volwassenheid herinnerd
worden.
Kinderen hebben vaker onaangename, vreemde, angstige dromen
wanneer ze door een moeilijke periode gaan of wanneer er zich
problemen voordoen.
Tot de inhoud van kinderdromen behoren vaak thema’s als ‘op het
potje’, afscheidsmomenten, de geboorte van een broertje of zusje, het
overlijden van een verwant, veranderde gevoelstoestanden bij mama of
papa, veranderingen thuis of op school, ziekte, operaties, kwetsuren, een
beangstigende gebeurtenis van overdag (bijvoorbeeld angst voor de
hond die daar ineens stond te blaffen tijdens de wandeling),…
Dromen blijken met andere woorden zeer nauw verbonden te zijn met
wat emotioneel van belang is in het leven van de dromer.
Wat kinderen dromen evolueert dan ook met de leeftijd en de
ontwikkelingsfase van het kind. Zo blijkt uit onderzoek dat drie- en
vierjarigen vaak dromen over thuis als hun centrale leefwereld: over hun
ouders, vriendjes en huisdieren.
Vijf- en zesjarigen, die als jongen of meisje hun weg zoeken tussen
leeftijdsgenoten en volwassenen, dromen dan weer vaker over wat ze
plezierig en opwindend vinden, zoals de kermis of de speeltuin, maar
ook over vechten en gestraft worden. In hun dromen komen vaak
koningen en koninginnen voor, heksen, slangen, wolven, vuur en water.
Bij lagereschoolkinderen komen aspecten met betrekking tot de
gewetensvorming en hun begaan zijn met school en met leeftijdsgenoten
op de voorgrond. In hun dromen komen vaak autoriteitsfiguren
voor, zoals leerkrachten of politieagenten, maar ook vriendjes, spelen en
ontspanningsactiviteiten.
Bij adolescenten wordt het dromen, net als het denken, veel complexer.
In adolescente dromen komen meer agressieve en seksuele elementen
naar voor, net als in hun wakkere beleven.
Ter illustratie
Een gebeurtenis die altijd intense gevoelens oproept is, zoals reeds
aangehaald, de geboorte van een broertje of zusje. Dat er naast intense
vreugde, even krachtige negatieve gevoelens kunnen heersen, hoeft
wellicht geen betoog. Peuters en kleuters nemen op dit vlak vaak geen
blad voor de mond. Zij durven ongegeneerd te vertellen dat die baby nu
wel terug naar het ziekenhuis, terug in de buik, naar een andere mama
of zelfs in de vuilnisbak mag.
En hoe vaak zijn baby’s niet door moederhanden behoed voor duwen,
knijpen of prikken in de oogjes door die soms zo lieve, maar soms ook
zo boze en jaloerse grotere broer of zus.
Dat dit bij peuters en kleuters nog zo openlijk en ongegeneerd gebeurt,
heeft er enerzijds mee te maken dat ze nog niet ten volle beseffen wat
mag en wat niet mag. Het heeft anderzijds ook te maken met hun nog
geringe inlevingsvermogen in anderen. Ze beseffen nog niet helemaal
dat zo’n baby ook pijn en verdriet kan hebben.
Naarmate een kind ouder wordt, en de genoemde capaciteiten zich
steviger ontwikkelen, zullen de jaloerse en boze gevoelens, die er naast
alle liefde ongetwijfeld ook zijn, minder openlijk afgereageerd en
minder rechtstreeks verwoord worden. Maar waar gaan die gevoelens
dan naartoe? Wat gebeurt er dan mee?
Bij iets oudere kinderen vinden we dergelijke gevoelens nogal eens terug
in dromen. Ik denk daarbij aan Tom, een zevenjarige jongen, die een
tijdlang veel ruzie maakte en rivaliseerde met zijn vierjarige zus. Hij
vertelde over een droom waarin zijn zus door rovers werd meegenomen.
‘Dat was wel heel erg voor Charlotte, dat zou ik nooit willen’, voegde hij
eraan toe.
Ook Gillman (1987) beschrijft dat vijandige gevoelens bij wat oudere
kinderen meer in dromen aanwezig zijn. Agressieve gevoelens worden in
die dromen nogal eens gesymboliseerd in monsters of rovers, stelt hij.
Hij voegt er het voorbeeld aan toe van een achtjarige jongen die vaak
nachtmerries had over kidnappers die zijn kamer binnenkwamen en
hem wilden meenemen. Deze jongen was lange tijd de jongste geweest
van meerdere kinderen. De nachtmerrie begon kort nadat er een baby
geboren was. Tot op dat moment was hij de ‘prins’ van het gezin
geweest. Zijn oplossing om de baby te laten kidnappen was conflictueus
en kon slechts uitgedrukt worden in de droom waarbij hij zelf het
slachtoffer was van zijn eigen boosheid.
De droom biedt het voordeel van de ‘afstand’: het kind kan ten volle
bezig zijn met een erg moeilijk, pijnlijk of beschamend gevoel, zonder
daarvoor de volle verantwoordelijkheid te moeten dragen, zonder het als
iets van zichzelf te moeten zien: niet ik ben boos, het is die boze wolf
waarover ik droom, die jou opeet.
Het boze gevoel kan zich op die manier een weg zoeken. Er kan wat
spanning wegvloeien, een beetje stoom ontsnappen, zonder dat we ons
daar voortdurend van bewust hoeven te zijn.
De waarde en de functie van dromen
Vanuit deze illustraties kunnen we vervolgens iets vertellen over de
waarde en de functie van dromen. Twee functies van dromen worden in
de literatuur sterk beklemtoond. Enerzijds waken dromen over de slaap
van het kind, anderzijds waken ze over zijn emotionele gezondheid.
Peter Smits verhaal Eend leert vliegen (2000) illustreert dit:
Het is nog vroeg.
Eend zit op zijn nest.
Hij slaapt heel diep.
Hij droomt van poten.
Poten van poezen, hazen en mollen.
En poten van kippen en eenden.
Zelf heeft Eend maar één poot.
De andere is hij kwijt.
Eend heeft een botsing gehad met een auto.
Eend zucht diep.
Hij droomt van duizend poten.
Ze lopen in een rij.
15

En ze fluiten er een liedje bij.
Ze gaan over de dijk langs de sloot.
En ze doen wie het hardst kan stampen.
De grond trilt ervan.
Het nest van eend schudt heen en weer.
Het lied klinkt nu hard.
Eend doet zijn ogen open.
Naast zijn nest ziet hij twee poten.
Ze zijn van Spreeuw.
‘Hè hè’, zegt Spreeuw.
‘Wat een slaapkop ben jij, zeg!
Ik floot zo hard ik kon.
En toch sliep je maar door!’
Met het waken over de slaap wordt bedoeld dat we in onze dromen
elementen uit de buitenwereld integreren in ons ‘droomverhaal’. In het
verhaal Eend leert vliegen droomt Eend over duizend fluitende poten.
Wanneer hij wakker wordt, blijkt dat het gefluit dat van Spreeuw naast
hem was.
Dergelijke dingen gebeuren vaker in dromen: een geluid uit de
buitenwereld dringt in onze slaap tot ons door, maar vooraleer het ons
kan wekken, nemen we het op in ons droomverhaal. ’s Ochtends
constateren we dan verbaasd dat de vreselijke donderslag waarover we
droomden in werkelijkheid een boek was dat van het nachttafeltje
gedonderd is.
Met het waken over de emotionele gezondheid, bedoelen we dat er in de
droom veel emotionele aanspraken en gebeurtenissen verwerkt worden.
Net als Eend, die zijn pootje verloor, droomt over duizend poten,
dromen kinderen vaak over moeilijke of pijnlijke gevoelens en
gebeurtenissen in hun leven. Moeilijke gevoelens en gebeurtenissen
worden deels al dromend en fantaserend verwerkt en geïntegreerd in het
persoonlijk functioneren.
Raija-Leena Punamäki (1998) is een Finse psychologe die onderzoek
doet over hoe dromen psychologische bescherming kunnen bieden in
traumatische omstandigheden. Zo doet zij bijvoorbeeld droomonderzoek
bij kinderen in traumatische omstandigheden. Daarbij liet zij kinderen
van zes tot vijftien jaar, die in de Gaza-strook in gewelddadige
omstandigheden hadden geleefd, een droomdagboek bijhouden.
Het ging om kinderen die in levensgevaar hadden verkeerd, en getuige
waren van gewelddadige vernieling en dood. Punamäki liet deze
kinderen, in de tijd dat ze in een vluchtelingenkamp verbleven, zeven
dagen lang een dagboek bijhouden, waarin ze elke ochtend hun dromen
noteerden van de voorbije nacht. Ze wilde daarbij onderzoeken of
sommige droomkenmerken bij deze kinderen samengaan met een
slechtere of een betere psychische gezondheid. De conclusies die zij
daaruit trekt, zijn bijzonder interessant, ook voor ‘traumatische’
gebeurtenissen die minder zwaar zijn dan leven in een oorlogssituatie.
Traumatische ervaringen bij kinderen houden een ernstig risico in op
een verstoring van de gezonde emotionele ontwikkeling. De slaap blijkt
daarbij bijzonder kwetsbaar te zijn. Traumaslachtoffertjes lijden vaak aan
slaapstoornissen, nachtmerries en angstdromen. Anderzijds blijkt dat
dromen soms een hulp kan zijn om een trauma verwerkt te krijgen, en
een goede ontwikkeling naar een gezonde persoonlijkheid weer op gang
te trekken.
Kinderen met traumatische ervaringen blijken vaak een welbepaalde
opeenvolging van verschillende soorten dromen te hebben. Heel vaak
blijken kinderen kort na een traumatisch gebeuren op exact dezelfde
wijze te dromen wat er gebeurd is. Het zijn identieke herhalingen van
het trauma, alsof de film zich steeds opnieuw afspeelt op exact dezelfde
wijze. Een tijd later zijn hun dromen meestal nog steeds beangstigend,
maar gaan ze al meer verhaalelementen omvatten. Naarmate er meer tijd
overheen gaat, gaan de dromen steeds meer op verhalen lijken met
allerlei nieuwe, soms vreemde wendingen. Zo kan er in deze dromen
iets opgelost of beheerst worden, dat in de realiteit niet te beheersen
was.
Uit onderzoek blijkt dat de kans om weer op het spoor van een gezonde
ontwikkeling te geraken groter is wanneer kinderen in hun dromen
metafore beelden vinden voor shockerende en traumatische ervaringen,
en wanneer daarbij een grote variatie aan gevoelens tot uitdrukking kan
komen. Dan kunnen dromen helpen om te komen tot een geleidelijke
vermindering van de overweldigende pijnlijke gevoelens.
Dromen en fantaseren: een andere logica
Dat er gemeenschappelijke elementen terug te vinden zijn in dromen en
in fantaseren, wordt wellicht stilaan duidelijk. Hoe meer ‘verhaalelementen’
er in de droom vervat liggen, hoe dichter het dromende kind
bij de verwerking van pijnlijke gebeurtenissen kan komen, zeggen
onderzoekers.
In dromen kan er, net als in fantasieën, met personages, gebeurtenissen
en gevoelens gejongleerd en getoverd worden. Gevoelens kunnen
worden omgekeerd of weggelaten, personen kunnen verwisseld worden,
wensen kunnen tot uiting worden gebracht, jongens kunnen meisjes
worden en vice versa… Dit heeft als gevolg dat gevoelens aanwezig
kunnen zijn zonder dat ze herkend worden, of dat tegenstrijdige
gevoelens tegelijkertijd aanwezig kunnen zijn. Denken we maar aan Tom,
die er met zijn droom in slaagt uiting te geven aan zowel zijn wens om
zijn zus kwijt te zijn, als aan zijn medeleven en liefde voor haar.
In dromen hoeven we immers absoluut geen rekening te houden met de
wetten van de logica van overdag. In dromen vraagt er niemand:
‘Komaan, hoe zit het, zie je haar nu graag of wil je haar kwijt?’
In dromen kun je meerdere personages tezelfder tijd zijn en de meest
tegenstrijdige gevoelens gelijktijdig beleven en vorm geven.
Dromen en fantasieën volgen een andere logica dan de logische
redeneringen van ons bewuste denken en spreken. In ons denken en
spreken proberen we lijnen vast te houden: wat moet ik eerst vertellen
en wat volgt daarna, als dit… dan dat…, eerst dit… vervolgens dat…,
In dromen en fantasieën ligt dat compleet anders. In dromen en
fantasieën lijkt soms elke logica verloren te gaan: het ene moment lig je
dood neer, en het volgende moment ben je weer in een gevecht
betrokken. Dieren kunnen spreken en voorwerpen kunnen bewegen. Je
kunt soms de binnen- en de buitenkant van een huis tegelijkertijd zien,
groot en klein kunnen met elkaar verwisseld worden…
Rita Ghesquiere (1998) geeft in een historische schets van de actuele
thema’s in kinder- en jeugdboeken aan dat er in kinder- en jeugdboeken
tegenwoordig weer volop ruimte is voor fantasie en verbeelding.
Ze verwijst daarbij naar Roald Dahl als trendsetter. Deze auteur geeft de
kinderen de fantasie als wapen mee, om het met succes te kunnen
opnemen tegen negatieve krachten en grote machten. Denk maar aan
hoe Mathilda zich een weg vindt in een wereld die geregeerd wordt
door volwassenen, en die voor kinderen extreem saai en afstompend is.
Misschien kan er niet alleen in dromen, maar ook in fantasieverhalen iets
opgelost of beheerst worden, wat in de realiteit niet zo gemakkelijk te
beheersen is.
Wat in droom, fantasie en verbeelding op het eerste gezicht een
afwezigheid van elke logische redenering lijkt, is echter een uiting van
een eigen, zeer specifieke wijze van redeneren. Dit wordt een ‘prelogisch
redeneren’ of een ‘primair procesdenken’ genoemd. Het is een redeneren
waarin emoties, gedachten, herinneringen en impulsen op een heel
16

eigen wijze met elkaar vermengd worden en tot uiting komen op een
creatieve en symbolische manier. Dergelijke ‘prelogische’ creatieve en
symbolische processen vinden we ook terug in mythen, poëzie en kunst.
De dierenverhalen van Max Velthuijs zijn daarvan een illustratie. In deze
verhalen raken dieren in situaties verzeild die voor kinderen erg
herkenbare emoties evoceren.
Het verhaal over Eend en Vos begint als volgt:
Een eend ging eens een eind wandelen.
Het was lekker weer en ze voelde zich blij en zorgeloos.
Eend blijft zich echter niet zo zorgeloos voelen wanneer ze Vos ontmoet,
die in haar een lekker hapje ziet.
Eend bedenkt hoe ze aan Vos kan tonen dat ze zich niet zomaar laat
opeten. Ze graaft een kuil voor hem.
Vos valt in de diepe kuil en brult woedend dat hij eruit wil gehaald
worden. Eend wil dit slechts doen wanneer Vos belooft haar niet op te
eten. Eend wil hem er wel uit halen, maar ze is niet zo gerust in hoeveel
het woord van een hongerige Vos waard is. Ze zorgt dus voor heel veel
eten, wanneer ze hem bevrijdt.
Vos, die weet wat hij heeft aan Eend, sluit dan vriendschap met haar.
Eend, zich bewust van haar zwakke positie tegenover Vos, blijft alert:
‘Eendje’, zei Vos voldaan, toen hij zijn buikje rond had gegeten,
‘ik hou van je.Wil je met me trouwen?’
‘Nee’, zei de eend,‘ik trouw niet met je.
Vossen houden te veel van eenden.
Maar vrienden kunnen we wel zijn.’
In deze dierenverhalen van Max Velthuijs worden, net als in
kinderdromen, allerlei moeilijke situaties verbeeld en worden er
metafore oplossingen gezocht. Dit verhaal zou een metafoor kunnen zijn
voor wat kinderen vaak meemaken: je vertrekt argeloos en blijgezind
naar school, en iemand pakt je knikkerzakje af. Of iemand scheldt je uit
voor ‘werkman’ omdat je het verkeerde hemd aan hebt, of voor ‘meisje’,
omdat je krullend haar hebt. Wat doe je dan? Hoe vind je daar een
oplossing voor? Hoe zorg je voor jezelf en voor goede relaties wanneer
je zo klein en machteloos wordt gemaakt?
Niet alleen dromen, maar ook verhalen kunnen het kind via metafore
oplossingen opnieuw een gevoel van beheersing, een gevoel van de
situatie aankunnen, bezorgen. We komen hiermee bij een belangrijk facet
van de logica die in dromen en fantasieën aan de orde is. Wat onlogisch
lijkt, volgt immers een eigen logica. Het gaat hier namelijk om een in de
emotie gefundeerde logica, een logica die gevoelens en angsten betreft
die, hoe onlogisch en absurd ze soms ook lijken, toch heel vertrouwd zijn.
Zo weten we allemaal wel dat elk ongeboren kindje uit moeders schoot
zal komen en geboren zal worden, toch hebben we ons ook allemaal
ooit wel eens afgevraagd: stel… Over die vraag, ‘stel…’ gaat het prentenboek
Kindje van Fran Manushkin (1998). In Kindje praat moeder al
wandelend in het bos tegen haar ongeboren baby:
‘Kindje, er bloeien allemaal gele bloemetjes in het gras.Als je geboren bent, kun je ze zelf zien.’
‘Ik wil niet geboren worden,’ zegt het kindje.
‘O jawel, je moet geboren worden!’ zegt mama.
‘Mooi niet, ik blijf hier lekker zitten,’ zegt het kindje.
Mama schrikt.
‘Hoe moet dat nu?’ denkt ze.‘Ik kan toch niet eeuwig met een kindje in mijn buik
rondlopen?’
Charles Michels’ prachtige illustraties bij het boek beklemtonen het
droomkarakter van dit verhaal. Je kunt in moeders buik kijken, waar een
kindje arrogant kijkt en ‘nee’ zegt tegen de wetmatigheden van het leven.
Ook Mijn vader van Toon Tellegen omvat een overvloed aan elementen die
ook ‘droomelementen’ zouden kunnen zijn omwille van hun eigen
logica, en ook dit boek gaat over de intense gevoelswereld die kinderen
ervaren ten opzichte van die grote volwassenen: over hoe het voelt van
‘klein’ te zijn tussen ‘grote’ mensen.
Een fragment ter illustratie.
Mijn vader is heel lang.
Hij is zó lang dat ik, als ik hem iets wil vertellen, helemaal naar boven moet klimmen.
Dat is een heel eind.Vooral van zijn broeksriem tot zijn kin is het ver.
Meestal kom ik buiten adem bij zijn oor aan. En dan ben ik altijd vergeten wat ik vertellen
wou. Dan sta ik daar wat verloren bij zijn schouder.
‘Ja?’ vraagt mijn vader.
‘Nou ja,’ zeg ik maar.‘Ik dacht, ik ga maar een eindje lopen, en toen kwam ik hier terecht.’
‘Wou je me iets vragen?’
‘Nee, dat geloof ik niet, nee.’
‘O.’
Ik rust op zijn schouder uit. Met mijn rug tegen zijn nek.Vanaf zijn schouder kijk ik over de
hele wereld heen.
Ik denk dat mijn vader de machtigste man van de wereld is. Ik weet dat niet zeker, maar één
moet er de machtigste zijn. In een kudde olifanten is één olifant de machtigste.Altijd. Onder
de mensen is mijn vader dat.Waarom niet?
En soms herinner ik me plotseling wat ik hem vragen wou:‘Is er nog iemand groter dan jij?’
Auteurs die fantasieverhalen voor kinderen schrijven, spelen vaak met die
logica van ons denken. Ze lijken gemakkelijk te kunnen overstappen van
de ene logica in de andere en op die manier een droomwereld te
kunnen creëren, die kinderen aanspreekt. Je weet soms niet meer waar
de realiteit eindigt en waar de droom begint. In Lewis Carolls klassieker
Alice in Wonderland weet je als lezer soms niet meer of je waakt of slaapt, en
ook in Kleine Sofie en Lange Wapper van Els Pelgrom gebeurt iets vergelijkbaars.
Ook auteurs die voor jonge kinderen, met name peuters en kleuters,
schrijven, laten soms de ene logica overvloeien in de andere. Zo laat
Miep Diekman (1996) in haar bundel versjes voor peuters Ik zie je wel, ik
hoor je wel het bed spreken tot het kind. Tot slot dan ook dit versje van
haar, omdat ik me geen mooiere manier kan voorstellen om binnen te
glijden in de droomwereld, dan wanneer je daartoe verwacht en
uitgenodigd wordt door je eigen bed:
Schone handjes
Schone tandjes
Schoon gezicht
De dag gaat dicht
Uit is het licht
Hallo, zegt het bed,
Ben je daar weer?
Want ik dacht net
Jij komt niet meer
Kom er maar lekker onder gekropen
Morgenvroeg gaat er weer een dag open
Nicole Vliegen
Nicole Vliegen is kinderpsychologe en werkt in Leuven bij het Instituut
voor Kinderpsychotherapie.
17

Bibliografie
D. Cushway en R. Sewell, Counselling with Dreams and Nightmares,
London/Newbury Park/New Delhi: Sage Publications, 1992.
Miep Diekman, Ik zie je wel, ik hoor je wel, Amsterdam/Antwerpen: Querido,
1996.
P. Garfield, Creative Dreaming, New York: Ballantine Books, 1974.
P. Garfield. Your Child’s Dreams, New York: Ballantine Books, 1984.
Rita Ghesquiere, Uit de kinderschoenen: drie decennia jeugdliteratuur.Actuele thema’s in
kinder- en jeugdboeken: historische evolutie, Openbaar, 1998.
Carl Jung, Man and his symbols, London: Picador, 1978.
Carl Jung, Dreams, Henley: Ark Paperbacks, 1982.
F. Manushkin, Kindje, Bloemendaal: Gottmer/Becht, 1998.
Peter Smit, Eend leert vliegen, Serie Leesleeuw. Een samenwerkingsproject
van de uitgeverijen Leopold/Elzenga, Querido en Zwijsen, 2000.
S. Spiegel, ‘An alternative to dream interpretation with children’,
Contemporary Psychoanalysis, 1994,Vol 30(2): 384-395.
Toon Tellegen, Mijn vader, Amsterdam: Querido, 1996.
Max Velthuijs, Het rode kippetje. Zes dierenverhalen, Amsterdam: Leopold, 1996.
Dromen in mijn boekenkast
Er is iets wat ik heel graag wil. Iets waar ik van droom. Gisteren was
ik zooooo dicht bij de verovering, de verwezenlijking. Gisteren was ik
er bijna. Kent u dat? En dan, vannacht had ik die droom.Vannacht
droomde ik dat ik een e-mail kreeg van een vriendin, een
betrouwenswaardige bekende. En ze schreef: ‘Afblijven!’ Levensecht
zag die e-mail eruit. Zo echt als het flesje dat Alice op weg naar
Wonderland vindt en waarop staat: ‘Drink me’. En Alice, die eigenlijk
slaapt en dat flesje dus droomt, drinkt ervan, met de bekende
gevolgen.
Voor Literatuur
In de eenentwintigste eeuw geven niet veel mensen nog toe dat ze
geloven in dromen. Of dat ze er belang aan hechten. Dat is lang anders
geweest. In sommige niet-westerse culturen bieden dromen toegang tot
het goddelijke/geestelijke of vormen ze er een rechtstreeks contact mee.
Bij indianenstammen in het noorden van Amerika wordt iedereen geacht
te dromen. Het is een manier om zichzelf en de wereld te leren kennen.
Bij de Carrier vertelde men elkaar die dromen om zo ‘beter’ te leren
dromen en dus bepaalde gaven beter te ontwikkelen die via dromen
werden doorgegeven.
In Songlines beschrijft Bruce Chatwin, de Engelse reiziger-schrijver, de
manier waarop de wereld tot stand is gekomen volgens de mythes van
de Aboriginals, de oorspronkelijke bevolking van Australië. Legendarische
wezens zwierven in de Droomtijd over het hele continent en zongen de
naam van alles wat hun pad kruiste en zo zongen ze de wereld tot
werkelijkheid. De Aboriginals gaan ervan uit dat er zich over heel
Australië een netwerk van onzichtbare paden uitstrekt: de Droompaden,
ofte ‘Songlines’.
Al lang voor er sprake was van literatuur, vertelden mensen dromen.
Dromen lieten toe dingen in een onbestemde, bekende en toch andere
wereld te plaatsen. Het onderscheid tussen droom en werkelijkheid
hoefde niet zo duidelijk te zijn. Het één kon niet zonder het ander,
omdat het één betekenis gaf aan het ander. Of op zijn minst
interpretatiemogelijkheden, eventueel zelfs richting of opdracht bood.
Dromen in de literatuur zijn dus minstens zo oud als de literatuur zelf.
(Ouder zelfs.)
Sommige literatuur/sommige boeken zijn dromen: dromen van een
betere wereld. Denk maar aan de bijbel – waar ook heel wat
voorspellende dromen in voorkomen of in uitgelegd worden. Jozef
bijvoorbeeld was een bekend dromenverklaarder. Een ander voorbeeld
van zo'n droomboek, veel, veel later, is Marx’ Das Kapital. Dromen van een
toekomst, beter en anders, gewenst.
Fijn onderwerp
Dromen in de literatuur, dromen in mijn persoonlijke boekenkast. Het
leek me een fijn, vrolijk onderwerp. Ik dacht aan kleurige
beschrijvingen, fantasievolle beelden, te gekke dingen die konden
gebeuren etc. U weet wel, dromen als onschuldige kindertekeningen.
Maar terwijl ik door mijn boekenkast snuisterde – en daar staat vooral
proza in, geef ik toe –, kwam ik almaar meer boeken tegen waar bij
nader inzien wel iets van een droom in zat, zij het helemaal anders dan
ik me voorgesteld had. Het hing er maar van af hoe je ‘dromen’
interpreteert. En het werd opeens veel moeilijker om iets te schrijven
over ‘dromen in de literatuur’. Er bleken zoveel manieren te zijn om dit
onderwerp aan te pakken. De verschillende manieren regen zich aan
elkaar als beelden in een droom: met een onloochenbare interne logica,
maar zonder dat je die echt in woorden kunt vatten. Maar aangezien ik
geen sjamaan ben die zelf, laat staan met u, in en uit dromen kan
stappen, kan ik u mijn bedenkingen alleen maar met woorden proberen
te vertellen.
18

Onderwerp in de literatuur
Er zijn natuurlijk de dromen als onderwerp bij uitstek, als onderzoeksobject
bij Freud en Jung. Zij wijdden heelder studies aan het fenomeen
dromen. En als je in de bieb het trefwoord ‘dromen’ intikt, krijg je een
ellenlange lijst dromenverklarende boeken, met van zeer onbetrouwbaar
tot serieus klinkende titels. Maar we hadden het over literatuur.
In House of Sleep van Jonathan Coe hebben alle hoofdpersonages iets met
slaap en/of dromen: hetzij gebrek, hetzij teveel … Er is Terry die als
student minstens veertien uur per etmaal slaapt, op jacht naar de perfecte
wereld waar hij altijd van droomt, al kan hij zich 's ochtends alleen
herinneren dat het perfect was. In een latere fase van zijn leven slaapt hij
nog nauwelijks, workaholic als hij is. Het is pas wanneer hij voelt dat
van hem verwacht wordt dat hij een zware taak op zich neemt dat hij er
weer naar begint te verlangen eens lang en diep te slapen. (Vluchtreflex?)
En er is Sarah die zo levensecht droomt dat ze werkelijkheid en droom
door elkaar begint te halen, wat tot hilarische, maar ook pijnlijke
situaties leidt.
Eduardo Galeano noteert in zijn Boek der Omhelzingen, een boek vol
geschiedenisjes, onder andere de dromen van zijn vrouw, kort en
krachtig, mooi. ‘Helena – zijn vrouw – was in een rijtuig op weg naar
het land, waar de dromen worden gedroomd. Naast haar op de bok zat
het hondje Pepa Lumpen. Pepa droeg onder haar arm een kop, die in
haar droom zou gaan werken. Helena had een enorme hutkoffer vol
maskers en gekleurde doeken bij zich. De weg was vol mensen. Allemaal
liepen ze naar het land van de dromen en maakten een hoop drukte en
veel herrie bij het elkaar laten zien van de dromen die zij gingen
dromen, zodat Pepa zat te mopperen omdat ze haar niet toestonden zich
te concentreren zoals het moet.’ U kent dat vast, zo van die beeldrijke,
maffe dromen met een sterke interne logica, maar waar je ’s ochtends –
als je je er nog iets van herinnert, opschrijven, opschrijven – geen touw
meer aan kunt vastknopen!?
In Gioconda Belli’s De Bewoonde Vrouw komt Lavinia, het hoofdpersonage,
haar overleden grootvader nog regelmatig tegen in haar dromen: ‘Zij
stonden op een hele hoge berg met sneeuw op de top en lente op de
hellingen. Grootvader bevestigde een paar enorme vleugels van witte
veren op haar rug, dezelfde die zij in een paasprocessie had gedragen
toen zij als engel verkleed meeliep, blies heel hard en gaf haar een
duwtje om haar te laten vliegen. En in haar dromen vloog zij echt. Zij
was gelukkig, voelde zich vogel, en zij voelde zich zeker, omdat haar
grootvader daar hoog op de berg op haar wachtte en ervan genoot haar
te zien vliegen. Maar de laatste tijd begon zij nachtmerries te krijgen,
waarin de vleugels in aluminium veranderden en zij met veel geraas ter
aarde stortte.’ De dromen van Lavinia vormen een link tussen het
verleden en het heden. Ze verzorgen continuïteit, maar tegelijkertijd
voegen ze ook een extra dimensie toe aan het hier en nu van Lavinia.
Alsof de puzzelstukken waaruit haar wereld bestaat even in een andere
constellatie worden gelegd, niet minder zinvol dan de samenstelling die
ze gewend is, maar wel anders. De dromen gunnen de lezer ook een blik
in de gevoelswereld van het hoofdpersonage, die daardoor handelingen
en gedachten van Lavinia eerder of soms beter begrijpt of denkt te
begrijpen dan Lavinia zelf.
Nog zo’n boek waarin dromen een prominente rol spelen is De ondraaglijke
lichtheid van het bestaan van Milan Kundera. Tereza heeft last van haar dromen,
soms. Het zijn doorgaans geen fijne dromen. Ze weerspiegelen haar
onzekerheden, haar angsten. Maar de verteller merkt op: ‘De droom is
niet alleen een mededeling (een eventueel gecodeerde mededeling),
maar ook een esthetische activiteit, een spel van verbeelding dat op
zichzelf waarde heeft. De droom is er het bewijs van dat verbeelding, het
dromen van iets dat niet gebeurd is, tot de diepste behoeften van de mens
behoort. Hierin ligt de wortel van het verraderlijke gevaar van de droom.’
Dromen als een van de diepste behoeften van de mens, van de mens van
alle leeftijden. Neem nou Annetje Lie in Annetje Lie in het holst van de nacht
van Imme Dros en Annemie Heymans. Annetje Lie wordt door haar
vader bij haar oma gedropt. Die schijnt niet te weten wanneer Annetje
Lie haar mamma of pappa zal terug zien. ’s Nachts zwerft het meisje
rond in het holst van de nacht, in het gezelschap van de Muizenkoning
en de Maan en nog vele anderen. De Vos bijvoorbeeld, die haar een
rondleiding zal geven voor honderd haren. Hij trekt ze bij haar uit. ‘‘Au!’
zegt ze honderd keer. ‘Wat is er toch, heb je ergens pijn?’ vraagt de Vos
met de stem van pappa. ‘Ja pijn, au het doet pijn!’ De Vos buigt zich heel
dicht over haar heen, zijn vlugge nagels trekken en trekken, zijn staart is
heet als oma’s straalkachel.’ Na een poosje schijnt er geen eind meer te
komen aan de nacht. En aan de dromen. En het is nog maar de vraag of
Annetje Lie dat wel wil, want waar zal ze het meest gerustgesteld
worden: in het de echte wereld of in haar dromenwereld, in het holst
van de nacht? Het kan hard werken en hard afzien zijn, dat dromen.
Literair-technische mogelijkheden
Behalve als deel van het verhaal bieden dromen schrijvers ook heel wat
literair-technische mogelijkheden. Het inpassen van dromen stelt de
schrijver in staat weg te gaan van het reële, het realistische, het beperkte
van het hier en nu in het boek. Het biedt de mogelijkheid een parallel
universum te creëren. Men accepteert beter dat er absurde, ongehoorde
dingen kunnen gebeuren, zonder dat die meteen een impact hebben op
het leven van de personages en zonder dat de schrijver ervoor
verantwoordelijk gehouden kan worden.
Milan Kundera speelt daarmee in Identiteit. Een vrouw droomt (?) van een
vroegere minnaar. Haar man merkt dat en speelt erop in door haar
liefdesbrieven te sturen alsof ze van een geheime bewonderaar komen.
De vrouw vertelt haar man er niets over. Uiteindelijk gaat ze op zoek
naar haar vroegere minnaar en beleeft ze een wilde orgie. Of droomt ze
daar alleen van? Of heeft haar man het allemaal gedroomd? Dromen
hebben het voordeel dat het concept an sich vertrouwd is, inclusief het
vage, het vertrouwd-vreemde, waar de schrijver dan weer heel ver kan
gaan in het spelen met dat ‘vreemde’.
Alice in Wonderland - Werkelijkheid versus Droom
Hét voorbeeld van een droomboek is natuurlijk Alice in Wonderland.
Dat Alice droomt, wordt pas geëxpliciteerd op de laatste pagina’s. Haar
zus maakt haar wakker, luistert naar Alice die haar droom vertelt en
begint, nadat ze haar zusje heeft weggestuurd, zelf te dromen. Eerst over
Alice zelf, later ook de droom die Alice haar net verteld heeft. Maar ‘zo
bleef ze zitten met gesloten ogen, en waande zichzelf half in
Wonderland, al, wist ze wel dat zij ze maar open hoefde te doen om
alles weer saaie werkelijkheid te laten worden – het gras zou gewoon
ritselen in de wind, en de vijver rimpelen tegen het wuivend riet – de
rinkelende theekopjes zouden veranderen in tinkelende schaapsbellen, en
het schelle geschreeuw van de Koningin in de stem van de herdersjongen
– en het niezen van de baby, de gil van de Griffioen en al de
andere vreemde geluiden zouden (wist ze) veranderen in het verwarde
rumoer van de boerderij in vol bedrijf.’
‘Saaie werkelijkheid’ in tegenstelling tot de opwindende droomwereld.
Het is een tegenstelling die wel vaker voorkomt: in dromen zijn mensen
vrij(er), het is er spannender, onvoorspelbaarder. Kinderen zijn er
doorgaans dol op. Maar net die onvoorspelbaarheid in een droom en,
vooral, het moment waarop de scheiding tussen droom en realiteit
minder duidelijk wordt, maken sommige dromen ook angstaanjagend,
ook – misschien wel vooral – voor volwassenen.
19

Alice zelf raakt even in paniek wanneer in het tweede deel, Through the
looking glass, Tweedledum haar zegt dat ze alleen maar bestaat in de droom
van de Rode Koning, terwijl Alice, net zoals de lezer ‘weet’ dat zij het is
die van de Rode Koning droomt.Verwarrend en beangstigend: Alice
maant Tweedledum aan om wat zachter te praten of hij maakt de Rode
Koning nog wakker. ‘‘Well, it’s no use your talking about waking him’,
said Tweedledum, ‘when you’re only one of the things in his dream.You
know very well you’re not real.’ – ‘I am real!’ said Alice, and began to
cry. – ‘You won’t make yourself a bit reallier by crying,’ Tweedledee
remarked: ‘there’s nothing to cry about.’ – ‘If I wasn’t real’, Alice said –
half-laughing through her tears, it all seemed so ridiculous – ‘I shouldn’t
be able to cry.’ – ‘I hope you don’t suppose those are real tears?’
Tweedledum interrupted in a tone of great contempt.’ En dan schudt
Alice de paniek af en wordt ze weer praktisch.
Grote mensen gaan er doorgaans prat op dat ze het onderscheid kunnen
maken tussen droom en werkelijkheid. Maar is dat wel zo? Plato
beschreef al hoe Socrates beredeneerde dat we nooit zeker kunnen zijn
hoe echt onze werkelijkheid is en hoe ‘onecht’ onze dromen zijn.
Wereldverbeteraars
Hoe echt of onecht, hoe mogelijk of onmogelijk. Nog een soort dromen
zijn die van de wereldverbeteraars, de visionairen. Mary Shelleys
Frankenstein is een boek dat bulkt van de dromers. En vaak met desastreuze
gevolgen.
Walton Saville, de zeeman die Victor Frankenstein vindt in Rusland, waar
hij achter zijn creatie aan zit om hem te vernietigen, wordt, net zoals
Victor Frankenstein voortgedreven door een droom. Saville werd
geïnspireerd door de boeken over grote ontdekkingsreizigers. Als kind
wilde hij al niets liever dan in hun voetsporen treden. Dat mocht niet
van zijn vader. Hij verbeet zijn teleurstelling en dacht er even over om
schrijver te worden. Toen hij daar het talent niet voor bleek te hebben,
was dat even zwaar slikken. Weer een droom de mist in. Door
omstandigheden slaagt hij er dan toch in zijn jongensdroom te
verwezenlijken en ontdekkingsreiziger te worden en op een van die
tochten leert hij dus Victor Frankenstein kennen. Frankenstein wilde de
pijn van het verlies van een geliefd persoon voorgoed de wereld
uithelpen door mensen weer tot leven te kunnen wekken. Hij creëerde
een monster.Victors droom doodt wat Victor het liefst is.Victor, door
scha en schande geleerd, waarschuwt Walton dan ook zijn droom niet
ten koste van om het even wat na te jagen. Want een droom kan je boven
het hoofd groeien.
‘…nothing contributes so much to tranquillise the mind as a steady
purpose – a point on which the soul may fix its intellectual eye. This
expedition has been the favourite dream of my early years. I have read
with ardour the accounts of the various voyages which have been made
in the prospect of arriving at the North Pacific Ocean through the seas
which surround the pole.You may remember that a history of all the
voyages made for purposes of discovery composed the whole of our
good Uncle Thomas’s library. My education was neglected, yet I was
passionately fond of reading. These volumes were my study day and
night, and my familiarity with them increased that regret which I had
felt, as a child, on learning that my father’s dying injunction had
forbidden my uncle to allow me to embark in a seafaring life. These
visions faded when I perused, for the first time, those poets whose
effusions entranced my soul and lifted it to heaven. I also became a poet
and for one year lived in a Paradise of my own creation; I imagined that
I also might obtain a niche in the temple where the names of Homer
and Shakespeare are consecrated.You are well acquainted with my failure
an how heavily I bore the disappointment. But just at that time I
inherited the fortune of my cousin, and my thoughts were turned into
the channel of their earlier bent.’
In dromen denken we de wereld, het onwereldse en onszelf aan te
kunnen. Dat is een reden waarom het er heerlijk toeven is. Denkt u maar
aan Casper, van de strip Casper en Hobbes. Hij delft dan misschien wel altijd
het onderspit tegen zijn schooljuf, maar hebt u die dinosaurussen waar
hij het tegen durft op te nemen al eens goed bekeken? En hoeveel verre
planeten, bevolkt door afschuwelijke monsters, heeft hij al niet ontdekt?
Uit een kindermond vinden we die verhalen leuk. Het is kinderen
toegestaan te dromen, dat wil zeggen zolang ze hun huiswerk maar
maken, zou de moeder van Casper zeggen. Of zolang ze er niet
ongelukkig van worden, zoals Adrian Mole die als 14, 3/4-jarige
frustrerend lang alleen van Pandora kan dromen. Want de werkelijkheid
gaat – volgens de volwassenen – toch nog altijd voor op dromen.
The American Dream
Al is dat makkelijker gezegd dan gedaan. Hoeveel ouders laten zich niet
weleens meeslepen door hun dromen voor/over hun kinderen, en
vergeten nog te luisteren of te kijken naar de mogelijkheden en de
wensen van die kinderen zelf? Maar niet alle volwassenen slagen er even
goed in hun wensen, hun dromen niet voor werkelijkheid te nemen.
Denk maar aan de dromen die ouders hebben over/voor hun kinderen.
Of een volk over zijn eigen natie. De discrepantie tussen droom en
werkelijkheid, tussen dromen voor jezelf en voor anderen, tussen ruimte
laten voor het toeval en doelgericht naar iets toe werken, is dankbare stof
voor drama.
Ouderlijke dromen in combinatie met een ‘nationale’ droom, the
American Dream, vormen de essentie van The death of a Salesman van Arthur
Miller. In The death of a Salesman beschuldigt zoon Biff zijn vader, de
verkoper, ervan hem zijn hele leven vol hete lucht gepompt te hebben.
‘I never got anywhere because you blew me so full of hot air I could
never stand taking orders from anybody! That’s whose fault it is!’
Zijn vader droomde een toekomst voor Biff die niks met Biffs mogelijkheden,
laat staan wensen te maken had. De droom van geld en status,
verworven door hard werken en uitblinken, is zo sterk dat de vader niet
bereid is hem op te geven. Hij neemt hem mee in zijn graf nadat Biff er
zich aan ontworsteld heeft. Zijn andere zoon neemt de fakkel van hem
over. The American Dream, maar ook de dromen van ouders voor hun
kinderen. Hun eigen (gefrustreerde) dromen die ze projecteren op hun
kinderen.
Ook in De Republiek van Dromen van Nelida Pinon, waarin een geschiedenis
van Brazilië wordt geschetst aan de hand van vier generaties binnen één
familie, snijdt het mes aan twee kanten. De (vaak overgeërfde) dromen
blijken net zo vaak tot vervreemding, apathie en frustratie te leiden als
tot revolutie, actie en verandering.
Dromen intomen
Als volwassene word je verondersteld je dromen te kunnen intomen. Of
tenminste een onderscheid te kunnen maken tussen werkelijkheid en
dromen. We schudden wat meewarig het hoofd bij mensen die het
dromen niet kunnen laten. Die lopen met hun hoofd in die wolken, die
staan niet met beide voeten op de grond. In het strengste geval doen we
het af als ‘vluchtgedrag’, de werkelijkheid niet aankunnen. De dromers in
boeken slagen er nog in sympathie op te wekken, bewondering
misschien zelfs voor zover we onszelf ervan kunnen overtuigen dat ze
het toch maar goed bedoelen en moedig zijn door tegen de stroom in te
roeien, standvastig te zijn.
Maar net zo goed wekken consequente dromers vaak jaloezie op,
frustratie, weerstand. Toch wanneer je dromen beschouwt als een kracht.
Waar halen ze het? De ambitie, het lef, de overtuiging, vooral de visie?
20

Wie een droom heeft en ervoor gaat, maakt vijanden.
Ik denk aan Thomas S., die in City of Light de eerste waterkrachtcentrale
bouwt bij de Niagara-watervallen, in het begin van deze eeuw.
Hij droomt ervan alle Amerikanen gratis van elektriciteit te voorzien.
Dat zou betekenen dat meer mensen kunnen leren lezen en schrijven,
dat er minder ogen verknoeid worden door naaiwerk bij slecht licht
enzovoort. Maar dat is buiten de investeerders gerekend die alleen aan
hun winsten denken en er dus op uit zijn Thomas S. uit zijn droomwereld
te helpen. Nogal hardhandig.
De dromer bij uitstek is natuurlijk Cervantes’ Don Quichote: vechter
tegen windmolens, dreaming the impossible dream, zoals het heet in de
musical-versie. Wie laat zich niet graag eens meeslepen door zo’n
gepassionneerd dromer? Ontroerend toch, iemand die nog durft te
dromen?
Eventjes maar, natuurlijk, louter in een boek of bij een voorstelling, want
we zijn toch allemaal zo realistisch en zo werkelijkheidsgebonden.
Er zijn dingen die kunnen en er zijn dingen die niet kunnen. En als je
oud, slim, ervaren, volwassen,… genoeg bent, ken je het verschil tussen
beiden. En maar goed ook. Toch?
plezier in dromen en boeken vastbijt. Ik garandeer u: de smaak laat u
nooit meer los!
Annelies Beck
Annelies Beck is Ter Zake-journaliste en literatuurverslaafde.
Duo’s
Kijk, en dan wordt het allemaal minder zwart-wit. Dromen roepen in de
eerste plaats positieve associaties op. Bij nader inzien blijkt er voor elke
positieve associatie ook een negatieve pendant te zijn.Voor beide
elementen kan je volgens mij in de literatuur voorbeelden vinden.
Om maar te zeggen: dromen blijken een heel complex thema te zijn.
Al lezend vond ik telkens nieuwe duo’s en u kunt er vast nog verzinnen.
Misschien inspireert het lijstje u voor de komende Jeugdboekenweek?
realistisch / onrealistisch (contradictio in terminis)
echt / onecht
mogelijkheid / onmogelijkheid
saai / leuk, spannend
voorspelbaar / onvoorspelbaar
angst / durf
hoop / teleurstelling
vlucht / confrontatie
kracht geven / frustreren, verlammen, buiten de wereld zetten
eigen / anderen
leeftijd / leeftijdsloos (toegestaan)
doel / dwalen
richting / richtingloosheid
redelijkheid / onredelijkheid
haalbaar / onhaalbaar
controleren / toeval
inspirerend / verlammend
Conclusie
Ik wou dus iets heel graag. En misschien lukt het nog die droom te
realiseren, als ik veel geduld heb, er hard voor werk, geluk heb
enzovoort.
Of misschien slaat de teleurstelling, de waarheid, de mislukking mij
binnenkort keihard in het gezicht. Spat de droom uit elkaar. Dat kan.
Dat is misschien het verschil tussen dromen in je eigen hoofd en
dromen in boeken. In boeken zijn de gevolgen voor een ander, daar is
het veilig dromen. Maar hoe dan ook: voor dromen én boeken geldt
hetzelfde als voor het koekje dat Alice vindt met de boodschap: ‘Eet mij’.
Groei je net als Alice boven jezelf uit of hou je er een wrange smaak aan
over?
Je weet pas wat ze waard zijn, wat het effect is als je er ook in durft
bijten. Ik hoop dat u zich de komende Jeugdboekenweek met veel
21

Legende bij de lessuggesties
Lezen,Voorlezen, Hardop lezen, Stil lezen
Filosoferen
Drama, Improvisatie, Uitbeelden, Poppenkast, Theater
Creatief Schrijven
Handen uit de mouwen
Muziek
Fantaseren
23

Dromen vertellen mijn verhaal
Ideeënbrief bij het kleuterboekje Mijn broer
Samengesteld door Sandrine Lambert en Hilde Paesen
Over de samenstellers
Hilde Paesen studeert Germaanse filologie aan de KUL. Zij is redactrice
van het natuurtijdschrift Het piepertje voor kinderen van 8 tot 13 jaar en
(hoofd)monitrice van de speelpleinwerking ‘De Mallemolen’.
Sandrine Lambert studeerde Beeldende Kunsten en Vrije Grafiek en is
kleuterleidster. Zij stelt regelmatig tentoon met poppen, teksten en
schilderijen.
24 – Kleuterboekje

Wat betekent dromen voor kleuters?
Er is een groot verschil tussen 2,5- en 3-jarigen, 4-jarigen of 5-
jarigen. 2,5- en 3-jarigen, de peuters, zijn nog heel erg ik-gericht.
Hun dromen beperken zich dus tot het kleine wereldje dat ze kennen:
hun huis, hun tuin, hun school, hun juf, de dokter, bepaalde familieleden,…
Dromen is voor hen geborgenheid, warmte, een knusse plek
met vertrouwde voorwerpen.
4-Jarigen kunnen al goed fantaseren. Ze zijn helemaal gefascineerd
door figuren als heksen, spoken, tovenaars, zeerovers,… Soms zijn ze
wel bang van dit soort wezens. Ze kunnen zich al veel beter inleven in
een andere persoon dan 3-jarigen en hun leefwereld heeft zich
uitgebreid.
5-Jarigen beginnen zich bewust te worden van hun eigen kunnen.
Ze krijgen interesse voor de wereld rondom hen. Ze zijn vaak ook
leergierig. Daardoor spreken thema’s als andere culturen, het nieuwsbericht,
ruimtevaart, treinen, vliegtuigen,… deze kleuters aan.
Hoe spelen we hierop in?
Het is van groot belang om in te spelen op het thema ‘dromen’ zoals
deze kleuters ‘dromen’ beleven. Hoewel ‘dromen’ iets is wat vooral in
het hoofd gebeurt laten we kleuters actief omgaan met het thema. Bij
de drie leeftijdsgroepen bieden we allerlei zachte en knusse
materialen aan, wat zeker de ‘droomsfeer’ ten goede zal komen.
Signalen van kleuters zelf mogen we bij dit thema niet negeren. Als
kleuters met een aandachtig oog begeleid worden, kunnen ze zelf heel
veel inbreng hebben in het thema.
De activiteiten hieronder spelen in op de belevingswereld van de
kleuters.
Sfeerschepping
Je kunt vooraf, tijdens het onthaal of in een georganiseerd kringgesprek,
met de kleuters spreken over hun dromen (afhankelijk van de groep en
de leeftijd van de kleuters zal dit gesprek rijke ideeën opleveren of nog
erg oppervlakkig blijven).
De kleuters kunnen suggesties doen over sfeervolle aanpassingen in de
klas. Als het gaat om erg jonge kleuters of een groep die niet zo mondig
is, kan bijvoorbeeld een pop de ideeën (van de juf) ter sprake brengen.
De kleuters kunnen hierop reageren. Op die manier kan gezorgd worden
voor een gepaste inkleding, waar de kleuters zoveel mogelijk bij
betrokken zijn.
Knuffelhoek
Gebruik lappen, dekens, zachte materialen, knuffeldiertjes,…
Donkere hoek
De donkere hoek wordt afgeschermd met zwart plastic, doeken of karton
(afhankelijk van de leeftijd van de kleuters; zijn ze nog een beetje bang?
Willen ze het wel zo donker?). Er zijn ook zaklampen.
Luisterhoek
Zachte muziek speelt; samen met de kleuters kun je een geluidsmontage
maken rond het verhaal van Jaak Dreesen en Erika Cotteleer.
Droombak
In plaats van een maïsbak of zandbak, kan deze bak gevuld worden met
zachte materialen: wattenpropjes, kleine restjes stof of garen.
Documentatiemappen
Eventueel met de kleuters aangelegd rond dromen (natuur, speelgoed,
lekker eten, speeltuin, andere culturen,…).
Spiegels
De verkleedkoffer kan wat meer aandacht krijgen, door ook mooie, grote
doeken aan te bieden. Natuurlijk zijn er ook spiegels om jezelf in te
bekijken en te dromen dat je een prinses bent.
Boekenhoek
Verrijkt met boeken over dromen (ruime interpretatie).
Kleuterboekje – 25

Mijn broer
Het verhaal van Jaak Dreesen en Erika Cotteleer
Inhoud
Een jongen krijgt er een nieuw zusje bij. Het is een heel mooi zusje,
mama is er veel mee bezig. Maar hij had veel liever een broer gehad.
Wanneer hij in bed ligt, droomt hij over zijn broer, over wat ze allemaal
zouden doen. Een zacht boekje over jaloezie en hoe dromen daarmee
omgaan.
Met heel wat van de elementen uit het verhaal kun je aan de slag. In het
verhaal komt een bos voor met wilde dieren, een veer, mama die het
kindje voedt, het kind in bed (met een kussen, warme dekens,…), een
broertje, melk, de wangetjes van Hanna, ‘slaapwel’, raam, wind, wolken,
bed, slapen, dromen, bos, bomen, struiken, geritsel van bladeren, haas,
eng, bang, een sterke broer die niet bang is, beren, everzwijnen,
leeuwen, tijgers, donker, koud, takken, wind, bomen, waaien, lawaai van
vechtende vogels, vogelveer, broekzak, wakker worden, opstaan, babygeluidjes,
denken maar niet zeggen, verbaasd, lachen, een cadeautje voor
zusje. Genoeg om er een dromerige periode van te maken…
Andere boeken van Erika Cotteleer
De gele vlechten, Clavis, 1998
Ventje aan zee, Clavis, 1999
En alles is echt waar (met woorden van André Sollie), De Eenhoorn, 2000
Over de auteur
Jaak Dreesen werd geboren in Bocholt op 24 januari 1934. Hij studeerde
aan de handelsschool in Gent. In 1960 werd hij journalist bij het
gezinsweekblad De Bond. Hiervoor schreef hij columns, beschouwingen
en interviews. Later werd hij hoofdredacteur van het blad. Jaak Dreesen
is getrouwd en woont in Leefdaal. Hij is opa van heel wat kleinkinderen.
Hij debuteerde toen hij 44 was met het boek Zand erover.
De thema’s die vooral in zijn boeken aan bod komen zijn: mensen en
milieu, oorlog, de relatie van kinderen met hun (groot)ouders, liefde,
geborgenheid, vertrouwen, ziek zijn,… Verder spelen dromen een
belangrijke rol in zijn boeken. De stijl van Jaak Dreesen is sober en
poëtisch. Het gaat bij hem meer om het innerlijke van de mens dan om
spannende avonturen. Naast kinderboeken schreef hij ook boeken voor
adolescenten, hoorspelen en liedteksten. Jaak Dreesen kreeg meermaals
een bekroning voor zijn werk.
Andere boeken van Jaak Dreesen
Moen, de trommelaar, Averbode, 1997
Houden van, Averbode, 1997
Het herdertje van Bethlehem, Averbode, 1998
Zeg me dat het niet zal sneeuwen!, Averbode, 1998
Mijn eerste bijbel, Averbode, 1998
Mijn beer, Averbode, 1999
Rook en de geur van rozen, Facet, 2000
Er was eens een jongen op zoek naar nooit meer alleen, Lannoo, 2000
Over de illustrator
Erika Cotteleer werd in 1972 geboren in Kapellen. Ze studeerde
grafische vormgeving en reclame. In 1991 behaalde ze het diploma
‘Beeldende Kunsten’ aan het Heilig Pius X-instituut in Antwerpen.
In 1995 behaalde ze haar meestergraad aan de Koninklijke Academie van
Schone Kunsten in Antwerpen.
Ze werd bekroond met de ‘Prijs Club der XII’ en met de ‘Prijs Artistieke
Stichting Horlait Dapsens’, beide in 1995.
De tekenstijl van Erika Cotteleer is zeer direct: zwarte inktlijnen, egaal
geschilderd in soms verrassende kleurcombinaties. Soms ook schilderachtig
met of zonder collages of combinaties van verschillende
technieken zoals bijvoorbeeld inkt en houtskool, plakkaatverf en acryl.
26 – Kleuterboekje

Werken met het verhaal
De kleuterleidster toont kleine kaartjes met dezelfde prenten. Wie de
prenten op zijn kaart vindt, mag het geluid van het dier nabootsen.
Als het juist is, leg je het kaartje omgekeerd op de prent.
Voorlezen
In een knusse boekenhoek staat een wieg, liggen herfstbladeren en een
veertje. Kunnen de kinderen een verhaal bedenken? Wat gebeurt er in dit
verhaal met deze drie elementen?
Lees nu het verhaal sfeervol voor. Zorg voor een zacht lampje, zachte
kussens en een heldere stem.
Kringgesprek
Dit verhaal nodigt zeker uit om van gedachten te wisselen.Voor de
jongste kleuters wordt zo beslist vanalles duidelijker.
Waarover gaat dit verhaal?
Wie heeft al een zusje of een broertje?
Vind je dat fijn?
Hoe voelde dat om er plots iemand bij te hebben?
Wat gebeurt er in het bos?
Is dat echt?
En vanwaar komt die veer op het einde van het verhaal?
Begrijpen
Vergroot de prenten van Erika Cotteleer uit en laat de kleuters het verhaal
reconstrueren aan de hand van de prenten. Kunnen ze het verhaal
navertellen? Dan begrijpen ze wellicht ook wat er in het verhaal gebeurt.
Randactiviteit
Als randactiviteit kun je samen koude pudding van melk (zoals het
kindje ook melk drinkt) maken. Muziek is ook belangrijk om te dromen.
Laat een zacht muziekje spelen. Of de kleuters kunnen vogels imiteren
uit de droom.
Je kunt poppen maken met doekjes en met garen. Speel met de kinderen
het verhaal na.
Spiegelbeeld: Graag een broertje? Maak een ‘spiegelbeeld-tekening’
Inleiding: korte bespreking over broers en zussen van de kleuters.
Misschien zijn er kinderen die – net zoals in het verhaal – graag nog een
broertje of zusje zouden willen. We kunnen er eentje knutselen, dat is
niet echt, maar je kunt dan nog beter dromen.
Elke kleuter krijgt een tekenblad en vouwt dit dubbel. Er wordt dikke
plakkaatverf aangeboden om op één helft een zelfportret te maken.Vóór
de verf droog is, vouwen we het blad dicht en drukken er stevig met
onze hand op. Als we het blad openvouwen hebben we een tekening met
twee broers of twee zussen.
Een minibos
We willen graag een bos in de klas. Maar kan dat wel? Ja hoor! We
maken een minibos. Een grote stevige kist wordt met plastic bekleed en
met aarde gevuld. De kleuters hebben van thuis allerlei takjes, keien en
bladeren meegebracht (of hebben die tijdens een klaswandeling
verzameld). Samen maken we een leuk minibos door de takken rechtop
in de aarde te prikken en de keien op een mooie manier te schikken.
Er kan misschien zelfs een vijvertje gemaakt worden. Met nep-vogeltjes
spelen we de scène in het bos na…
Ik wil geen zusje maar…
Het jongetje uit dit verhaal wil geen zusje maar een broer. De kinderen
hebben vast ook wel eens iets gekregen wat ze niet zo leuk vonden en
stiekem iets anders gewenst.
Laat de kinderen op een groot blad een tekening maken van hun
wensdroom. Hang die bladen verspreid over de klas. Elke dag van de
Jeugdboekenweek mag een kind over zijn wensdroom vertellen.
Bange dromen
Dit verhaal is ook eventjes spannend. In het bos krijsen vogels en maken
ze ruzie. Zijn de kinderen al eens bang geweest in een droom? Laat ze
uitgebreid vertellen. In een donker hoekje van de klas, met enkel wat
zaklamplicht bedenken de kleuters nieuwe spannende dromen.
Gezelschapsspel: geluiden nabootsen
Elke kleuter heeft een kaart met vakjes waarop de verschillende geluiden
uit het verhaal afgebeeld zijn: wind, geritsel van bladeren, haas, beren,
everzwijnen, leeuwen, tijgers, takken, wind, bomen, waaien, lawaai van
vechtende vogels, vogelveer, wakker worden, babygeluidjes, verbaasd,
lachen,…
Kleuterboekje – 27

Werken rond dromen
Dromen voelen
Laat de kinderen genieten van lappenkussens, zachte materialen, de sfeer
van lichtjes, kaarsen, zaklampen, een wandeling en het waarnemen van
de wolken.
Droomassociaties
Laat de kinderen vrij fantaseren en associaties leggen. Bedenk een aantal
dromerige voorwerpen en leg ze aan de kinderen voor.
Een veertje doet je denken aan?
Een wolk doet je denken aan?
Een boom doet je denken aan?
De nacht doet je denken aan?
Dromen op muziek
Werk hiervoor met harde en zachte materialen. Laat de kinderen ervaren
dat zachte materialen horen bij een zoete droom, harde materialen bij
een bange droom. Maak samen een droommelodie. Hoe klinkt die?
Je kunt ook natuurgeluiden nadoen en hiermee een droommuziekje
maken. Denk hierbij aan het waaien van de wind, het ritselen van
bladeren, voetstappen in het natte gras, bomen die wiegen, struiken die
tegen elkaar aan wrijven. Bedenk dierengeluiden die passen bij het
verhaal. Eventueel lees je het verhaal Mijn broer opnieuw voor en laat je de
kinderen nu en dan voor geluid zorgen. Zo heb je een luisterspel.
Een dromerig wegkruiphuis
Op de grond leg je een groot stuk plastic om de vloer te beschermen.
De kleuterleidster of een van de kleuters heeft een grote kartonnen doos
meegebracht. Daar snijdt de kleuterleidster ramen en een deur uit.
Een groep kleuters verft het huis met structuurverf (plakkaatverf
vermengd met behangerslijm en zand). Deze verf kan door de kleuters
zelf gemaakt worden en met grote verfborstels op de doos worden
aangebracht.
Een andere groep kleuters beschildert met vingerverf een lap stof voor
de gordijnen. Er kunnen ook kussens gemaakt worden door de kleuters
door hoezen te vullen met snippers, papierpropjes, stofresten, restjes
garen, …
Als alles droog is kunnen de kleuters in kleine groepjes in hun huis
spelen en er lekker in wegdromen.
Versjes over dromen
geschreven door Sandrine Lambert
Vannacht in mijn bed,
ik droomde van Bas.
Ik droomde dat hij
een broer van mij was.
Vannacht had ik een vriendje, net zo groot als ik.
We liepen samen op het gras en ik gaf hem een tik.
Toen was hij de tikker, we liepen even snel.
En dus bleven we lopen, toen ging de bel, toen ging de bel.
We zaten samen in de klas, op dezelfde stoel.
De juf wou dat niet hebben, dat geeft te veel gewoel.
Ik moest een bank naar voren, hij één plaats achteruit.
Dus zat ik naast Jacobus. Hé, wat is dat geluid?
Het is die rare wekker, hij ratelt als een slang.
Nu moet ik echt naar school toe, ik kijk naar het behang.
Ik blijf nog even liggen, nog even moe en loom.
Straks zit ik naast Jacobus, of was dat maar een droom?
___
Ik kan het niet laten, ik droom van een hond.
Een hond die ik zomaar in ’t keldergat vond.
Eerst keek hij me aan, hij gromde zelfs wat.
Ik gaf hem een bordje, waar hij gulzig uit at.
Toen was hij mijn vriend, toen was hij mijn maat.
Een vriend voor het leven, zoals dat in films bestaat.
Maar papa blijft zeggen, je hebt toch geen hond.
Gelukkig, zegt mama, al dat haar op de grond.
Ik heb WEL een hond! Hij woont in mijn hoofd.
Je mag zelfs gaan kijken, als je mij niet gelooft.
___
Lukt het me om te vliegen? Te zweven in de lucht.
Kijk, kijk, ik ga de hoogte in, dat doe ik met een zucht.
Mijn benen zwaaien, zwieren, ik doe heel hard mijn best.
Kijk, mama, hoe ik schommel, veel hoger dan de rest.
Maar mams is niet aan ’t kijken, ze ligt daar in het gras.
Zij is ook aan het dromen, dat zij de mooiste was,
zij is de mooiste mama en ik het hoogste kind.
Oké, eens zien of papa dat ook zo fantastisch vindt.
Papa! Kom nu toch eens kijken, want mama is zo mooi
en ik kan beter vliegen, dan de parkietjes in hun kooi.
Maar paps is nu gaan fietsen, hij wil de snelste zijn,
ik wil dat we straks samen dromen, want dat is ook wel fijn.
Als ik in de wolken kijk, heel hoog in de lucht,
dan wil ik daar wel wonen. Maar kan dat wel, zo’n vlucht?
Ik zou er wonen in een huis, het hoeft niet groot te zijn.
Geen muren en geen dak, een stukje grond, piepklein.
28 – Kleuterboekje

Ik zou er kunnen spelen, als ik boos ben op jou.
Even in de wolken, de zon, de lucht zo blauw.
En als ik naar beneden kom, dan ben ik niet meer boos,
het kan toch even deugd doen, alleen te zijn, een poos.
___
Zeg, weet je wat ik nu ga doen, als ik alleen wil zijn?
’k Ga even zitten op mijn bed, mijn ogen dicht, da’s ook wel fijn.
Dan droom ik van de blauwe lucht en van de zonneschijn,
en als ik naar beneden kom, hoef ik niet meer boos te zijn.
___
Sluit je ogen, Kareltje,
slaap en droom maar zacht,
van een grote teddybeer
en elfjes in de nacht.
Van een mooie, lieve fee,
en van zonneschijn.
Van een kleine, grijze muis,
en een blauw konijn.
Maar ik wil liever dromen,
van dieren vreemd en groot.
Een vis met rode schubben,
en vogels groen en rood.
Van grote vliegtuig-vliegen,
die zoemen rond mijn hoofd.
Maar mams, ik zal zoet slapen,
dat heb ik je beloofd.
___
Verwerking
Er wordt begonnen met een gesprek over de dromen van de kleuters,
elke kleuter komt aan bod om kort te vertellen over welk dier of verhaal
hij graag droomt.
Ineens maakt de kleuterleidster de kleuters attent op een zacht gesnurk
achter de kast. Wie zou dat zijn?
De kleuters blijven rustig zitten, de kleuterleidster komt terug met een
mandje waarin een pop ligt te slapen. De kleuterleidster is helemaal
ontroerd door de pop, ze wiegt hem in haar armen en zegt dat ze hem
Kareltje wil noemen. Terwijl ze de pop wiegt zegt ze het eerste deel van
het versje:
Sluit je ogen, Kareltje,
slaap en droom maar zacht,
van een grote teddybeer
en elfjes in de nacht.
Van een mooie, lieve fee,
en van zonneschijn.
Van een kleine, grijze muis,
en een blauw konijn.
Dit herhaalt ze enkele malen.
Ineens begint de pop te bewegen en in zijn ogen te wrijven, hij wordt
wakker. De kleuterleidster neemt Kareltje op haar schoot en stelt kort
zichzelf en de kleuters aan hem voor. De kleuterleidster streelt
moederlijk door de haren van Kareltje terwijl ze het eerste deel van het
versje nogmaals herhaalt.
Kareltje is eerst verbaasd en dan verontwaardigt en zegt op een wat
verontwaardigde toon:
Maar ik wil liever dromen,
van dieren vreemd en groot.
Een vis met rode schubben,
en vogels groen en rood.
Van grote vliegtuig-vliegen,
die zoemen rond mijn hoofd.
De kleuterleidster kijkt een beetje droevig, dit had ze niet verwacht van
Kareltje. Kareltje herhaalt zijn woorden nog eens op een zoete manier,
hij voegt er deze keer aan toe:
Maar mams, ik zal zoet slapen,
dat heb ik je beloofd.
Dit maakt het weer goed, de kleuterleidster is heel gelukkig dat Kareltje
haar ‘mams’ heeft genoemd.
Er volgt een dialoog, de kleuterleidster zegt het eerste deel, Kareltje het
tweede deel.
Dit kan in verschillende gemoedsstemmingen gebeuren: teder, droevig,
vrolijk, boos, verbaasd, moe,…
Vervolgens wordt getest of de kleuters het rijmpje ook al een beetje
kennen.
Een klein grappig vingerpopje komt vrolijk uit de zak van de
kleuterleidster gesprongen. Dolenthousiast vertelt hij dat hij net een héél
leuk versje heeft gehoord, hij kent het zelfs al helemaal vanbuiten!
Het mannetje begint:
Sluit je ogen,Anneke,
snurk en schreeuw maar hard,
van een grote slagroomtaart
en elfjes in het park.
Van een mooie, lieve koe,
en van zonneschijn.
Van een kleine, grijze steen,
en een blauwe hemel.
Maar ik wil liever dromen,
van dieren dik en dun.
Een vis met rode lippen,
en vogels groen en rood.
Van grote madelieven,
die zoemen rond mijn hoofd.
Maar mams, ik zal mooi zingen,
dat heb ik je beloofd.
De kleuters zullen voortdurend verbeteren, ze vinden dit mannetje wel
erg dom (en zichzelf véél slimmer).
De kleuterleidster heeft prenten gemaakt waarop het versje stap voor stap
uitgetekend staat, dit is een geheugensteuntje. Aan de hand van de
Kleuterboekje – 29

prenten zeggen de kleuters het versje. Dit wordt enkele malen herhaald.
Dan wordt het ook zonder prenten ‘gedreund’.
Spelletje: wie kan de prenten helemaal alleen in de juiste volgorde
leggen?
Tot slot vormen de kleuters een lange rij, Kareltje mag voorop, terwijl
iedereen het versje dreunt, lopen we een ererondje door de klas of op de
speelplaats.
Poppenspel
Koning Slaap is ziek
Nodig: een poppenkast, een pop, een bedje en een grote kleurige doos
Opstelling:
Koning die ziek te bed ligt.
Grote kleurige, lege doos vooraan.
Koning Slaap is koning van dromenland. Elke avond voor hij gaat slapen
kiest hij een mooie droom uit zijn grote dromendoos.Vervolgens gaat hij
op zijn balkon staan en blaast de droom over zijn landgenoten. Maar…
De onderdanen van de koning zijn hopeloos. Hun koning ligt ziek te
bed. Hij wil niet meer eten, kan niet meer lachen, wil niet meer slapen
en wil niet meer uit zijn bed komen.
De onderdanen vertellen de kleuters wat er de vorige nacht gebeurd is:
al de dromen van Dromenland zijn die nacht gestolen uit de grote
dromendoos. De koning is verschrikkelijk verdrietig. Zonder zijn
dromendoos kan hij niet regeren. De onderdanen/dokters vragen aan de
kleuters of zij willen helpen de doos weer te vullen. Ze worden gevraagd
hun dromen te tekenen/knutselen en vervolgens hun
tekening/knutselwerkje in de grote doos te stoppen.
Rond dit gegeven zijn heel wat knutselopdrachten te verzinnen.
Krassen
De keuters kleuren een blad vol met vetkrijtjes. Daarna wordt het blad
overschilderd met zwarte plakkaatverf. Met het topje van een lepeltje
worden er allerlei dromerige figuren in gekrast. Waar de verf weg
weordt gekrast, komt de onderliggende kleur naar boven.
Glinstertjes stempelen
De kleuters maken een mooie tekening. Daarna mogen ze op hun
tekening glinsters aanbrengen (goud, zilver, blauw,...). De juf helpt hier
een beetje. Een tekening om bij weg te dromen!!
Versierde zaklampen
De juf heeft rondjes (maat van een grote zaklamp) van papier geknipt
waarop figuurtjes getekend worden. Grote kleuters kunnen dit al zelf,
kleine kleuters krijgen een voorgetekend rondje papier.
De kleuters prikken de vooraf getekende figuurtjes uit het blaadje. De
blaadjes worden een voor een voor de zaklamp worden gehouden door
de juf. Zo wordt er een dromerige lichtshow opgevoerd voor de koning
en de kinderen. Bij elk rondje dat verschijnt wordt natuurlijk de maker
ervan vernoemd.
Een groot tekenblad
Er wordt een blad (eventueel behangselpier) op de vloer gekleefd.
Iedereen krijgt zijn plaatsje toegewezen op het blad. Het blad wordt
omgetoverd tot een dromenposter. Iedereen tekent, kleeft, schildert wat
hij maar wil.
Het geheel wordt afgesloten met een vervolg op de poppenkastvoorstelling.
De koning kijkt in de doos, wordt weer blij en de kinderen worden
beloond met een mooie droom. De koning neemt zijn ‘bellenblaas’ en
blaast tientallen droombellen over de kinderen.
30 – Kleuterboekje

Van een vogel die wel eens wilde dromen
Hiervoor gebruik je het best een handpop.
De kleuters zitten op kussens in een cirkel. Er worden vragen gesteld
rond slapengaan.
Wie slaapt er onder een dons?
Wie heeft lakens en dekentjes op zijn bedje liggen?
Zingt mama een liedje voor het slapengaan?
Of vertelt ze een verhaaltje?
Mogen er knuffels mee naar bed? Welke?
Mag er een lampje aan ’s nachts, licht op de gang…?
Na het gesprek gaat de juf even het raam openzetten want het is nogal
warm in de klas. Maar hé, wie heeft ze bij zich als ze terugkomt? Een
vogel! De vogel kan praten en begint te vertellen:
‘Dag lieve kleuters. Toen ik daarnet voorbij jullie raam vloog, hoorde ik
dat jullie over jullie bedjes aan het vertellen waren. Dus dacht ik:
misschien kunnen die kleuters mij wel helpen?’
De vogel begint te vertellen dat hij elke nacht op een tak in een boom
slaapt. Hij is het beu… elke nacht wordt hij wakker van de waaiende
wind, het geluid van krakende takjes, ritselende blaadjes en vooral van
het geroep van zijn vriend de uil die nooit ’s nachts maar overdag slaapt.
De vogel wil een bed omdat hij dolgraag eens een mooie droom wil
hebben. Hoe kun je nu dromen als je voortdurend uit je slaap gehaald
wordt?
De vogel vraagt of kinderen (die in een bed slapen) wel eens dromen
hebben. Welke dromen? De vogel wordt een beetje jaloers op al die leuke
dromen en vindt het spijtig dat hij geen bed heeft. De juf stelt voor om
samen met de kleuters een bed te maken. Er wordt overlopen wat er
allemaal nodig is bij de opbouw van een bed. Aan de hand van prenten
over slaapkamers kunnen de kleuters een mooi bed samenstellen.
De vogel is dolblij.Voor hij gaat slapen vertelt hij dat hij over ‘heel hoog
vliegen’ gaat dromen en over ‘zwemmen’ (vogels kunnen niet zwemmen
maar wel in hun dromen) en over ‘kabouters’ en over…
De kinderen mogen speeltjes kiezen die ze ook eens voor een nachtje
willen laten slapen. De vogel en de speeltjes worden samen te slapen
gelegd.
Eventueel zingen de kinderen nog een slaapliedje of vertelt de juf nog
een mooi verhaaltje over dromen (waar de kinderen ook van zullen
genieten).
De volgende ochtend wordt de vogel uit zijn bed gehaald, eventueel past
de juf enkele ochtendritueeltjes op hem toe (wassen, ontbijten,…).
Als hij fris gewassen in de kring mag komen zitten, mag hij over zijn
droom vertellen.
De vogel droomde dat hij zwemmen kon, en dat hij een reuzetaart kreeg
voor zijn verjaardag en dat hij een mooie nieuwe veer had, en dat hij …
Ook de kinderen mogen over hun dromen van de afgelopen nacht
vertellen. Op deze manier wordt een aanzet gegeven voor de praatronde
voor die dag. De kleuters mogen ook uitwijden over andere dingen.
De vogel bedankt de kinderen en vliegt weer weg.
Randactiviteiten
Een zeepbellenafdruk maken
De activiteit begint met een korte waarneming van de verschillende
materialen: een bakje verdunde verf, een flesje detergent, rietjes, papier.
Een kleuter doet de inhoud van het flesje detergent in het bakje met
waterverf. Enkele kleuters blazen met een rietje in het mengsel om
zeepbellen te verkrijgen (vooraf goed duidelijk maken en kort oefenen:
blazen is niet zuigen!). We leggen een blad op het mengsel en verkrijgen
op die manier een zeepbellenafdruk. Samen bespreken we wat we zien,
de kleuterleidster stimuleert de kleuters om echt tot dromen en
fantaseren te komen.
Vriendjes erbij: poppen van textiel
Twee poppen willen zo graag vriendjes erbij. De kleuterleidster stelt voor
om samen met de kleuters poppen te maken. De twee poppen zijn
enthousiast.
Materiaal: voor iedere kleuter één doek en één schaar, verf in
verschillende kleuren, kurken, oorwatjes, touw in verschillende kleuren,
viltstiften, krantenpapier, verschillende soorten wol.
In een eerste activiteit worden de doeken van rafels voorzien (de kleuters
knippen gewoon met hun schaar rafels aan de rand van het doek,
helemaal rond) en bestempeld met behulp van kurken en oorwatjes.
In een tweede activiteit wordt, als de verf droog is, het popje gevormd:
de kleuters maken een prop van papier, dit wordt het hoofd; de kleuters
tekenen zelf een gezicht met stift; de kleuters kiezen wol voor het haar
en kleven het op het hoofd. Klaar! De kleuters kunnen met hun pop
spelen en dan kan er een plaatsje voor haar in de klas gezocht worden.
Stempeltjes
Inleiding: gesprekje over beelden die symbool staan voor dromen. Waar
denken we aan? Sterren, een maan, een hart, een zon, een klavertjevier
om geluk te hebben,… Hier kunnen we wat mee doen, we maken onze
eigen droomstempel zodat we inpakpapier kunnen maken voor een
cadeautje voor onze beste vriend, of briefpapier voor een briefje naar
oma.
De kleuters knippen uit een stuk stevig karton twee vierkanten. Op één
van de vierkanten tekenen de kleuters hun ‘droomvormpje’, dat ze ook
uitknippen. De vorm wordt op het andere vierkant gekleefd. Dit moet
eerst goed drogen. De kleuters verven de vorm met dikke plakkaatverf.
Stempelen maar!
Tekenfilm rond een eigen droom of het verhaal
Inleiding: als wij in de klas een verhaal vertellen doen we dat bijna altijd
met een boek, dat is erg leuk maar het kan ook een keertje anders,
bijvoorbeeld door naar een film te kijken. Wij kunnen natuurlijk niet
echt een film maken maar we kunnen wel een soort film maken.
Het is mogelijk om één film met de hele groep te maken. Ofwel maakt
elke kleuter zijn eigen film.Voor het scherm nemen we een grote
kartonnen doos waaruit aan de voorkant een grote rechthoek gesneden
wordt. De zijvlakken moeten aan beide kanten van gleuven voorzien
worden.
Natuurlijk is het voor de kleuters aantrekkelijker als hun scherm er mooi
uitziet.Versieren kan eventueel samen met de kleuters gebeuren.
Voor de tekeningen spreekt de kleuterleidster best vooraf af hoe het
verhaal (de film) verloopt. Grotere kleuters zijn al in staat om een
chronologisch verhaal weer te geven.
De tekeningen worden op grote bladen gemaakt (niet groter dan het
scherm) en – wanneer ze klaar zijn – aan de zijkanten aan elkaar
Kleuterboekje – 31

vastgemaakt (met kleefband). De film wordt door het scherm geschoven,
het kind of de kleuterleidster kan er bij vertellen.
Zoals een reus of een grote broer lopen (bliklopen)
Iedereen droomt er wel eens van om groter te zijn. Waarom, wat mogen
grote mensen dat kinderen niet mogen? Wat kunnen reuzen wel en
kabouters niet?
We zetten de blikken met de opening naar beneden op een stevige
ondergrond. Dan maakt de kleuterleidster met een prikker twee gaatjes
in de bodem. Die gaatjes moeten precies tegenover elkaar liggen. Door
de gaatjes trekt de leidster de touwen. Die worden vastgezet door er
knoopjes in te leggen, die zo dik zijn, dat ze niet door de gaatjes
kunnen. Dan moeten de kleuters natuurlijk eerst een beetje oefenen.
De blikken worden naast elkaar gezet op de grond en de kleuters houden
de touwen goed vast; daarna op de blikjes staan en langzaam lopen.
Nu kunnen we dromen dat we een reus zijn of gewoon enkele jaren
ouder.
Dia’s maken met materialen
We maken mooie of grappige dia’s waar we een eigen verhaal bij
verzinnen, dat voor iedereen verschillend kan zijn. De dia’s stellen we
samen door kleine stukjes materiaal tussen de glaasjes van een
diaraampje te stoppen, bijvoorbeeld vaseline, zand, katoendraden, wol
verknipte oude kleurendia’s, spelden, tule, gordijnstof, verbandgaas,
gekleurd transparant papier, ecoline, lijm, lippenstift, glinstertjes,…
De dia’s worden geprojecteerd, de kleuterleidster leidt een gesprek met
de kleuters. Waarop lijkt dit? Zou je graag zoiets hebben? Wat kun je
hiermee doen? Wie gebruikt dit nog? Kennen we dit ook van ons
verhaal?
Dit kan ook bij het begin van het thema gedaan worden, als brainstorming
en zodat de kleuterleidster de ervaringswereld van de kleuters
beter leert begrijpen.
Tot slot
Het thema wordt sfeervol afgesloten. De kinderen uit een andere klas
kunnen naar de werkjes komen kijken, de kleuters kunnen dan ook een
voorstelling geven van hun film(s) of hun schimmenspel, versjes
voordragen…
(Bij de jongste kleuters is het aandeel van de kleuters zelf natuurlijk veel
kleiner en zal de kleuterleidster de voorstelling geven, toch zullen de
kleuters ook in dit geval erg trots zijn.) Natuurlijk komt er ook een
evaluatiegesprek: gaan de kleuters nu anders (misschien meer) dromen
dan vroeger? Als je mag kiezen tussen al die dromen, wat wil je dan het
allerliefst? Welke spelletjes vonden jullie het leukst? Het verhaal kan ook
nog eens volledig gedramatiseerd worden door de hele klas samen.
32 – Kleuterboekje

Voorbeeldig gedroomd
Ideeënbrief voor het eerste leerjaar
Samengesteld door Hedwige Buys en Ingrid Antheunis
met filosofisch advies van Goedele de Swaef
Over de samenstellers
Hedwige Buys is onderwijzeres en boekenjuf. Ze werkt mee aan
cursussen voor ouders en leerkrachten van de Stichting Lodewijk
De Raet. Daarnaast recenseert ze kinderboeken in Klapper-Pluizer.
Ingrid Antheunis werkt al jaren op de Pedagogische Begeleidingsdienst
(PBD) van het Onderwijs Stad Gent. Zij is de boekenjuf voor alle
stedelijke scholen van die stad. Daarnaast geeft zij ook bijscholingen aan
kinderverzorgsters, kleuterjuffen en leerkrachten over het werken met
kinderboeken. Creatief omgaan met taal en plastisch werken zijn haar
favoriete domeinen.Voor de website van de PBD schrijft ze de boekbesprekingen.
Goedele de Swaef werkt ook op de Pedagogische Begeleidingsdienst van
Gent. Als scriptie-onderwerp voor het behalen van haar licenciaatsdiploma
moraalwetenschappen koos zij ‘filosoferen met kinderen’(FMK).
Op de PBD begeleidt zij leerkrachten en opvoeders van het lager en
secundair onderwijs die filosoferen met kinderen willen introduceren in
hun groep. Ze geeft ook nascholingen rond FMK.Voor België is zij de
coördinator van het Europees Comeniusproject ‘De 100-krant’.
Eerste leerjaar – 33

Welk kind droomt er niet?
Elke moeder, elke vader kent het nachtelijke fenomeen van gehuil dat
de kinderkamer komt uitgegalmd, het verdwaasd strompelen door
stille gangen en de troostende woorden om het verwarde kind gerust
te stellen. Soms zijn dromen zoet, vaak zijn ze hard en wreed. ‘Maar
dromen zijn altijd bedrog’, wist een nuchtere buurjongen te
vertellen.Troostende woorden of pure teleurstelling? Gelukkig zijn er
nog die heerlijke dagdromen. Ze maken het je mogelijk op elk
moment van de dag zalig weg te dromen, te ontsnappen uit de
dagelijkse beslommeringen. En denk maar niet dat een zesjarige daar
geen behoefte aan heeft.
Bij het zoeken naar fragmenten hebben we het thema dromen heel
ruim geïnterpreteerd.We hebben zowel boekjes gevonden waarin
echt gedroomd wordt, als verhalen waarin kinderen wensdromen
koesteren, waarin probleemloos gefantaseerd wordt, waarin over de
toekomst gedroomd wordt en waarin letterlijke droomhuizen
worden gebouwd.
Misschien heb je al gemerkt dat filosoferen met kinderen (FMK) zijn
weg heeft gevonden in heel wat scholen. Filosoferen en dromen zijn
twee ideale partners. Daarom willen we hier graag wat basisprincipes
van FMK bijbrengen. Je mag ook enkele concrete voorbeelden
verwachten zodat je, als je het voelt kriebelen, onmiddellijk aan de
slag kunt.
Filosoferen met Kinderen: basisprincipes
Filosoferen als vragen stellen en samen nadenken
Als je goed luistert naar kinderen, blijkt dat ze zich over alles
verwonderen, moeilijke vragen stellen en soms heel diepzinnige
opmerkingen maken.
Kinderen zitten, zonder boekenkennis, vol originele ideeën en komen
met heel spitsvondige alternatieven voor de dag.
Ze zijn vaak heel geïnteresseerd in vragen en kwesties die van oudsher
tot het gebied van de filosofie behoren, bijvoorbeeld: waardoor ben ik
wie ik ben? Hebben alle dingen een naam? Hoe moet ik kiezen? Kunnen
dingen zomaar verdwijnen? Waar komt de wereld vandaan? Waar blijf je
als je doodgaat? Zijn dieren anders dan mensen? Kunnen dieren denken?
Wanneer is iets lelijk? Kun je dagdromen terwijl je slaapt?
De ervaring leert dat ze heel goed in staat zijn daarover na te denken en
antwoorden op die vragen aan een kritisch onderzoek te onderwerpen.
Filosoferen met Kinderen (FMK) bestaat uit het samen nadenken over
filosofische vragen zonder te verwijzen naar de filosofische traditie.
Filosoferen betekent onder meer doorvragen, zoeken naar achtergronden
en motiveringen. Het is een oefening in zelfstandig denken, niet in het
denken over historische feiten in verband met de wijsbegeerte.
Bij het filosoferen gaat het erom informatie die reeds bij de kinderen
aanwezig is te reorganiseren, met de denkmiddelen die de kinderen
reeds tot hun beschikking hebben. Het is de bedoeling om de houding
van verwondering, die zo eigen is aan kinderen, te behouden. Kinderen
stellen wijsgerige vragen omdat zij in hun leefwereld moeite hebben om
dingen in hun context te plaatsen en met elkaar te verbinden.
Als kinderen in groep met elkaar redeneren, ontwikkelt zich daardoor de
denkvaardigheid van elk kind afzonderlijk. Die vaardigheden worden
ontwikkeld dankzij het vormen van een ‘onderzoeksgemeenschap’
(community of inquiry).
Het verloop van een filosofisch gesprek
De fasen van een filosofisch gesprek kunnen een goed didactisch middel
vormen om het voeren van gesprekken met een groep te oefenen.
Fase 1: De inleiding
Een korte prikkelende inleiding (kan een fragment of een gedicht zijn)
die een kwestie bevat die goed uitgediept kan worden.
Fase 2: De vragen
Het formuleren van vragen door kinderen naar aanleiding van de
inleiding.
Fase 3:Vragen verzamelen
Het bijeenbrengen van de startvragen (op bord of flip-over).
Fase 4: De startvraag
Het selecteren van een bepaalde vraag die het uitgangspunt wordt voor
het gesprek.
Fase 5: Eerste inventarisatie
Het verzamelen van de eerste antwoorden op de gekozen startvraag.Vaak
gebeurt dit door in tweetallen even over de startvraag na te denken. Deze
inventarisatie bevat verschillende redenen voor een bepaald antwoord, of
verschillende voorbeelden, of verschillende kenmerken, afhankelijk van
de startvraag.
34 – Eerste leerjaar

Fase 6: Eerste vervolgopdracht of verdiepingsvraag
Een vraag die iedereen aanzet tot verder nadenken over de startvraag.
Meestal komt deze vraag voort uit de gemaakte inventarisatie.
De volgende drie fasen kunnen afwisselend voorkomen, maar niet
noodzakelijk in deze volgorde. Dat geldt wel voor de reeds besproken
fasen.
Fase 7:Analytisch moment
Het afbakenen van een ‘woord’ door gezamenlijk een beschrijving op te
stellen, door een lijst van kenmerken van een begrip op te stellen waar
iedereen het mee eens is. Het controleren of een bepaalde uitspraak
klopt, bijvoorbeeld of deze in overeenstemming is met hetgeen in fase 1
is gepresenteerd.
Fase 8: Een nieuwe invalshoek
Als het gesprek op een dood spoor zit, zoekt men een andere invalshoek
om de kwestie uit de startvraag nader te onderzoeken.Verandering van
perspectief, omkering van de vraagstelling zijn mogelijkheden om tot
zo’n nieuwe invalshoek te komen.
Fase 9: Verwijzen naar (een) stellingname(s)
Vaak neemt een kind een goed herkenbaar standpunt in. Dergelijke
kinderen kunnen als kapstok gebruikt worden om een bepaalde positie
te illustreren. In het gesprek kunnen ze ook een extra rol vervullen, door
te vragen hoe zij tegen een bepaald argument aankijken, gegeven hun
reeds ingenomen standpunt.
Fase 10: Conclusies trekken
Het is belangrijk om het gesprek af te ronden. Conclusies moeten
gebaseerd zijn op datgene wat reeds naar voren is gebracht. Conclusies
komen niet als een duveltje uit een doosje.
Rol van de begeleider
Voorspellen dromen de toekomst?
Doe je soms in je dromen dingen die verboden zijn in je dagelijkse
leven?
Heb je soms dromen waar je zelf niet in voorkomt?
Dagdromen
Wat is het verschil tussen dromen en dagdromen?
Is dromen hetzelfde als dagdromen, maar dan tijdens je slaap?
Kun je ervoor zorgen dat je droomt?
Kun je ervoor zorgen dat je dagdroomt?
Kun je dagdromen terwijl je slaapt?
Kun je dromen terwijl je wakker bent?
Wanneer je dagdroomt, denk je dan?
Denk je dat dromen echt zijn?
Denk je dat dagdromen echt zijn?
Verbeelding / Fantasie
Waarover kun je fantaseren?
Waarover kun je niet fantaseren?
Denk je dat je de werkelijkheid kunt veranderen door je fantasie?
Kun je je voorstellen hoe het zou zijn om geen fantasie te hebben?
Wanneer je aan het fantaseren bent, denk je dan?
Denk je dat het mogelijk is om te denken zonder je verbeelding te
gebruiken?
Is er een verschil tussen dromen en fantaseren?
Zijn er overeenkomsten tussen dromen en fantaseren? Zo ja, wat zijn die
overeenkomsten?
Dromenwedstrijd
Hou een ‘dromenwedstrijd’: iedereen vertelt de droom die hij of zij die
nacht gehad heeft. Als er twee kinderen bij zijn die dezelfde droom
gehad hebben, zijn zij de winnaars. Laat ze deze droom ook uittekenen
of schilderen.Voor kinderen die het moeilijk hebben om zich verbaal te
uiten, is dit soms een dankbaar vertrekpunt.
De begeleider
- is betrokken bij het filosofisch onderzoek;
- vermijdt indoctrinatie;
- heeft respect voor de mening van de kinderen;
- geeft vertrouwen aan de kinderen;
- stelt zich niet op als kennisautoriteit;
- kan nauwgezet luisteren;
- wijst niet af, maar blijft vragen stellen ter stimulering en
verduidelijking.
Gespreksplannen (lijst met vragen die een zekere structuur of lijn in
het gesprek brengen)
Dromen
Waarover kun je dromen?
Kun je zelf beslissen waarover je zult dromen?
Wanneer je droomt, denk je dan?
Is het mogelijk dat je droomt dat je aan het dromen bent?
Is het mogelijk dat je droomt dat je wakker wordt of wakker bent?
Is het mogelijk dat alles een droom is, ook al denk je dat je wakker bent?
Denk je soms dat het leven een droom is?
Wanneer je iets gedroomd hebt, betekent het dan dat het ook zal
gebeuren?
Als er jou iets overkomt, zul je er dan ook over dromen?
Is het waar dat dromen bedrog zijn?
Kun je zeker weten dat je nu niet aan het dromen bent?
Ben je dezelfde persoon in je dromen als wanneer je wakker bent?
Eerste leerjaar – 35

Gedicht 1
Uit: Aardbeien op brood
Hans Kuyper, ill. Annemarie van Haeringen
Leopold, 1998, p. 13
Over de illustrator
Annemarie van Haeringen werd geboren in 1959. Ze debuteerde met het
prentenboek Kattensprongen en reuzenstappen (1985). Ze is tevens succesvol als
illustrator van kinderboeken.
Citaat: ‘Ik groeide op tussen twintig katten, drie honden, een pony, veel
konijnen, hazen, schildpadden, muizen, hamsters, cavia’s, bijen,
salamanders, kikkers, een fazant, een aap, kanaries, kippen en een haan,
uit het nest gevallen kauwen en drie zusjes in een rijtjeshuis.Vandaar
wellicht mijn voorkeur voor dierenverhalen.’
Annemarie van Haeringen is een van de beste Nederlandse illustratrices
van dit moment. Speels, ‘artistiek’, komisch en vooral heel eigenzinnig.
Karakteristiek zijn de rafelige zwarte contouren van haar tekeningen.
Haar verhalen hebben niet de diepgang van die van Max Velthuijs, maar
zijn wel zeer vermakelijk en uitstekend om voor te lezen. Meestal is
voedsel of juist een gebrek daaraan de motor van het verhaal.
Hanna Kraan, Bloemen voor de boze heks, Lemniscaat, 2000
Andere boeken van Annemarie van Haeringen
De prinses met de lange haren, Leopold, 1999
Blootpad & Co, Leopold, 2000
Werken met het gedicht
Fantasieoefeningen rond voorwerpen in de klas of dingen die de kinderen meegebracht hebben.
Geef elk kind een mes, vork en lepel en laat ze in een kort inleidend
gesprek verwoorden waarvoor ze deze voorwerpen gebruiken. Lees
daarna het gedicht voor en vraag de kinderen of zij dit soort gedachten
herkennen.
Gebruik de inhoud van het gedicht als aanzet om zelf te gaan fantaseren
rond voorwerpen. Kies een herkenbaar voorwerp bijvoorbeeld een stok.
Door dwars op de stok te zitten en te draven door de ruimte toon je aan
dat de stok plots een paard is geworden.Voorzie voldoende stokken
zodat iedereen gelijktijdig kan fantaseren. Daarna stelt iedereen
afzonderlijk zijn vondst voor aan de groep. De anderen raden welke
functie de stok telkens heeft gekregen.Voorwerpen uit de klas kunnen
ook een andere functie krijgen. De ene helft van de groep kiest een
voorwerp, wikkelt het in een krant en gaat met zijn geschenk op bezoek
bij de andere helft van de groep. In de duo’s die zo ontstaan, bepaalt het
kind dat het geschenk krijgt wat het ingepakte voorwerp is. De partner
speelt hier dan op in. Geef de kinderen de tijd om samen met en rond
het geschenk te spelen. In een gesprek dat daarop volgt stellen de duo’s
hun geschenk aan de groep voor. Wie weet kregen ze wel het geschenk
waar ze al jaren van dromen…
Bij deze fantasieoefeningen rond voorwerpen kun je kinderen ook laten
schrijven of tekenen. Maak eerst samen met de kinderen een woordveld.
Laat ze dan een tekening maken bij het gekozen fantasiebeeld.
De leerkracht schrijft de tekst zelf bij de tekening.
Als ik een… was, dan…
Als mijn… kon spreken, dan…
Ik droom dat ik een… ben en dan…
Illustraties van Annemarie van Haeringen
Esmée Lammers, Lang leve de koningin, Leopold, 1997
Sjoerd Kuyper, Malmok, Leopold, 1998
Hans Kuyper, Het poezenvarken, Leopold, 2000
36 – Eerste leerjaar

Gedicht 2
‘Ik droom’
Len Cromsigt
Uit: Wenskaarten van Plint, 1997
Over Stichting Plint
Sinds 1980 geeft PLINT poëzieposters en poëziepostkaarten uit met als
doel poëzie op een leuke en eigentijdse manier, vooral via het onderwijs,
onder de aandacht te brengen van jonge en zeer jonge mensen. Op de
posters en postkaarten worden gedichten gecombineerd met speciaal
hiervoor vervaardigd werk van kunstenaars. Op deze manier wordt zowel
de drempel voor poëzie als voor beeldende kunst verlaagd.
Jaarlijks verschijnen in september 2 series, elk bestaande uit 6 posters,
voor iedereen tussen 7 en 15 jaar. Informatie: 09/227.53.25 (telefoon
en fax).
Werken met het gedicht
De dromenvanger
Bij het inleidende stuk over filosoferen over dromen wordt de idee van
een dromenwedstrijd beschreven. Daarin vertellen de kinderen hun
dromen aan elkaar. Misschien zitten er wel ‘enge’ dromen tussen, en die
zijn niet altijd even leuk om te horen. Je kuntn die kinderen wel een
mooie troost bieden.
Bij de Noord-Amerikaanse Indianen is er het mooie gebruik van de
dromenvanger. Een dromenvanger is een cirkelvormig voorwerp met in
het midden een soort web, gemaakt van kriskras gespannen draadjes. Aan
de cirkel bengelen veertjes, schelpjes en pareltjes naar beneden. Er is
hierover genoeg informatie te vinden zodat je zeker een juiste afbeelding
te pakken kunt krijgen. Dromenvangers zijn gemakkelijk zelf te maken
met de kinderen en zijn bovendien prachtig om te zien. Wie zo’n
dreamcatcher boven zijn bed hangt, heeft gegarandeerd zoete dromen!
Gedicht 3
‘Onzichtbaar’
Hans en Monique Hagen, ill. Marit Törnqvist
Uit: Jij bent de liefste
Querido, 2000, p. 12
Over de auteur
Hans Hagen is sinds 1987 fulltime schrijver. Daarvoor werkte hij als
leraar Nederlands en geschiedenis, bij een theatergroep en bij een
kindertijdschrift. Hij schreef tot nu toe negenentwintig boeken, waarvan
vijf met zijn vrouw Monique. Na 1987 werkte hij mee aan verschillende
radio- en televisieprogramma’s.Voor Sesamstraat schreef hij een serie
verhalen over Jubelientje.
In 1992 werden drie van zijn boeken tegelijk bekroond: een Zilveren
Griffel voor Het gouden oog en eentje voor Het is nacht, we gaan op jacht en een
Vlag en Wimpel voor Jubelientje en haar liefste oma.
De weg van de wind en Maliff en de wolf kregen later ook een Vlag en Wimpel.
In 1998 werd De kat en de adelaar met een Zilveren Griffel bekroond.
Over de illustrator
Toen ze vijf jaar oud was verhuisde Marit Törnqvist (geboren op
19 januari 1964) naar Nederland met haar Zweedse vader, Nederlandse
moeder, broer en zus. Om het contact met Zweden niet te verliezen,
kochten haar ouders een boerderij in Småland, waar ze elk jaar enige
maanden verbleven. Småland is de provincie waar ook Astrid Lindgren
haar jeugd doorbracht. Het is misschien niet helemaal toevallig dat Marit
na vijf jaar Rietveldacademie debuteerde met illustraties voor een
prentenboek van Astrid Lindgren. Daarna volgden nog enkele prentenboeken
van Astrid Lindgren, waarvan In Schemerland in 1995 bekroond
werd met een Vlag en Wimpel voor de illustraties. Marit werkt al
jarenlang graag samen met haar moeder Rita Törnqvist-Verschuur. Marit
illustreerde ook diverse boeken van andere auteurs, in Zweden en
Nederland.
Werken met het gedicht
Gezien de moeilijkheidsgraad breng je dit gedicht het best in de groep
door het voor te lezen. Nadien kun je filosoferen over dingen kwijt zijn,
over onzichtbaar zijn:
Is iets echt weg wanneer je het kwijt bent?
Zijn de dingen er nog wanneer je ze niet meer ziet?
Behouden dingen hun kleur, vorm, geur, toestand, klank als je ze niet
meer ziet?
Hoe weet je dat, kun je dat controleren?
Waar is iets naartoe als je het kwijt bent?
Zijn er dingen die niet kunnen verdwijnen?
Hoe zien jouw gedachten eruit: woorden, beelden,…?
Zouden we onzichtbare dingen ook kunnen tekenen? Probeer het maar.
Laat de kinderen hun onzichtbare gedachten, wensen of dromen tekenen
of neerschrijven. Je kunt werken met melk, citroen of kaars, onzichtbare
tekenmaterialen die door een bepaalde behandeling (meestal warmte)
zichtbaar worden. Wie wil, kan wat hij neerschreef of tekende zichtbaar
maken, maar geef wie dat wenst ook de kans om zijn onzichtbare
verzinsels voor zich te houden.
Eerste leerjaar – 37

Andere boeken van Hans Hagen
De kat en de adelaar,Van Goor, 1997
Jubelientje vangt een vriendje,Van Goor, 1997
Iedereen min één,Van Goor, 1998
Jubelientje ontploft,Van Goor, 1998
Ik wil er twee,Van Goor, 2000
Jubelientje wil winnen,Van Goor, 2000
Andere boeken van Marit Törnqvist
Klein verhaal over liefde, Querido, 1995
Illustraties van Marit Törnqvist
Klaas van Assen, Een verhaal voor Hizzel, Querido, 1997
Klaas van Assen, Kletsen met Jona, Querido, 1998
Annie Makkink, Helden op sokken, Querido, 1998
Hans en Monique Hagen, Jij bent de liefste, Querido, 2000
Gedicht 4
‘De reus in de maan’
Jacques Vriens, ill. Klaas Verplancke
Uit: De reus in de maan
Van Holkema en Warendorf, 1999, p. 7
Over de auteur
Jacques Vriens is geboren op 26 maart 1946. Hij wilde dolgraag de
toneelschool volgen, maar dat lukte niet. Hij studeerde dan voor
onderwijzer, gaf twee jaar les in Amsterdam en werd daarna hoofdonderwijzer
aan een basisschool in Abcoude, waar hij voor de zesde klas
stond. Tegenwoordig is Jacques Vriens directeur van een basisschool in
Bakel. Hij leest veel kinderboeken en werkte ermee in de klas. Sinds
1976 is hij ook zelf als auteur aan de slag.
Over de illustrator
Klaas Verplancke werd geboren op 21 juni 1964. Hij heeft een voorliefde
voor Melo-cakes, zijn kleine en grote prinses én zijn kleine prins,
snuisteren in boeken en cd’s, nu en dan een fanbriefje en lezen in bad
met koffie en boterkoeken. Zijn spookbeelden zijn: racisten, plagiaat
plegende illustratoren, haantjes in het verkeer en vooral zij die niet
stoppen voor een zebrapad en hoofdvlees.
Werken met het gedicht
Dit gedicht roept vooral een sfeer op. Werken met muziek is daarom wel
leuk. Je kunt er meteen de drie andere gedichten bij betrekken. Zoek zelf
enkele muziekfragmenten, of laat de kinderen die meebrengen. Maak het
aanbod zo uiteenlopend mogelijk. Probeer zo weinig mogelijk naar filmmuziek
te grijpen omdat die weinig ruimte laat voor eigen interpretatie.
Zoek liever in de hedendaagse klassieke muziek (en natuurlijk ook in de
‘oude’ klassieke muziek) en vergeet ook niet de huidige muziektrends:
ambient, drum ’n bass, D.J.’s,… Bied de kinderen de gedichten aan en
laat dan de muziekfragmenten horen. Muziek beluisteren gaat het best
met de ogen dicht. Laat ze elk hun favoriete muziek bij een gedicht
kiezen. Laat ze goed argumenteren waarom ze die keuze gemaakt hebben
en benadruk die diversiteit als iets positiefs. Lees de gedichten dan
opnieuw voor, met de gekozen muziek als begeleiding. Wie weet
veranderen ze nog van gedachten… en alles kan!
Toon ook de bundel waaruit dit gedicht afkomstig is. Het boek bevat
verhalen, strips en gedichten van bekende en bekroonde auteurs. Dit
boek groeit met de beginnende lezer mee. Het start met een stripje met
AVI-niveau 1 en eindigt met verhalen van niveau 6. Los van de leesniveaus
is vooral gezocht naar inspirerende, boeiende bijdragen en
prachtige illustraties. Dit is een heerlijke bundel die in een eerste klas
niet mag ontbreken.
Andere boeken van Jacques Vriens
Meester Jaap gaat nooit verloren,Van Holkema & Warendorf, 1998
Allemaal poppenkast,Van Holkema & Warendorf, 1998
Ik wil geen vingers meer zien!: schoolverhalen voor kinderen van 7 tot 10 jaar,
Van Holkema & Warendorf, 1999
Jij bent een kip!,Van Holkema & Warendorf, 1999
Tommie en Lotje gaan op vakantie,Van Goor, 1999
Meester Jaap gaat naar het Kinderboekenmuseum,Van Holkema & Warendorf, 1999
38 – Eerste leerjaar

De dikke Meester Jaap,Van Holkema & Warendorf, 2000
Lieve dikke juffrouw Jans,Van Holkema & Warendorf, 2000
Poes is weg,Van Holkema & Warendorf, 2000
Illustraties van Klaas Verplancke
Marita De Sterck, Het woordenboek, of Hoe Jasper zijn woorden vond, Lannoo, 1998
Peter Slabbynck, Het neusje van Paulien, Davidsfonds/Infodok, 1998
Peter Slabbynck, De bolletjestrui, Davidsfonds/Infodok, 1999
Henri Van Daele, Van de sneeuwman die niet smelten wou, Averbode, 1999
Jan van Coillie (samenst.), Ozewiezewoze : het ABC van de kinderliedjes,
De Eenhoorn, 2000
Jan Van Coillie, (samenst.), De dichter is een tovenaar: 175 gedichten voor kinderen,
Averbode, 2000
Andere boeken van Klaas Verplancke
Wat doet baby?, De Eenhoorn, 1999
Jot, Davidsfonds/Infodok, 2000
Boek 1
Mijn oor doet flap
Eva de Wilde, ill. Gerda Dendooven
Bakermat, 1995, p. 19-25
Over de illustrator
Gerda Dendooven illustreert niet alleen, ze ontwerpt ook en geeft les aan
het Hoger St. Lucas-Instituut van Gent. Tweemaal kreeg ze de
Boekenpauw. Met het boekje ‘Oren om te horen’ uit de reeks Vijf op een rij
werd ze genomineerd voor de Hans Christian Andersenprijs.
Gerda Dendooven wil een eigen wereld scheppen door de realiteit bij te
sturen. In grappige, brutale en intuïtieve tekeningen zet ze zwierig en
spits felgekleurde, gekke figuurtjes neer. Gerda Dendooven werkt met
acrylverf en kleurpotlood, diverse materialen en collages. Ze gebruikt een
heel eigen kleurenpalet.
Over het boek
Dit verhaal over Bas, die in het ziekenhuis een oorcorrectie ondergaat,
maakt deel uit van een reeks voor eerste lezers. De tekst bestaat uit korte
zinnen, eenlettergrepige woorden en bevat geen hoofdletters. Het is voor
de meeste kinderen op dit ogenblik van het schooljaar makkelijk te
lezen. De expressieve illustraties van Gerda Dendooven, één naast elke
tekstpagina, geven de stemmingen van Bas treffend weer en bieden
eerste lezers een verrijkende afwisseling.
Werken met het fragment
Dit fragment beschrijft geen leuke droom, het is eerder een droom
waarin de angst van Bas voor het ziekenhuisgebeuren wordt uitvergroot.
Een gesprek over kleine angsten die ons in onze dromen achtervolgen
kan een goed vertrekpunt vormen. Start met een banale gebeurtenis,
bijvoorbeeld een muggenprik of een scheurtje in het behang… De
volgende voegt daar iets aan toe zodat het gebeuren minder gewoon
wordt. Zo ga je door tot een onoverkomelijk angstaanjagend beeld
ontstaat, dan laat je de kinderen op dezelfde wijze in omgekeerde
richting weer afbouwen. Telkens iets minder overdreven… tot je weer bij
het oorspronkelijke onschuldige feit bent aanbeland.
Laat de kinderen tekenen over bange dromen, wie wil mag erover
vertellen. Misschien herkennen ze hun eigen verhaal.
Werken met het hele boek
Laat de kinderen het fragment zelf lezen.
Hou daarna een kringgesprek over het uiterlijk: wanneer de kinderen
hun ogen sluiten en zich één deel van hun lichaam proberen voor de
geest te halen, welk lichaamsdeel is dat dan? Waarom zien ze net dat
deel? Vinden ze het mooi of net heel lelijk? Bas wil zijn oren laten
veranderen. Is er een lichaamsdeel dat zij zouden willen veranderd zien?
Misschien zijn er in de klas wel kinderen die zelf al een oorcorrectie
ondergaan hebben, dat is natuurlijk een dankbaar gegeven (als ze erover
willen praten). Let wel op de gevoeligheden die een dergelijk onderwerp
meebrengt!
Eerste leerjaar – 39

Maak digitale foto’s van de genoemde lichaamsdelen, print die af en laat
de kinderen op de prints aan de slag gaan met stiften, potloden en/of
verf. Laat ze voor zichzelf een andere haardos, een ander kapsel, een
andere neus, een andere bril… ontwerpen. Maak een mooie tentoonstelling
met de ‘voor en na’-foto’s. Indien er een kappersschool in de
buurt is, kun je er misschien terecht voor een échte metamorfose! Je zou
versteld staan wat een beetje make-up, body-painting of haartooi voor
wonderen kan verrichten.Vergeet ook daar geen opnames van te maken.
Laat de kinderen tekenen hoe ze denken dat Bas eruitziet, voor de
operatie en erna.
Andere boeken van Eva de Wilde
Een wensei voor opa, Bakermat, 1997
Door de bril van Bill, Bakermat, 1998
Andere boeken van Gerda Dendooven
Vijf op een rij, Bakermat, 1994:
Tureluregluren
Neuzeneuzen
Oren om te horen
Mondje open, mondje dicht
Kielekoelevoelen
Illustraties van Gerda Dendooven
Leendert Witvliet, Momme-la-me-los, Querido, 1996
Daniil Charms, Nietes welles, Querido, 1998
Toon Tellegen, Dokter Deter, Querido, 1999
Ron Langenus, De verliefde prins, Davidsfonds/Infodok, 1999
Daniil Charms, Een stinkdier is een prachtig beest, Querido, 2000
Bart Moeyaert, Luna van de boom, Pantalone, 2000
Edward Van de Vendel, Dom konijn, Querido, 2000
Andere boeken van Gerda Dendooven
Ik dacht dat het een simpele dag zou worden, maar dat was het weer niet (toneel),
Querido, 2000
Boek 2
Weer te laat?
Truus van de Waarsenburg, ill. Georgien Overwater
Zwijsen, 1998, p. 19-23
Over de auteur
Truus van de Waarsenburg werd geboren in 1943. Als kind was ze al gek
op boeken. Alle boeken in de bibliotheek voor haar leeftijd las ze uit.
Later werd ze onderwijzeres en leerde ze kinderen lezen. Ze trouwde,
kreeg drie kinderen en bleef letters vreten. Ze werkte op de redactie van
uitgeverij Malmberg en schreef voor de jeugdbladen Okki en Taptoe.Dat
doet ze nu nog. In 1986 verscheen haar eerste boek bij Zwijsen: Nou ja,
pech. Er volgden nog vele boeken, meestal voor beginnende lezers of voor
kinderen van 7 à 8 jaar.
Over het boek
Dit boek maakt deel uit van de Spetter-reeks voor het eerste leerjaar.
Eigen aan deze reeks is dat ze zich richt tot een zo verscheiden mogelijk
lezerspubliek. De uitgever hanteert niet alleen de bekende thema- en
AVI-aanduiding. Nieuw is het gebruik van een leeservaringsschaal. Deze
schaal bevat criteria als spanningsopbouw, aansluiting bij de
belevingswereld van de kinderen, vertelperspectief en ontwikkeling van
de personages. Deze aanduidingen helpen om aan de noden en
mogelijkheden van eerste lezers tegemoet te komen.
In dit boekje haast Pien zich naar huis, want haar moeder heeft een taart
gebakken. Onderweg wordt ze echter opgehouden, dit keer door een
aap, een reus en een beer. Mama gelooft haar niet en Pien krijgt geen
taart,… tot mam in de verte een reus en een aap met een taart ziet
verdwijnen.
In dit eenvoudige verhaal (AVI 1) lopen fantasie en werkelijkheid in
elkaar over. De illustraties ondersteunen de tekst en verhogen daardoor
het inlevingsvermogen van jonge lezertjes.
Werken met het fragment
Bij dit fragment hoort een gesprek over liegen en leugentjes om bestwil.
Mag je liegen?
Zijn er uitzonderlijke omstandigheden waarin het wel mag?
Wat zijn leugentjes om bestwil?
Wie heeft ze al gebruikt en waarom?
Zoek met de kinderen van de klas naar originele ‘smoezen’ om te laat
komen te verantwoorden. Je kunt de kinderen ook op verzamelronde
door de school sturen. Laat de kinderen bij elke smoes een passende
tekening maken en bundel alles tot het ‘Grote smoezenboek’. Maak
natuurlijk ook exemplaren voor de andere klassen!
De smoezen kun je ook laten spelen. Eerst proberen de kinderen dit even
uit met zijn tweeën. In een toonmoment dat hierop volgt schenk je
aandacht aan de lichaamstaal die de spelers tonen.
Hoe staat een smoezenbedenker erbij? Stoer, met de beide voeten op de
grond? Of eerder een beetje wiebelig?
Wat doet een smoezenbedenker met zijn handen?
40 – Eerste leerjaar

Hoe kijkt iemand die een smoes verzint?
Is er een verschil tussen iemand die moeiteloos smoezen bedenkt en
vertelt en iemand die toch wat meer moeite heeft om zichzelf en de
anderen te overtuigen?
Muzikale leerkrachten kunnen de smoezen ook voor een groot smoezenstoklied
gebruiken. De tekeningen worden dan op een groot papier
gekleefd (bijvoorbeeld een rol onbedrukt krantenpapier of bruin
inpakpapier) zodat ze voor iedereen goed zichtbaar zijn. Zoek een
passende melodie of bedenk er zelf een. Met een stok wijs je een
tekening aan en de kinderen zingen de daarbij horende smoes.Vergeet
niet een refrein in te bouwen.
Mama gelooft Pien niet.Vraag de kinderen of zij vinden dat dit verhaal
echt gebeurd kan zijn. Wat denkt de schrijfster van dit boek? Wanneer en
hoe zet ze kinderen die het verhaal van Pien net zoals mama niet
geloven, op een dwaalspoor?
Werken met het hele boek
Voorzie een aantal exemplaren van het boek in de klas en verdeel de vier
voorafgaande hoofdstukken over verschillende groepjes. Hou bij het
samenstellen van deze groepjes rekening met het aantal figuren die in
het tekstdeel voorkomen.
Elke groep leest het fragment. Wie het meest moeite heeft met lezen geef
je een van de reeds klassikaal behandelde hoofdstukken uit de bundel.
Boek 3
Juf is een spook
Anke de Vries, ill. Alice Hoogstad
Zwijsen, 1995, p. 12-16
Over de auteur
Anke de Vries werd op 5 december 1936 geboren in Sellingen, een
dorpje in de provincie Groningen. Na de middelbare school ging ze
reizen en ook na haar huwelijk met de Fransman Laurent Félix-Faure
woonde ze lange tijd in het buitenland, onder andere in Pakistan en
Frankrijk. Ze hebben een zoon en twee dochters. Sedert 1964 woont het
gezin in Den Haag. Anke de Vries ging een schrijverscursus volgen en
begon jeugdverhalen te publiceren. Op korte tijd werd ze een van de
bekendste Nederlandse schrijfsters. Haar boeken zijn in verschillende
talen vertaald.
Over de illustrator
Alice Hoogstad (1957) studeerde aan de Academie voor Beeldende
Kunsten in Rotterdam. Naast vrij werk maakt zij veel illustraties voor
kinderboeken, met name voor educatieve uitgaven.
Over het boek
Juf Els komt geregeld te laat op school en dat vindt de directeur
bijzonder vervelend. Om te voorkomen dat ze haar baan verliest,
besluiten de kinderen uit haar klas hun juf te helpen. Om beurten
logeert iemand bij haar en zo ontdekken ze dat juf Els een slaapwandelprobleem
heeft. Dit grappige, onwaarschijnlijke verhaal heeft een
duidelijke opbouw. De kleurrijke illustraties geven weer wat er in het
verhaal gebeurt en zijn op die manier ondersteunend. Het verhaal
behoort eveneens tot de Spetterreeks en richt zich met zijn AVI 2 en
leeswaardeniveau 3 tot wie vlot leest en begrijpt.
Werken met het fragment
Daarna speelt elk groepje zijn deel na. Door de verschillende hoofdstukken
na elkaar te brengen spelen ze het hele verhaal, al dan niet voor
een groot of klein publiek.
Andere boeken van Truus van de Waarsenburg
Monster in de nacht, Zwijsen, 1996
Help ik krimp, Zwijsen, 1997
Een spook van zes, Zwijsen, 1997
Bonbon de heks, Zwijsen, 1997
Lang haar uit een flesje, Zwijsen, 1998
Echt toveren, Zwijsen, 1998
Een mooie bolle big, Zwijsen, 1999
Illustraties van Georgien Overwater
Nanda Roep, Prinses Jara en ridder Misha, Zwijsen, 2000
Elisabeth Marrain, Verdwaald in Brussel, Zwijsen, 2000
Rindert Kromhout, De hond in de pot, Zwijsen, 2000
Laat de kinderen fantaseren wat er met de juf aan de hand is. Schrijf kort
de scenariootjes op die de kinderen bedacht hebben. Kies er met de klas
één uit en probeer er een volwaardig dramaspel van te maken door
rekening te houden met de 5 W’s: wie, wat, waar, wanneer en waarom:
Wie spelen mee?
Wat gebeurt er?
Waar gebeurt het?
Wanneer gebeurt het?
Waarom gebeurt het?
Indien de antwoorden op sommige van deze vragen in het gekozen
verhaaltje zouden ontbreken, kun je die er gerust aan toevoegen. Laat je
fantasie maar gaan… Door één W te veranderen of uit het verhaal weg te
laten, maak je soms al een totaal ander scenario. Het basisverhaal blijft
hetzelfde (wat ‘veilig’ is voor jonge kinderen), maar zo kun je er dan
toch wat variatie in brengen.
Zo’n slaapwandelscène is ook ideaal om te improviseren. Eén kind speelt
de slaapwandelaar. Hij/zij loopt een afgebakend ‘parcours’ af (ogen zijn
open). Onderweg zorg je voor onverwachtse hindernissen, attributen,
personages of gebeurtenissen. Hoe reageert de slaapwandelaar hierop?
Eerste leerjaar – 41

Leuk is ook het slaapwandelspel.Vorm paren: één is de slaapwandelaar,
de ander is een begeleidende zus, mama, papa of opa. Bouw in een grote
zaal weer een ‘parcours’ met onderweg enkele hindernissen. De
slaapwandelaar staat aan de ene kant van het parcours, de begeleider aan
het andere eind. Door de slaapwandelaar (die nu natuurlijk zijn ogen
dicht heeft) met woorden en opdrachten te begeleiden langs soms wel
‘gevaarlijke’ plekken, tracht de begeleider zijn zorgenkind weer veilig in
bed te krijgen. Slaapwandelaars laat je vooral niet schrikken…
Werken met het hele boek
De tekst en de pittige, visueel prikkelende illustraties bieden de
mogelijkheid om het verhaal om te zetten in opeenvolgende stilstaande
beelden.Verdeel vooraf het verhaal in korte fragmenten, hou bij het
verdelen rekening met de mogelijkheid dat de kinderen wat ze lezen
moeten kunnen omzetten in een stilstaand beeld (tableau-vivant).
Zorg dat de hele groep het volledige verhaal kent eer ze in groepjes aan
de slag gaan met hun tekstfragment.
Laat de kinderen in kleine groepjes het verhaal aan elkaar voorlezen.
Help hier en daar een beetje en schakel eventueel hulp van volwassenen
in, zodat de draad van het verhaal niet verloren gaat en het leesplezier
niet naar de achtergrond verdwijnt.
Nadat je het verhaal samen weer hebt opgebouwd, deel je de
opeenvolgende fragmenten uit. Zorg ervoor dat elke groep ook te lezen
krijgt wat er voorafgaat aan het ingekleurde fragment dat zij moeten
omzetten in een beeld. Hier kun je wie het moeilijk heeft met lezen
vooraan in het verhaal inschakelen. Op die manier behoud je het plezier
in het boek en het lezen.
Vertel de kinderen dat ze het ingekleurde deeltje moeten uitbeelden.
Ze moeten wat daarin gebeurt omzetten in een foto (een tableau).
Lees nadien zelf het verhaal voor, na elk fragment toont de groep die dit
heeft voorbereid, zijn beeld. Leg deze beelden vast op video of foto.
Gebruik de prints van deze beelden om het verhaal later weer op te
bouwen.
Andere boeken van Anke de Vries
Lang zal ik leven, Lemniscaat, 1997
Een kat met zeven staarten, Zwijsen, 1997
Fausto Koppie, Lemniscaat, 1998
Jaap is een aap, Zwijsen, 1998
Heibel in de Hubbelstraat, Zwijsen, 1998
Juf is een spook, Zwijsen, 1999
Kijk naar de kat, Zwijsen, 1999
Jet met de pet, Zwijsen, 2000
Illustraties van Alice Hoogstad
Guus Kuijer, Voor altijd samen, amen, Querido, 1999
Guus Kuijer, Het is fijn om er te zijn, Querido, 2000
Guus Kuijer, Het geluk komt als de donder, Querido, 2000
Boek 4
Dag schat
Elle van Lieshout en Erik van Os, ill. Annemie Heymans
Zwijsen, 1998, p. 3-5
Over de auteurs
Ze schrijven samen, Erik van Os en Elle van Lieshout. Ze pakken pen en
papier en praten en schrijven en praten en schrijven, ruziën en lachen en
schrijven weer. De ideeën voor hun boeken vinden ze in de supermarkt,
in de tuin of, zoals in dit boek, aan zee.
Erik van Os wilde vroeger profvoetballer of missionaris worden.
Uiteindelijk ging hij werken als kleuterleider en als brugwachter. Sinds
1988 is hij schrijver en gezondheidsvoorlichter.
Elle van Lieshout wilde vroeger graag schrijver worden, maar net zo lief
kunstschilder, dokter, tuinman of minister en moeder. Schrijver en
moeder zijn tot nog toe gelukt. Eerder studeerde zij pedagogiek en
werkte onder andere met vluchtelingen.
Erik en Elle hebben samen een dochter, een zoon, een huis, een boom
en een beest…
Over de illustrator
Annemie Heymans werd geboren op 9 februari 1935 in ’s-Hertogenbosch.
Ze tekende al als kind, samen met haar zus Margriet. Ze studeerde
aan de kunstacademies in ’s-Hertogenbosch, ’s-Gravenhage en
Amsterdam. Het vak van illustrator heeft ze zelf onder de knie gekregen,
aangezien daarvoor indertijd geen specifieke opleiding bestond.Volgens
Annemie Heymans typeert de term ‘kinderboekenmaakster’ het beste
haar werk als schrijver-illustrator. Naast de projecten met zus Margriet en
haar eigen werk, illustreert ze ook het werk van andere auteurs. Ze levert
ook bijdragen aan kranten, tijdschriften en verhalenbundels.Voor Neeltje
kreeg ze een Zilveren Griffel.
Over het boek
Ook dit boek behoort tot de Spetter-reeks voor eerste lezers en vertelt
het verhaal van Sil, die na het lezen van een boek zelf op zoek gaat naar
een schat. Hij graaft in de tuin, in het bos en zelfs aan zee. Ook de
illustraties nemen de lezer mee op zoek naar de schat die Sil nergens
vindt. Koud, moe en ontgoocheld keert Sil naar huis terug, waar mam
op hem wacht met koek en soep. ‘Dag schat’, zegt ze, ‘Dag schat’, zegt Sil.
Dag schat is een vlot geschreven verhaal, waarin op een heel eenvoudige
wijze met taal en illustraties wordt gespeeld.
Werken met het fragment
Op schattenjacht! Maak met de kinderen allerlei wegwijzers. Je kunt
beginnen met een onderzoek van de bestaande pijlen en pictogrammen,
om zo tot een eigen vormgeving te komen. Wat wil je allemaal vertellen?
Moet men rechtdoor, omhoog of ergens onderdoor? Wil je dat de spoorzoekers
zigzaggend, op één been of achteruit gaan lopen? Laat je ze
enkele opdrachtjes uitvoeren? Probeer zo origineel mogelijk te zijn in de
beeldtaal die je met de kinderen bedenkt.Voer de ontwerpen ook echt
uit in stevig karton, of misschien is er wel een handige houtbewerkende
ouder op school die voor échte pijlen of borden wil zorgen. Je kunt nu
als leerkracht helemaal alleen de sporen gaan uitzetten en dan de klas
erop uit sturen, maar je kunt de tocht ook uitzetten mét de klas.
De voorpret om anderen te foppen, is dikwijls evenwaardig aan het
effectief zelf zoeken. Laat nu een andere klas jullie spoor volgen. Wat de
schat zal zijn…?
42 – Eerste leerjaar

Een schat roept bij de meeste kinderen onmiddellijk duidelijke fantasiebeelden
op. Laat ze die beelden op groot formaat schilderen. Pas als het
schilderij klaar is vertelt ieder aan de rest van de klas wat zijn/haar schat
voorstelt. Je kunt de tekst er eventueel op een aparte strook bij schrijven.
Schatkistjes maken hoort er ook bij. Laat de kinderen een mooi doosje
meebrengen of knutsel zelf mooie doosjes ineen. Elk kind heeft thuis
wel een aantal voorwerpen die hij/zij als ‘schat’ apart houdt. Misschien
willen ze die wel meebrengen om in het schatkistje te stoppen. Je kunt
ook op schattenjacht gaan in de schoolbuurt. De doosjes raken
gegarandeerd snel vol: een knoop, een sleutel, een steentje met een
aparte vorm, een geldstuk, een plukje haar, een touwtje…
Terug in de klas kan er bij elk van die voorwerpen zeker een leuk
fantasieverhaal bedacht worden. Aan welke jas heeft die knoop ooit
vastgezeten? Op welke deur past die sleutel?
Werken met het hele boek
Zorg voor een exemplaar dat de kinderen individueel kunnen lezen.
Misschien wil iemand wel weten of Sil die schat nu echt vindt.
Dit verhaal (AVI 1) kan door kinderen uit een eerste klas op dit tijdstip
in het schooljaar zonder veel moeite zelfstandig gelezen worden.
Wanneer vooraf de nieuwsgierigheid werd gewekt, is dit een ideaal
boekje om zelf in stilte in weg te duiken.
Andere boeken van Elle van Lieshout en Erik van Os
O, mijn lieve, lieve Lien, Zwijsen, 1999
Kijk mijn ogen, Kimio, 1999
Vang dat kind, Zwijsen, 1999
Wat goed van Saar, Kimio, 2000
Illustraties van Annemie Heymans
Roberto Piumini, Matthijs en z’n opa, Querido, 1994
Jaak Dreesen, Marieke, Marieke, Averbode, 1997
Peter Van Gestel, Mariken, Fontein, 1998
Jaak Dreesen, Mijn beer, Averbode, 1999
Andere boeken van Annemie Heymans
Vier tantes in een slootje, Zwijsen, 1997
Rommelkruid en nagelgruis, Zwijsen, 1997
Niet leuk voor Sjaantje, Zwijsen, 1999
Boek 5
Een fee en een reus in de lucht
Brigitte Minne, ill. Anne Westerduin
Clavis, 1994, p. 5-11
Over de auteur
Brigitte Minne werd op 16 oktober 1962 geboren in Brugge. Haar
voorliefdes zijn: Karel, Liesbet en Jasper, de dieren om en in haar huis,
rode oortjes-boeken, mooie kindertelevisie, film en hutsepot. Haar
spookbeelden zijn: oorlog, geweld en honger. Bekroningen: De Prijs
Beste Jeugdboek van de stad Beringen, de prijs van de Kinder- en Jeugdjury
Vlaanderen (2x) en de prijs van de Kinder- en Jeugdjury Limburg.
Ze werkt mee aan tijdschriften, tv, theater en film. Daarnaast schrijft ze
ook boeken voor kinderen en jongeren. Ze hecht veel belang aan hun
mening. Brigitte Minne schrijft op een openhartige wijze over delicate
onderwerpen als ouderdom, dood, prostitutie en euthanasie. In haar
jeugdromans gaat het vaak om jongeren die op zoek zijn naar zichzelf en
in moeilijke situaties verkeren. De eerste liefde is erg belangrijk voor de
jonge hoofdpersonen, evenals de hulp van begrijpende volwassenen.
Naast haar tienerromans schrijft ze ook boekjes voor beginnende lezers.
Over de illustrator
Anne Westerduin volgde een opleiding plastische kunsten te Brussel.
Bij het maken van illustraties laat ze zich vooral inspireren door de sfeer
die het verhaal uitstraalt. Ze schetst een globaal beeld, waarop ze details
invult. Deze details bepalen uiteindelijk het beeld. Ze doet dus meer dan
een plaatje maken bij een verhaal. Haar stijl is in de loop der jaren
opmerkelijk geëvolueerd. Ideeën haalt Anne Westerduin uit de wereld
waarin ze rondloopt. ‘Oren en ogen openhouden.’ En ‘mensjes bekijken’:
dat is haar advies.
Over het boek
In dit eenvoudige verhaal spelen fantasiedromen de hoofdrol. Bas kijkt
naar de lucht en ziet daarin beelden die de meeste volwassenen blijkbaar
niet zien. Maar er is ook nog Fiel. Dat is zijn buur en gelukkig beschikt
die over meer fantasie. Samen zien ze de gekste figuren in de wolken.
Een fee en een reus in de lucht behoort tot de serie ‘bas en fiel’. Deze bestaat uit
zes leesboekjes die door beginnende lezers, na acht weken
leesonderwijs, zelfstandig gelezen kunnen worden.
Werken met het fragment
Fantaseren bij voorbijtrekkende wolken is een heerlijke bezigheid! Kies
een mooie, bewolkte dag uit en ga met de klas languit op een grasveldje
liggen. Kijk naar de voorbijdrijvende wolken en laat de fantasie maar
opborrelen.
Ook vlekken kunnen inspirerend zijn. Neem een vloeibare kleurstof
(ecoline, sterk verdunde plakkaatverf of inkt) en laat de kinderen met
dikke borstels royaal spatten maken op een groot blad papier. Laat alles
goed drogen en dan is het tijd om te kijken en te fantaseren. Wanneer de
kinderen een vorm ontdekken in een vlek, kunnen ze de contouren
omlijnen met fijne stiften of potloden (of er zaken aan toevoegen) zodat
het figuurtje voor iedereen herkenbaar wordt. Door een scheutje
detergent aan de verf toe te voegen, kun je ook spatten op vellen plastic
(de zeep ontvet). Het droogproces gaat wel veel langzamer. Met speciale
Eerste leerjaar – 43

stiftjes kun je ook op het plastic tekenen. Wanneer je dan de ontstane
figuurtjes uitknipt en tussen lege diaglaasjes legt, krijg je hele mooie
zelfgemaakte dia’s. Laat je de vellen plastic heel, hang ze dan voor het
raam en creëer zo je eigen fantasiewolkenhemel. Ook de gekende truc
met kleurstof tussen een gevouwen blad, geeft dezelfde fantaseermogelijkheden.
Werken met het hele boek
Nadat de kinderen dit fragment zelfstandig lazen, vraag je hun om Bas te
beschrijven. Wat denkt/ziet Bas? Wordt Bas begrepen in dit fragment?
Wat vinden ze van Bas na deze eerste kennismaking? Schrijf Bas’ eigenschappen
in kernwoorden op het bord. Daarna breng je het vervolg van
het verhaal in de groep. Aangezien de moeilijkheidsgraad van het boek
laag ligt, lijkt kringlezen hier een geschikte vorm. Bespreek, nadat de
kinderen kennismaakten met Fiel, wat ze vinden van deze figuur. Breng
ook deze eigenschappen in kernwoorden op het bord. Nu de beide
hoofdpersonages werden verkend, breng je de andere deeltjes van deze
reeks in de groep. In een aap bij bas, wordt er eveneens gedroomd. Kondig
dit aan en zorg dat wie dit deeltje wil lezen, daar de kans toe krijgt.
Nadien vertellen deze kinderen aan de groep waarover de droom van Bas
ging. Dit kan een stimulans zijn voor anderen om het boekje ook te
lezen of een aanzet vormen om rond angstdromen te gaan werken.
Andere boeken van Brigitte Minne
Wat de wind in Ellens oor fluisterde, Clavis, 1998
Heksenfee, De Eenhoorn, 1999
Snuf en Katoo, De Eenhoorn, 1999
Sien en Yassin, Clavis, 1999
Roos wil een heks zijn, De Eenhoorn, 2000
Mama is verliefd, Clavis, 2000
De droom van Rie, De Eenhoorn, 2000
Illustraties van Anne Westerduin
Agnes Verboven, Een koekje voor Blekkie, Clavis 1995
Werner Storms, Weg van jou, Clavis 1996
Ron Langenus, De verdwenen tijger, Davidsfonds/Infodok, 1997
Elvira Lindo, Manolito, Davidsfonds/Infodok, 1999
Martina De Ridder, Kapitein Seppe, Clavis, 2000
Wally De Doncker,Papa ernst, papa losbol, Davidsfonds/Infodok, 2000
Jaak Dreesen, Jouw ogen zo blauw, Averbode, 2000
Bettie Elias, Het kleine geheim van Pieter, Malmberg, 2000
Boek 6
En toen giechelde de olifant
Hanz Manz, ill.Verena Ballhaus
Querido, 1999, p. 70-75
Over de auteur
Hans Manz werd in 1931 in Wila bij Zürich geboren. Hij volgde een
opleiding als onderwijzer en gaf les op basisscholen in Erlenbach en
Zürich. Hij werkte voor radio en televisie. Sinds 1987 is hij fulltime
schrijver en journalist. Hij woont in Zürich en Toscane. Hans Manz
schreef kindergedichten, verhalen, sprookjes en kinderboeken en
vertaalde prentenboeken van Sendak, Ungerer en Gorey. Zijn werken
werden meerdere malen bekroond en zijn onder andere in Amerika,
Japan, Denemarken en Nederland verschenen. Hans Manz leeft op de
grens van fantasie en werkelijkheid en gaat zeer zorgvuldig met zijn taal
om. ‘Hans Manz heeft teksten geschapen die kinderen prikkelen en die
bijdragen aan hun lust tot het luisteren naar en begrijpen van tekst en
die de liefde voor de omgang met taal voeden,’ meende de jury die Hans
Manz in 1990 opnam in de lijst voor de IBBY-Award. In 1991 werd het
oeuvre van Manz bekroond met de Zwitserse Jeugdboekenprijs en in
1993 met de Oostenrijkste Staatsprijs voor Kinderlyriek.
Over het boek
Elke woensdag kun je Eva bij haar opa vinden. Haar ouders moeten dan
werken en opa brengt zijn tijd thuis door met schrijven. Samen met Eva
verzint hij de meest wonderlijke verhalen: over giechelende olifanten,
dansende muggen, schuwe vossen en galopperende stoelen.Vaak helpt
Eva hem om die verhalen te bedenken, maar meestal is het toch opa die
haar uit haar tent lokt om haar gedachten in woorden om te zetten. Op
die manier bereidt hij haar voor op het moment waarop hij met oma op
reis zal gaan, wanneer hij er niet meer zal zijn, wanneer Eva alleen haar
ogen zal moeten sluiten en haar eigen verhalen zal moeten verzinnen.
En toen giechelde de olifant ziet eruit als een bundel met eenvoudige,
fantasierijke, soms absurde verhalen, waarin schijnbaar naïeve illustraties
de tekst ondersteunen en aanvullen. De doordachte en tevens speelse layout
verhoogt de toegankelijkheid en maakt van dit boek een bruikbaar
geheel om een rijkdom aan speelse taal tot bij jonge lezers te brengen.
Werken met het fragment
Improvisatiespel: de busrit
Je maakt eerst met de kinderen een woordveld over de landschappen
(bijvoorbeeld een modderveld, een weide met heel hoog gras, een steile
berghelling,…) waarlangs de bus kan rijden en de mogelijke personages
(bijvoorbeeld een balletdanser, een reus met zevenmijlslaarzen aan, een
beroemde basketbalspeler, een schaatser,…) die op de bus kunnen
stappen als chauffeur. Laat de helft van de kinderen van de klas in rijtjes
zitten, net als in een bus.Vooraan zit de buschauffeur. De andere helft is
publiek. Eén kind uit de publieksgroep, of de leerkracht, zegt een
landschapstype en/of een chauffeurstype. De passagiersgroep speelt het
spel als volgt: samen met de buschauffeur stappen ze uit. Ze bewegen
zich volgens het type chauffeur en naargelang de plek waar ze gestopt
zijn. Bijvoorbeeld: als ze op een modderige plaats stoppen en ze hebben
de reus met de zevenmijlslaarzen als chauffeur, dan gaan ze met hele
grote, maar moeizame stappen (modder zuigt en kleeft!) door de ruimte
bewegen. Je kunt het spel opnemen op video en achteraf bekijken en
bespreken. Kinderen vinden dit heerlijk. Wissel regelmatig de kijk- en
doegroep met elkaar af.
44 – Eerste leerjaar

Werken met het hele boek
Eva zit aan de keukentafel en vraagt: ‘Wat zie je nu?’ Opa zegt: ‘Kom we
doen onze ogen dicht! Dan zie je het meest. Let maar eens op! Ik zie een
huis, een hek, een rivier, een boot, een kind.’ Met deze woorden bouwen
opa en Eva nieuwe zinnen en nieuwe situaties. Een kind in het huis bij
het hek aan de rivier met de boot, kan ook het kind in de boot op de
rivier voor het huis met het hek worden, of zelfs het kind in de rivier
met de boot bij het hek voor het huis en het zwemt…
Bij deze uitspraken horen tekeningen die de tekst visualiseren.
Laat ook de kinderen met gesloten ogen een aantal woorden bedenken.
Bouw met deze woorden zinnen die, door de woorden van plaats te
verwisselen, telkens een andere betekenis krijgen. Hetzelfde kun je doen
met de meer traditionele woorden uit de woordkaartendoos. Bekende
woorden uit de klassikale leesboekjes kunnen dan, doordat ermee
geschoven wordt, een nieuw, eigen leven gaan leiden.Vraag de kinderen
om hun zinnen te illustreren, naar het voorbeeld in het boek.
Boek 7
De droom van kos
Wim Vromant, ill. An Candaele
De Eenhoorn, 2000, p. 3-9
Over de auteur
Wim Vromant werd geboren op 26 oktober 1960. Zijn voorliefdes zijn
zijn vrouw Tine en zijn twee zoontjes Niels en Klaas. Zijn spookbeelden
zijn televisies die kinderen verslinden. Door vaak met kinderboeken te
werken in de klas kreeg hij zin om zelf in de pen te kruipen. Hij schrijft
eenvoudig en duidelijk. Zijn verhalen zijn vlot en bevatten heel wat
dialogen. De dingen waarover hij schrijft zijn herkenbaar, grappig en
ontspannend.
Over de illustrator
An Candaele studeerde grafiek in Antwerpen. Haar eerste job was het
inkleuren van strips van Suske en Wiske. Daarna werkte ze veel voor
reclamebureaus en voor tijdschriften. Samen met haar man woonde ze
een paar jaar in Amerika, waar ook haar dochtertje geboren werd.
Nu woont ze weer in België en werkt ze hard aan illustraties voor
kinderboeken.
Over het boek
We kregen dit boek te zien als proefdruk. Het is bedoeld voor kinderen
die ongeveer zes maanden leesonderwijs achter de rug hebben. In het
land waar Kos woont is Gurk de baas. Hij bepaalt dat de wereld er
letterlijk en figuurlijk grijs moet uitzien. Daar kan Kos niet mee leven.
Hij droomt van een wereld vol kleuren. Hij trekt weg, zonder Neel, van
wie hij erg veel houdt, op zoek naar zijn droom. Op zijn weg ontmoet
hij Fem. Wanneer alles lijkt mis te lopen en Kos echt vreest dat hij zijn
droom nooit zal terugvinden, duikt Fem op met haar vliegende soortgenoten
en een heleboel bussen kleurrijke verf. De illustraties
ondersteunen wat de poëtische tekst laat vermoeden.
Werken met het fragment
Dromen en kleuren
Droom je in kleur of in zwart-wit?
Als je in kleur droomt, is dat dan zoals in een film (in ‘multicolor’), of
heeft het beeld één kleur?
Is een gele droom leuker dan een donkerblauwe droom?
Waarover droom je als je in het helgroen droomt, of in het paars?
Die monochrome droomtaferelen laat je de kinderen schilderen, of je
maakt er eenkleurige kijkdozen over…
Gevoelens bij kleuren
Is geel een jonge, actieve kleur?
Hoe voel je je in een oranje kamer?
Als je je droevig voelt, welke kleur kleren trek je dan aan?
Eerste leerjaar – 45

Na dit gesprek kunnen dan kleurenelfen gemaakt worden.
Bijvoorbeeld:
groen
mijn bril
heb ik nodig
is niet zo leuk
moet
Je gaat stap voor stap te werk, met de volledige groep samen.
Teken het schema van de structuur van het elfje op het bord. Bij het
eerste woord schrijft iedereen voor zich een kleur op. Daarna een
voorwerp in die kleur (in twee woorden). In de twee volgende lijnen
vertel je iets meer over dat voorwerp (in drie en vier woorden). Als slot
kies je een krachtige pointe. De elfjes kunnen op ambachtelijke wijze
gestempeld of gedrukt worden. Laat de kinderen er een pentekening bij
maken. Alleen het voorwerp uit het gedicht wordt ingekleurd (de kleur
waarover de elf gaat). Bundel alles tot een mooi boekje.
Werken met het hele boek
Stel eerst het hele boek voor en neem de figuren van Kos, Neel en Fem
vergroot over op karton. Kleef ze op een stok zodat ze als stokpop
kunnen fungeren. Gurk laat je door de kinderen zelf uittekenen en
opvullen met kleuren.Van Gurk is op de prenten slechts een klein stukje
te zien. De kinderen kunnen de kleuren en vorm van deze figuur dus
volledig laten afhangen van de fantasie die het verhaal oproept.
Zoek een aantal fragmenten uit die verschillende groepjes in een
poppenspel omzetten. Bij elk tafereel hoort een decor. Afhankelijk van
het fragment en de stemming die er bijhoort, kiezen ze grijstinten of
kleuren. Laat de kinderen nadien de verschillende opeenvolgende
fragmenten in kleine groepjes spelen, inoefenen en tonen aan een
publiek.
Andere boeken van Wim Vromant
Dromen van een duif, De Eenhoorn, 1997
Een nest tussen het puin, De Eenhoorn, 1998
Taartendag, De Eenhoorn, 1999
Het lachje van Sint, De Eenhoorn, 2000
De prins en de vis, De Eenhoorn, 2000
Illustraties van An Candaele
Godeliva Uleners, Opa Vis en de vis, Bakermat, 2000
Godeliva Uleners, Ik trouw met de juf, Bakermat, 2000
Dirk Nielandt, De vliegende keuken: een reisverhaal vol lekkere recepten, Standaard,
2000
Andere boeken van An Candaele
Pardoes, Bakermat, 1999
Boek 8
De Appelmoesstraat is anders
Joke van Leeuwen
Querido, 1994, p. 42-49
Over de auteur
In haar jeugd verhuisde Joke van Leeuwen verschillende keren, ook een
keer naar Brussel, toen ze dertien was. België beviel haar zo goed, dat ze
daar ging studeren: eerst in Antwerpen aan de Kunstacademie, daarna in
Brussel aan het Hoger St. Lucas Instituut, een grafische opleiding.
Ze wilde blijven tekenen en schrijven, zoals ze altijd al had gedaan.
Ze kwam op het idee om een kinderboek te gaan maken, maar had
moeite een uitgever te vinden. Ze ging weer studeren, geschiedenis in
Brussel. Uiteindelijk vond ze toch een uitgever. Tegenwoordig woont ze
in Maastricht.Vorig jaar trad ze samen met Bart Moeyaert op in het
theaterprogramma ‘Geletterde Mensen’. Joke van Leeuwen combineert in
haar boeken tekst en illustraties. Deze vormen een geheel, vullen elkaar
aan. Haar taalgebruik is origineel, haar illustraties zijn soms zoekplaatjes
waarin een heleboel te ontdekken is. De hoofdpersonen in haar boeken
zijn vaak eigenzinnige kinderen, die een tocht maken in een vreemde
wereld. Daarbij ontmoeten ze merkwaardige personen en dingen.
De verhalen en illustraties zijn meestal grappig, en bevatten milde
maatschappijkritiek. Ze schreef ook een aantal boeken voor beginnende
lezers.
Over het boek
Wanneer Miep in de Appelmoesstraat komt wonen, treft ze er vijf bijna
dezelfde huizen aan, netjes op een rij. Nadat de buren zien hoe Miep
haar eigen huis heeft omgebouwd, willen ze wel allemaal een huis dat
helemaal bij hen past. Met veel fantasie gaat Miep aan de slag. Zo ontstaat
er een heel aparte Appelmoesstraat. Die straat zet mensen aan het
dromen. Iedereen wil wel zo’n bijzonder huis. In dit boek, vol dubbele
bodems, visuele gags, taalspelletjes en raadseltjes, zijn tekst en illustraties
nauw met elkaar verbonden. Ze nodigen kinderen uit tot denken, zoeken
en fantaseren.
Werken met het fragment
Dit is een heerlijk verhaal om allerlei droom- en fantasiehuizen te gaan
bouwen.
Je kunt beginnen met een woordveld om een ‘verzameling merkwaardige
mensen’ aan te leggen.Vertrek van eigenschappen die kinderen
bij zichzelf en/of bij mensen in hun omgeving herkennen.. Niet alleen
fysieke kenmerken zoals lange benen, dikke buiken, wilde krullen,…
maar ook minder zichtbare eigenschappen, die te maken hebben met
gevoelens, komen in aanmerking.
Speel ook met tegenstellingen. Hou de drempel laag en vertrek van
eenvoudige huizen. De suggestie op de laatste bladzijde – ‘een dikkemensen-huis’
dat als tegenstelling ‘een dunne-mensen-huis’ krijgt –
vormt een eenvoudige opstap voor meer doordachte taalvondsten.
Laat de kinderen ook overdrijven. Hoe zien de huizen voor al die
mensen in de straat eruit? Hoe voelen ze aan? Hoe ruiken ze? Met de
ogen dicht dromen ze de verschillende mogelijkheden voor zich.
46 – Eerste leerjaar

En dan gaan we echt bouwen…
Probeer met kartonnen dozen, kartonnen kokers en ander materiaal een
straat of een dorp te bouwen. Samenwerking en overleg tussen de
kinderen zijn van cruciaal belang, maar zeker niet evident. Door het
beschilderen en het toevoegen van allerlei attributen kan dit de meest
fantastische vormen aannemen.
Ook het schilderen van een straat kan boeiend zijn. Laat de kinderen
eerst op gewone tekenbladen een voorontwerp maken van hun droomof
fantasiehuis.Van een rol bruin papier rol je een grote strook af. Ieder
krijgt een welbepaalde ruimte toebedeeld waarop ze hun huis mogen
schilderen. Ook hier zijn afspraken en overleg met de twee buren
noodzakelijk om de straat één geheel te laten vormen. De huizen moeten
echt aansluiten en mogen geen losstaande elementen zijn.
Op kleiner formaat kun je de tekeningen samenvoegen tot een fries.
De deurtjes of raampjes snij je voorzichtig open en erachter schrijven de
kinderen hun huizenelf (zie hoger).
‘Appelmoesstraat’ is voor eerste lezers een lang, misschien wel moeilijk
woord. Laat ze dit woord leggen met de letters uit de letterdoos. Zoek
door te schuiven met deze letters hoeveel woorden er in dit woord
verborgen zitten. Eerst met de hele groep, nadien in groepjes van twee.
Breng alle gevonden woorden samen in een lijst, die goed zichtbaar
wordt opgehangen en dagelijks kan worden aangevuld. Misschien groeit
er wel een wedstrijdje uit. Welke klas of groep vindt de meeste
appelmoesstraat-woorden?
Werken met het hele boek
Het fragment uit de bundel is het slot van het verhaal. Het lijkt prettig
om wat er aan dit fragment voorafgaat, samen in te kijken. Doordat tekst
en illustraties zo nauw met elkaar verbonden zijn, is het noodzakelijk om
ze samen aan te bieden. Maak gebruik van transparanten die door de
hele groep gelijktijdig kunnen worden bekeken. Op die manier is
iedereen betrokken bij het zoekproces en zijn details beter waar te
nemen.
Andere boeken van Joke van Leeuwen
Ik ben ik, Zwijsen, 1995
De wereld is krom maar mijn tanden staan recht, Querido, 1995
Een poosje groot, Zwijsen, 1996
Iep!, Querido, 1996
De metro van Magnus, Querido, 1997
Kukel, Querido, 1998
Bezoekjaren, Querido, 1998
Het verhaal van Bobbel die in een bakfiets woonde en rijk wilde worden, Querido, 1998
Een sok met streepjes, Zwijsen, 1999
Ozo heppie en andere versjes, Querido, 2000
Eerste leerjaar – 47

Geraadpleegde bronnen
Aidan Chambers, De leesomgeving. Hoe volwassenen kinderen kunnen helpen van boeken
te genieten, Querido, 1995.
Jan van Coillie, Leesbeesten en boekenfeesten/Hoe werken (met) kinder- en jeugdboeken?,
Davidsfonds/Infodok, 1999.
Annerieke Freeman-Smulders, Leren lezen is niet genoeg, Meulenhoff
Educatief, 1990.
Berrie Heesen, Kinderen filosoferen en docentenboek, Damon, 1998.
Berrie Heesen, Klein maar dapper, Damon, 1996.
Berrie Heesen, De vliegende papa’s, Damon, 2000.
Marita de Sterck, Lees je mee, een gids voor wie boeken en kinderen wil samenbrengen,
Lannoo, 1997.
48 – Eerste leerjaar

‘Dromen is heel geheimzinnige
dingen,’ *
Ideeënbrief voor het tweede en derde leerjaar
samengesteld door Annie Beullens, Mik Ghys en Erik Vanthillo met de
inspiratie van Paula Stulemeijer en David Janssen
Over de samenstellers
Annie Beullens is boekenjuf op rust. Ze probeerde twaalf jaar lang
wekelijks kinderen van acht tot twaalf jaar tot echte boekenliefhebbers te
maken. Daar heeft ze heel mooie herinneringen aan en ze hoopt dat er
in elke basisschool een boekenjuf of -meester zal komen. Zij leest graag
en veel en is recensent voor Klapper en Onderwijskrant.
Mik Ghys is verantwoordelijke van de jeugdafdeling in FNAC Antwerpen,
recensent voor Klapper, lector van Nederlands- en Engelstalige
manuscripten en is zwaar verslaafd aan jeugdboeken.
Eric Vanthillo is acteur bij jeugdtheater Anna’s Steen. Hij is dramadocent
bij onder meer de Karel de Grote-Hogeschool te Antwerpen en medeauteur
van de ‘Theaterbox’ (Kunst in Zicht) en van de map ‘Muzische
Vorming’ (Altiora). Daarnaast recenseert hij ook voor Klapper.
Paula Stulemeijer is dramadocente en educatief medewerkster in
HETPALEIS. Zij trok rond voor HETPALEIS met de theaterkoffer,
ontworpen door Joke Van Leeuwen en begeleidde jongeren vorig jaar in
‘De Stal’ bij hun eerste theaterspel.
David Janssen was enthousiast student van Riet Jeurissen, staat
momenteel voor de klas als onderwijzer en is een actief leesbeest.
*
zei de GVR
Tweede en derde leerjaar – 49

Het thema dromen biedt heel veel mogelijkheden. In de fragmenten
en gedichten uit de bundel gaat het over: een slaapliedje, een nare
droom, een nachtmerrie en bang zijn in het donker, wensen, een
dromendief, dromen en bedrog, een gekke droom, dagdromen,
bluffen, toekomstdromen en fantasie.
Over al de teksten wordt met de kinderen gepraat, zo leren ze verder
kijken dan de tekst. Samen praten over teksten reikt de kinderen
gedachten aan waarop ze uit zichzelf misschien moeilijk kunnen
komen. Als verwerkingstips vind je creatief schrijven, dramatiseren,
teken- en schilderopdrachten, collages… Kortom: voor elk wat wils.
De boekenhoek
De bedoeling van de Jeugdboekenweek is het lezen bij kinderen te
stimuleren. Maak een boekenhoek met boeken over dromen (zie
keuzelijst) en met de boeken uit de fragmentenbundel, en vul die aan
met boeken over dromen die de kinderen thuis hebben. De leerkracht
verbindt er zich toe om elke dag 15 minuten voor te lezen. Alle kinderen
engageren zich om in de Jeugdboekenweek ten minste één boek te
lezen. De kinderen vertellen over de gelezen boeken op de droomplek in
de boekenwinkel. Je kunt het lezen ook stimuleren met een klantenkaart.
Sfeerschepping
De dromenwinkel
Geïnspireerd op een realistische winkel of supermarkt creëer je met de
kinderen gedurende de ganse Jeugdboekenweek (of langer) een heuse
dromenwinkel. De collectie dromen wordt elke dag aangevuld met
nieuwe dromen of droomproducten die uit het dromenproject
voortvloeien.
Voor de installatie kun je gebruikmaken van oude meubels, planken,
kartonnen dozen,…
Je overlegt met de kinderen en geeft hun korte opdrachtjes in kleine
groepen:
Waar zetten we de rekken?
Moeten er winkelkarretjes zijn of mandjes?
Waar is de kassa?
Is dit een klein, knus winkeltje?
Of is het een grote supermarkt met veel gangen?
Hoe versieren we de winkel?
In welke kleuren schilderen we de rekken?
Versieren we alles met wolken? Een regenboog?
Draagt het winkelpersoneel een uniform? Een bepaald kledingstuk, een
hoofddeksel?
Centraal in de winkel is de ‘droomplek’ met kussens en tapijten. Maak er
een knusse dromenwinkel van waar het leuk is om te vertoeven.
Voor de invulling van de winkel kun je plukken uit volgende tips.
Dromen in dozen
Om de kinderen in de juiste sfeer te brengen, lees je voor uit hét
dromenboek bij uitstek, De GVR van Roald Dahl, van p. 39 tot p. 41,
vanaf: ‘Vertel me alsjeblieft wat je in ons dorp deed…’ tot ‘Dat zijn ze
zeker niet, zei Sofie.’.
Voor je met het voorlezen begint, toon je het boek. Laat de kinderen die
het verhaal kennen, vertellen wat ze over de GVR weten. Als je merkt dat
veel kinderen het boek nog niet kennen, is dit het ideale voorleesboek.
Naast het leuke verhaal biedt de gebrekkige taal van de GVR heel veel
mogelijkheden om aan taalbeschouwing te doen, want de kinderen
kunnen de taal van de GVR verbeteren.
Na het voorlezen vraag je:
De GVR heeft een droom, een wens. Welke?
Welke dromen blaast de GVR bij slapende kinderen naar binnen?
Kun je een droom vangen? Vastpakken?
Hoe zien dromen eruit volgens de GVR?
Welk geluid maken dromen?
50 – Tweede en derde leerjaar

Zo zijn de kinderen klaar voor een brainstorm waarin ze dromen gaan
verzamelen: lieve dromen, enge dromen, dagdromen, wensdromen
(denk aan de olievant van de GVR), nachtmerries, verloren dromen, netechte-dromen,
toekomstdromen, aardse dromen, hemelse dromen,
grappige dromen, kleine dromen, bizarre dromen, onbegrijpelijke
dromen…
Deze dromen moeten verpakt worden voor ze in de winkel geplaatst
kunnen worden.
Elk kind kiest een soort droom en maakt de verpakking die erbij hoort.
De droom kan op het etiket geschreven worden. Rubriceer de dromen,
geef ze de juiste naam en plaats ze in de rekken.
Droomaffiches
De dromen moeten op een aantrekkelijke manier aangeprezen worden.
Hiervoor schilderen de kinderen kleurrijke affiches waarbij ze treffende
slogans verzinnen, bijvoorbeeld: ‘Schrik je rot, met de nachtmerrie van
Slot’. Ook de GVR kan inspireren, zo kunnen de kinderen de ‘mistige-ijle
belletjes’ tekenen.
Dromenmarkt
In groepjes kunnen de kinderen dromen verkopen. Hiervoor overleggen
ze wie de verkoper is, wat de prijs is van de dromen, hoe ze de verkoop
gaan aanpakken. Ze verzinnen zoveel mogelijk argumenten om hun
dromen aan de man te brengen. De kinderen die niet verkopen kunnen
een reclamefilmpje spelen. Je kunt het eventueel opnemen met de
videocamera, net echt!
Dromen-luisterspel
De dromen die ’s ochtends verteld zijn kun je omzetten in een
luisterspel. Hiervoor heb je een cassetterecorder nodig en tal van
materialen voor specifieke geluiden: gedonder met een ijzeren plaat,
geritsel met een papieren zak, stromend water, glasgerinkel, geluiden
met speelgoed…
Iemand kan de droom vertellen terwijl de anderen de geluiden maken.
Maak een bijpassend hoesje bij elke droomcassette. Ook die
droomcassettes kun je te koop aanbieden.
Dromenboekjes
Elk kind krijgt een klein blanco schriftje waarvan ze de kaft mogen
versieren zodat elk schriftje een persoonlijk dromenboekje wordt. Iedere
ochtend, als de voorbije nacht nog fris in het hoofd zit, kom je samen
op de centrale droomplek om te vertellen over de dromen van de
afgelopen nacht. Er wordt dan ook voorgelezen uit het dromenvoorleesboek
(De GVR of een van de boeken waaruit de fragmenten gekozen
werden of een boek uit de keuzelijst).
Daarna schrijven de kinderen hun droom of, als ze zich hun droom niet
meer herinneren, de beste droom die ze hoorden, in hun dromenboekje.
Links doen ze dat verbaal: een woord, een zin of een verhaal. Rechts
komt een tekening, een collage, een schilderij, een kleur…
De beste dromen worden ingepakt en vinden hun plaats op de rekken
van de dromenwinkel.
Dromen op bestelling
Je kunt machines maken waarbij je dromen kunt bestellen. Die machines
zien eruit als de droom die je er kunt uit halen: de nachtmerriemachine,
de verdrietige-droommachine, de knotsgekkedroommachine…
Elke machine maakt een specifiek geluid.
De dromenwinkel kan fungeren als de rode draad doorheen de
Jeugdboekenweek. Bespreek op welk vast moment de winkel elke dag
open is. Dat is het moment waarop het assortiment kan aangevuld
worden en waarop er kan gekocht en verkocht worden. Bespreek de
taakverdeling en rolwisselingen.
Droometalage
Om je winkel aantrekkelijk te maken, kun je een heuse etalage maken
met daarin een 3D-dromeninstallatie, tekeningen, affiches, slogans,
gunstkoopjes…
Het leukst is als deze etalages echt gezien kunnen worden vanaf de straat
of de speelplaats.
Dromen-toptien
Op grote affiches kun je een ‘dromen-toptien’ maken, beeldend en/of
met woorden. Hierin zitten zowel sublieme dromen die iedereen wel
zou willen hebben, als oude dromen die vervallen zijn, in snelverkoop.
En welke dromen zijn in promotie? Wensdromen aan de helft van de
prijs, of een knuffeldroom gratis bij aankoop van… Wedden dat
kinderen uit andere klassen en misschien ook ouders graag een droom
zullen komen kopen!
Tweede en derde leerjaar – 51

Gedicht 1
‘Berceuse Nr. 2’
Paul van Ostaijen
Uit: Verzameld werk
Bert Bakker, 1981, p. 486
Over de auteur
Paul van Ostaijen (1896-1928) was stadsbeambte in Antwerpen maar
week uit naar Berlijn. Terug in Antwerpen werd hij verkoper in een
boekhandel en nadien kunsthandelaar in Brussel. Hij was de sterkste
persoonlijkheid in het Vlaamse expressionisme en een van de
belangrijkste Europese dichters van zijn tijd. Zijn invloed op de
experimentele poëzie in Nederland en Vlaanderen is bijzonder groot.
Werken met het gedicht
Voor het lezen
elke doos zit een deurtje. Op een van de zijkanten kleven de kinderen het
gedicht. Later tonen zij hun doos terwijl ze het gedicht voordragen met
de specifieke stem van de figuur in hun doos.
De kinderen verzinnen een mogelijke droom die hun figuur zou kunnen
dromen als het deurtje dicht is. Ze vertellen de dromen aan elkaar. Je
kiest enkele dromen uit die je samenvat in een nieuw gedicht.
Het originele gedicht staat daarbij model. Let vooral op ritme en klank,
bijvoorbeeld:
Droom van een beer
droom van iets zachts
droom van iets zachts als een beer
Berebeer
Lekker zacht
Zacht in een dozeke
doe de deur dicht van de doos
de beer slaapt zacht sssstttt
In een grote ruimte (gymzaal) bewegen de kinderen als verschillende
figuren: een reus, een dwerg, een gevaarlijke dinosaurus, een zwevend
engeltje, een zeemeermin onder water, een zwerver,…
Je toont hun telkens eerst een prent van de figuur, bijvoorbeeld de reus,
en je bespreekt de speciale kenmerken van die figuur. De kinderen
verspreiden zich in de ruimte en maken een standbeeld van die figuur,
alsof ze in het wassenbeeldenmuseum zijn. Als je het licht uitknipt is het
nacht en dan komen die beelden in beweging. Geef elk kind de nodige
aandacht en stuur hen indien nodig met concrete opdrachten,
bijvoorbeeld: ‘Hoe stapt de reus door het bos, traag of snel? Is zijn hoofd
licht of zwaar? Welke geluiden maakt hij?’
Specifieke muziek, bijvoorbeeld een zware ritmische dreunslag voor de
reus, stimuleert de bewegingsfase.
Elke figuur laat je eindigen met ‘gaan slapen’. Ook bij het slapen moeten
de verschillen heel duidelijk zijn, een dinosaurus gaat anders slapen dan
een lief engeltje.
Dan knip je het licht weer aan en is het dag.
Het gedicht
Telkens wanneer je het licht weer aanknipt en de figuren dus slapen, kun
je het gedicht voorlezen. Dit voorlezen kun je neutraal doen of met de
stem die bij de figuur hoort.
Praat met de kinderen over de betekenis van de titel. Lees het gedicht zo
voor dat de kinderen de betekenis van de titel kunnen raden.
Vraag aan de kinderen:
Krijg jij nog een slaapliedje te horen als het bedtijd is?
Voor wie worden slaapliedjes gezongen?
Wat is de bedoeling van een slaapliedje?
Ken je nog andere slaapliedjes?
Doen jouw ouders ook iets met je voor je slapen gaat?
Wat doe jij het liefst vlak voor je gaat slapen?
Verwerking
De kinderen knutselen een doos waarin een figuur kan slapen. Aan de
doos is goed te zien wie erin slaapt (kleur, vorm, grootte, materiaal). In
52 – Tweede en derde leerjaar

Boek 1
Meneer Hoedjes vangt een vis
Koos Meinderts, ill. Annette Fienieg
Leopold, 1999, p. 29-33
Over de auteur
Koos Meinderts’ (1953) eerste kinderboek verscheen in 1983.
Hij schrijft ook liedjes en kinderpoëzie en ontving in 1991 de
Annie M.G. Schmidtprijs voor het beste Nederlandstalige kleinkunstlied.
Hij speelt op een verrassende manier met woorden en gedachten.
Hij slaagt erin om in de huid van zijn personages te kruipen en vindt de
balans tussen humoristische en serieuze situaties. Zijn boek De club van de
lelijke kinderen werd bekroond door vele kinderjury’s. Ook internationaal
groeit de interesse voor zijn werk: verschillende van zijn boeken werden
vertaald in het Duits en in het Japans, en in 1997 werd hij genomineerd
voor de prestigieuze Deutsche Jugendbuch Literaturpreis.
Over het boek
Dit verhaal is gebaseerd op het sprookje van Grimm: ‘De oude visser en
zijn vrouw’. Het is ook een bewerking van de musical Piggelmee. Eerst
heeft meneer Hoedjes alleen heel veel hoedjes. Dan vindt hij planken en
bouwt hij zijn droomhuis. Als het huis klaar is komt een mooie, lieve
vrouw bij hem wonen. Na een tijdje verwachten ze een baby. Ja, meneer
Hoedjes is echt een heel tevreden man. Maar als hij op een dag een
sprekende vis de vrijheid geeft, mag hij een wens doen. Meneer Hoedjes
heeft alles al, hij heeft dus geen wensen. De vis blijft aandringen en om
van het gezeur af te raken, wenst meneer Hoedjes iets kleins. Had hij dat
maar niet gedaan…
Werken met het fragment
Voor het lezen
Toon het boek en lees de informatie over de auteur en de inleiding op
het fragment.
Grijp terug naar de dromenverzameling uit de dromenwinkel.
De kinderen herhalen de soorten dromen die ze verzamelden.
Dit verhaal gaat over een nare droom. Ken je daar een andere naam
voor?
Lees het eerste deel voor tot en met: ‘Meneer Hoedjes wilde wegrennen,
maar de mist slokte hem op en spon hem in.’
Vragen
Waar speelt die droom zich af? Hoe weet je dat?
Wat is de vloedlijn?
Wat zou die koude wind kunnen betekenen?
Vind je mist griezelig? Zijn er nog andere soorten weer die je griezelig
vindt?
Heb jij zoiets ook al eens gedroomd?
Wat zal er nu verder in het verhaal gaan gebeuren, denk je?
In het tweede leerjaar leest de leerkracht de rest van het fragment voor.
In het derde leerjaar lezen de kinderen stil verder, ze onderstrepen de
stukjes waarover ze iets willen vragen of zeggen. Om tempoverschillen
op te vangen leest de leerkracht na een tijdje hardop vanaf: ‘Begin je nuweer...’
Na het lezen
De kinderen gaan na of het verhaal al dan niet liep zoals ze voorspeld
hadden. Met de kinderen van de derde klas bespreek je wat ze aangeduid
hebben in de tekst. In beide klassen praat je over de tekst.
Deze vragen geven de richting aan.
Word je altijd wakker als je droomt?
Zijn er dromen waarvan je wakker wordt?
Meneer Hoedjes vraagt: ‘En is het gegroeid?’ Waarover heeft hij het? Hoe
weet je dat?
Vind je het slim van meneer Hoedjes om te gaan vissen? Zou jij dat ook
doen?
Waarom zegt hij niks over het lege kistje? Wat zou dat lege kistje kunnen
betekenen?
Waarom wil die vis dat meneer Hoedjes een wens doet? Wat zou jij
doen? Wat zou je wensen?
Waarom vraagt meneer Hoedjes een ‘tweepersoonsjurk’?
Verwerking
In de volgende dagen lees je het hele boek van meneer Hoedjes voor.
Daarna lees je het sprookje van Grimm: ‘Van de oude visser en zijn
vrouw’. De kinderen zoeken gelijkenissen en verschillen. Ze kunnen, in
groep of individueel, een bekend sprookje veranderen, bijvoorbeeld
Roodkapje: de wolf vertelt waarom hij gedaan heeft wat hij deed of
grootmoeder vertelt hoe het in de buik van de wolf was… De verhalen
worden gebundeld in een boek.
Spel: Iedereen heeft een wens
Doel: Probeer achter de wens van je medespelers te komen en je eigen
wens geheim houden.
Aantal spelers: 4 tot 6 per speelbord.
Materiaal: een dobbelsteen met 3 witte vlakken, 1 rood vlak = 3 punten,
1 blauw vlak = 2 punten, 1 geel vlak = 1 punt.
Speelbord: je maakt met de kinderen een speelbord met 42 vakjes.
Willekeurig verdeeld over het bord teken je vakjes met de volgende
betekenis:
4 vakjes met een kat: geven recht op een extra vraag.
3 vakjes met drie pijlen: in deze ronde mag je niks horen, dus vingers in
je oren.
5 vakjes met een ladder: je hebt hoogtevrees, speel deze ronde terwijl je
onder de tafel zit.
5 vakjes met de letter a: je speelt de ronde met je tong uit je mond.
5 vakjes met drie sterren: je mag drie hokjes verder.
Spelregels:
Schrijf vier wensen op. Nummer ze van 1 tot 4, maar hou ze geheim.
Je speelt om beurten in wijzerzin.
Als je aan de beurt bent stel je een vraag aan een van de medespelers. Je
mag maar één vraag per beurt stellen.
De vraag mag alleen met ‘ja’ of ‘nee’ beantwoord worden.
Als het antwoord ‘ja’ is, dan gooi je met de dobbelsteen en mag je het
aantal hokjes dat de dobbelsteen aangeeft verder.
Bij ‘nee’ is je beurt voorbij en gooit de volgende speler.
Luister goed naar de vragen en de antwoorden van de anderen.
De hokjes met de tekeningen betekenen verlies of voordeel.
Als je de wens van een medespeler raadt, moet deze met een nieuwe
wens terug naar af. Als je verkeerd raadt, ga je zelf terug naar af.
Wie het eerst uit is, zonder dat zijn wens geraden is, mag iets leuks
kiezen om vandaag in de klas te doen. Bespreek met de kinderen wat ze
zoal kunnen wensen: een ding, een dier, iets voor iemand, iets wat
Tweede en derde leerjaar – 53

gedaan moet worden, iets om te eten…
De vragen kunnen dan in die richting gesteld worden.Voor een vlot
verloop oefen je best vooraf in het stellen van gerichte vragen.
Creatief schrijven
Met de klas of een groepje vertrek je vanuit deze aanzet:
Weet je wat ik echt zou willen als ik het zeggen mag?
Ik zou willen dat: (ik, de wereld, onze klas, mijn ouders, de natuur…)
De kinderen kiezen een sleutelwoord (ik-onze klas…) en formuleren
hun wens. Al de wensen schrijf je onder elkaar. Er worden zoveel
wensgedichten gemaakt als er sleutelwoorden zijn.
Daarna kun je verder gaan met een verklaring voor de wens, de kinderen
formuleren voor zichzelf:
Dan zou…
Het wordt grappiger als ze wensen dat ze een voorwerp zouden zijn:
Weet je wat ik echt zou willen als ik het zeggen mocht?
Ik zou een (postzegel, boek, vlieg, potlood, voetbal, schoolbord…)
willen zijn, dan zou…
Zo kunnen ze verder wensen formuleren en besluiten met:
Dat alles zou ik willen, als ik het zeggen mocht.
De kinderen lezen hun gedichten. Let op het ritme en zoek uit welke
woorden eventueel erbij of weg kunnen.
De kinderen illustreren hun wensgedichten. Ze worden gebundeld in een
wensboekje.
Plastisch
Teken je droomhuis.
Teken het kleed dat mevrouw Hoedjes van de vis krijgt. Er kan ook
gebruikgemaakt worden van collagetechnieken.
Maak een tovervis: getekend, geschilderd of geplakt.
In een stuk gaas in de vorm van een vis kunnen de kinderen gekleurde
stroken weven, de uiteinden vormen de vinnen en de staart.
Andere boeken van Koos Meinderts
De harmonie van Zevensloten, Leopold, 1996
Lappiedot ziet alles, Leopold, 1997
Kuik en Vark, Ploegsma, 1997
Sneep, Ploegsma, 1998
Mooi meegenomen, Ploegsma, 1998
Moef wil weg, Zwijsen, 1999
1-0 voor buurvrouw Krul, Zwijsen, 2000
Leven de nieuwe koning, Zwijsen, 2000
Het geheim van Grijze Muis, Ploegsma, 2000
Boek 2
Het donkerbeest
Uri Orlev
Fontein, 1996, p. 8-10 en p. 20-21
Over de auteur
Uri Orlev (1931) woont met zijn vrouw en drie kinderen in Jeruzalem
en schreef sinds 1956 diverse romans en kinderboeken, die in veel
landen verschenen. Als kind van joodse ouders in Polen heeft hij geen
gemakkelijke jeugd gehad. Zijn vader werd gevangengenomen door de
Russen en zijn moeder werd vermoord door de Duitsers. Hij moest
onderduiken maar belandde toch in een concentratiekamp. Samen met
zijn broertje overleefde hij het kamp en emigreerde naar Palestina. Met
zijn boeken oogstte hij succes in Israël en in het buitenland. Hij heeft
vaak prijzen voor zijn werk ontvangen. In 1986 kreeg hij voor
Het eiland in de Vogelstraat een Zilveren Griffel. Hij is in zijn land ook bekend
als scenarioschrijver voor film, televisie en radio en als vertaler van
Poolse boeken in het Hebreeuws.
Over het boek
Het donkerbeest woont onder het bed van de jongen uit dit verhaal.
Het donkerbeest kan alleen groeien als het donker is en dan vult het
soms zijn hele kamer. In het licht wordt het heel klein. Eerst is de jongen
heel bang voor het donkerbeest. Maar hij ontdekt dat hij het beest de
baas is als hij zegt: ‘Licht, licht, licht schijnt op jou.’ Dan wordt het beest
heel klein. Ze worden vrienden, de jongen en zijn donkerbeest. En dat is
maar goed ook, want als de vader van de jongen sterft in de oorlog, kan
hij zijn donkerbeest alles vertellen, ook hoeveel verdriet hij heeft.
Werken met het fragment
Voor het lezen
Praat met de kinderen aan de hand van de volgende vragen over bang
zijn in het donker:
Wie is er bang in het donker?
Waarvoor ben je bang? Wat doe je dan?
Wat doe je voor het slapen gaan?
Ken je middeltjes om niet bang te zijn?
Wat is een nachtmerrie?
Wie heeft al eens een nachtmerrie gehad? Kun je daarover vertellen?
Toon het boek en geef informatie over de auteur en het boek.
Uit dit boek hebben we twee stukjes gekozen. De leerkracht leest ze
voor.
Gesprek na het lezen
Wie heeft ook zoiets als het donkerbeest? Kun je erover vertellen?
Waar woont het donkerbeest?
Wanneer komt het tevoorschijn?
Hoe ziet het donkerbeest eruit?
Wat doet de jongen om zich te beschermen tegen het beest?
Welke bezweringsformule gebruikt de jongen?
Waarom zegt hij: ‘Licht, licht, licht…’
Wat is een bezweringsformule? Kun jij er ook een bedenken?
Wat geeft de jongen aan zijn donkerbeest om te eten?
Welke kruimels zou hij nog kunnen geven?
Hoe doe je dat: luisteren met je hoofd?
Het beest is zijn vriend geworden, hoe weet je dat?
Hoe neemt de jongen zijn donkerbeest mee naar school?
Zou dat donkerbeest echt kunnen bestaan?
54 – Tweede en derde leerjaar

Verwerking
Eigen beest inblikken
De kinderen brengen een doosje of blikje mee. Ze maken hun eigen
beest en blikken het in.
Eerst beschrijven ze hun beest, deze vragen kunnen hun beschrijving
leiden:
Hoe ziet je beest eruit? Welke kleur heeft het? Hoe groot kan het
worden?
Wat eet het, wat drinkt het?
Wanneer komt het? Wat doet het?
Hoe heet het?
Hoe bezweer je het?
De kinderen oefenen in het bedenken van een bezweringsformule.
De jongen heeft een donkerbeest, hij bezweert het met ‘Licht, licht...’
De kinderen geven een eigenschap van hun beest en bezweren het met
het tegengestelde. Een oefening in tegenstellingen zal de inspiratie
aanscherpen.
De kinderen zeggen ook wat er met het beest gebeurt na de bezwering.
Daarna tekenen/schilderen ze hun beest, ze stoppen het in hun blik of
doos en kleven er hun naam en de naam van het beest op. Elke dag
worden er vier beesten even uit hun blik gehaald en aan de klas voorgesteld.
Woordspelletje
Wat is een merrie?
Naar analogie van ‘nacht-merrie’ maken de kinderen nieuwe dag- en
nachtdieren: nachtslang, dagvlinder...
Je rubriceert de dieren naargelang de kinderen er bang of niet-bang voor
zijn. De kinderen motiveren hun keuze.
Wat gebeurt er?
Wat zeg je?
Waar droom je verder van?
De kinderen kunnen individueel een origineel antwoord op de vragen
bedenken en het droomgedicht afwerken. Het kan ook een groepsopdracht
worden. De kinderen werken dan in groepen van acht en alle
kinderen krijgen een van de vragen. Ze kiezen eerst allemaal een plaats,
dan schuiven ze het blad door. Ieder kind vult een origineel antwoord
op zijn vraag in. De droomgedichten worden tot besluit voorgelezen.
Plastisch
Het donkerbeest wordt twee keer beschreven. De kinderen zoeken het
op. Ze maken in groepen van vier met veertjes, lapjes stof en verf een
groot donkerbeest zoals ze het zien vanuit de tekst. Je kunt het donkerbeest
ook maken met wol en karton. Lees met de kinderen de werkwijze
en laat ze die stap voor stap uitvoeren. Neem een stuk karton. Wikkel de
wol eromheen. Doe gerust verschillende soorten door elkaar. Als je een
dik beest wilt hebben moet je veel wol gebruiken. Is je beest dik
genoeg? Trek er dan een lange draad onderdoor; knoop de draad
bovenaan goed vast. Knip aan de onderkant de lussen door. Het karton
mag weg. Bind een tweede touw iets onder het eerste. Knip de bovenste
wol door en maak er een kapsel van. Plak ogen en mond op je beest en
klaar is Kees.
Andere boeken van Uri Orlev
Lydia, koningin van Palestina, Fontein, 1994
Het zandspel, Fontein, 1996
De drakenkroon, Fontein, 1998
Het kleine grote meisje, Leopold, 1998
Maak je eigen droomgedicht
Alle kinderen beginnen als volgt:
Als je slaapt
kun je alles dromen.
Ik droom
dat ik wakker ben,
en dat ik op school zit,
en daar zit ik weer te dromen
dat ik ergens anders ben.
op (een eiland, een wolk, weer in bed…)
of…
En dan…
Vragen
Waar kom je terecht?
Is het leuk of mooi of eng?
Wat zie je en wat hoor je daar?
Ben je alleen of niet?
Wat doe je daar?
Tweede en derde leerjaar – 55

Gedicht 2
‘Dolfijn’
Harriët van Reek
Uit: L.I.K.
Querido, 1998, p. 65
Over de auteur
Harriët van Reek (1957) probeerde na de middelbare school de Haagse
kunstacademie, in de voetsporen van haar vader, tekenaar Jan van Reek.
Na twee maanden stapte ze over naar de lerarenopleiding voor tekenen
en handvaardigheid. Na die opleiding heeft ze enige tijd als sociaalcultureel
werkster in Rotterdam gewerkt. Samen met haar vriend heeft ze
veel gereisd, sporen daarvan vind je terug in haar boeken. Ze schildert,
tekent en schrijft.Voor haar eerste boek, Lena lena, ontving ze in 1987 een
Gouden Griffel én een Vlag en Wimpel.
Werken met het gedicht
De kinderen lezen het gedicht stil.
Vragen
Wat denken jullie van dit gedicht?
Wie heeft al een dolfijn gezien?
Wat deed hij?
Wat zie en hoor je bij: ‘Pats het water in, pats het water uit?’
Hoe zou je dat lezen?
Wie probeert het?
Hoelang doet de dolfijn dat?
Wat zou hij doen als het donker wordt?
In groepjes van telkens drie kinderen oefenen ze om het gedicht te
lezen: een kind leest de wens en de slotzin, de andere twee lezen in of
uit het water. Let op het ritme van het plonzen. In een tweede beurt
worden er bewegingen bij gemaakt. Het gedicht kan ook in koor gezegd
worden met de ganse klas. Met dit gedicht kan ook de les L.O.
ingeschakeld worden in de Jeugdboekenweek. In de zwemles zwemmen
de kinderen op het ritme van het gedicht.
Verwerking
Ziet dit gedicht eruit zoals een gewoon gedicht? Je zou het anders
kunnen schikken: na elke punt of komma kun je een nieuwe regel
gebruiken. Bespreek met de kinderen welk van de twee versies ze het
meest op een gedicht vinden lijken.
Woordspel
Je schrijft het woord dol-fijn in twee delen op het bord.
Wat betekent dol-fijn nog? (heel fijn)
De kinderen zoeken samenstellingen die een versterking uitdrukken. In
de derde klas kunnen ze met heel de klas zoeken. In het tweede leerjaar
kun je twee rijen woorden geven, bijvoorbeeld:
ijs blij kei fijn knal fijn piek heet
bloed hard loei rood dol koud dol hard
De kinderen verbinden woorden tot een samenstelling en geven de aard
van de versterking aan.
Creatief schrijven
Al de kinderen krijgen de aanzet:
Als ik een wens mocht doen,
zou ik wensen dat ik een… was
in een/de…
De kinderen zoeken een dier. Op welke plaats leeft het? Welk geluid
maakt het? En wanneer stopt het met dat geluid te maken? Ze schrijven
naar analogie van het gedicht.
Bijvoorbeeld:
Als ik een wens mocht doen,
zou ik wensen dat ik een struisvogel was
in een grote zandwoestijn.
Krats het zand in, krats het zand uit…
Tot ik geen mens meer hoor.
Spelen met beweging op muziek/geluid
De kinderen liggen op hun rug, met de ogen dicht. De leerkracht laat
muziek met watergeluiden horen. Deze muziek is te verkrijgen in onder
meer winkels van de keten ‘De tuin van…’ of in de discotheek.
Geef de kinderen de tijd om de sfeer van de muziek in zich op te
nemen.Vraag dan om met gesloten ogen een dolfijn-zwembeweging te
maken die bij een dolfijn, water of zwemmen past. De beweging moet
goed voelen, ze mag ook grappig zijn. De kinderen herhalen de
bewegingen, klein en groter. Daarna maken ze dezelfde bewegingen met
de ogen open zodat ze zichzelf en elkaar kunnen zien.
Zet de kinderen dan met twee tegenover elkaar.Vertel dat de beweging
uit vier delen bestaat:
de dolfijn-zwembeweging
de sprong
in het water bewegen
eruit kruipen/springen.
Laat de kinderen dit in duo samen uitzoeken en repeteren. Zet de muziek
erbij. Daarna presenteert ieder duo zijn bewegingsstukje. Dit kan ook in
het zwembad gebeuren.
Bewegingenreeks
De kinderen staan in groepjes van vijf naast elkaar op een lijn.
Ze verzinnen een beweging bij ‘Pats het water in’, bijvoorbeeld: een stap
naar voor of een duikbeweging. Bij ‘Pats het water uit’ maken ze een
springbeweging. Met dit materiaal kun je hen laten experimenteren door
ze met zijn allen dezelfde bewegingen te laten maken, of een canonbeweging,
of een opgaande golfbeweging of…
Je laat ze er de tekst bij zeggen: iedereen zegt de tekst en beweegt erbij
of een kind zegt de tekst en maakt de bewegingen. Zo komen ze tot een
compositie die aan de anderen getoond wordt.
In een volgende fase kun je dit herhalen met de zelfgemaakte verzen
(zie hoger), bijvoorbeeld:
‘Als ik het wensen mocht dan zou ik wensen dat ik een vlinder was in
een warme, zachte bloem. Fladder de bloem in, fladder de bloem uit’.
56 – Tweede en derde leerjaar

Je kunt deze vorm ook uitvergroten tot abstracte composities.
De gekozen beweging moet dan eerst groter worden gemaakt.
Dit gebeurt stap voor stap tot ze een heel grote beweging krijgen,
waarbij de kinderen niet meer ter plaatse kunnen blijven staan. Zo krijg
je vanzelf meer dynamiek in de beweging: de originele duikbeweging
wordt een dansbeweging in de ruimte van hoog naar laag.
Andere boeken van Harriët van Reek
De avonturen van Lena lena, Querido, 1986
Het bergje spek, Querido, 1989
Henkelman, ons henkelmannetje, Querido, 1996
Boek 3
Fatima en de dromendief
Rafik Schami, ill. Els Cools en Oliver Streich
De Vier Windstreken, 1996, p. 15-22
Over de auteur
Rafik Schami (1946) was uitgever in Damascus en medewerker van een
muurkrant. In 1971 vestigde hij zich in Duitsland, studeerde scheikunde,
promoveerde en ging werken in een fabriek. Daarnaast bleef hij
schrijven, in het bijzonder nieuwe sprookjes. Hij behoort tot de succesvolste
schrijvers van het Duitse taalgebied. Zijn werk werd bekroond met
verschillende binnen- en buitenlandse prijzen.
Over de illustratoren
Els Cools (1966) studeerde illustratie en grafiek aan de Kunstacademie
Sint Lukaspaviljoen in Antwerpen. Oliver Streich (1968) komt uit
Zwitserland en studeerde illustratie en grafiek in Kolding, Denemarken.
In 1990 kregen beide illustratoren een studiebeurs voor boekillustraties
in Bratislava. Daarna zijn ze samen in Denemarken gaan wonen en
werken.
Over het boek
Fatima en Hassan zijn erg arm. Als hun moeder ziek wordt, besluit
Hassan werk te zoeken. Hij krijgt een baan in een geheimzinnig kasteel
met 101 kamers, waarvan er een altijd op slot zit. Hij zal een goudstuk
krijgen als hij een ganse week gewerkt heeft zonder een keer kwaad te
worden. Anders zal hij niet alleen geen loon krijgen maar zal hij ook zijn
dromen verliezen. De kasteelheer pest hem zo erg dat Hassan op de
laatste dag zijn geduld verliest. Zonder loon en zonder dromen keert hij
terug naar huis.
Dan wil zijn zusje Fatima het proberen. Ze wil loon maar ze wil vooral
ook de dromen van Hassan terughalen. Zal het haar lukken?
Werken met het fragment
Voor het lezen
Toon dit mooie prentenboek aan de kinderen. De auteur heet
Rafik Schami. Is dat een naam van bij ons? Lees de informatie over de
auteur en toon op de kaart waar Syrië ligt.
Vragen
De hoofdfiguren heten Fatima en Hassan.
Ken jij kinderen die zo heten?
Waar komen ze vandaan?
Welke taal spreken ze?
Rafik Schami komt ook uit een Arabisch land. Hij schreef op een
muurkrant. Wat is dat? Wat wordt daarop geschreven?
Vertel de kinderen over de betekenis van een muurkrant in landen waar
de mensen niet vrij zijn. Ze schrijven er hun mening op, en als ze
betrapt worden, worden ze meestal gevangengenomen. Misschien is
Rafik Schami daarom naar Duitsland gevlucht?
Lees de informatie over de illustratoren. Dan lees je de titel en je vraagt
de kinderen waarover ze denken dat het boek zal gaan.
Dan praat je over de betekenis van dromen.
Kun je zonder dromen leven?
Wanneer droom je?
Tweede en derde leerjaar – 57

Waarover kunnen dromen zoal gaan?
Weet je altijd dat je gedroomd hebt?
Hoe komt het dat mensen dromen?
Dromen dieren ook?
Droom je alleen ’s nachts?
Iemand zingt ontzettend vals.
Jij zegt: ‘Wat kun jij…’
Je vader breekt een bord bij het afwassen.
Jij zegt: ‘…’
Je moeder heeft de aardappels laten aanbranden.
Jij zegt: ‘…’
De leerkracht leest de inleiding op het fragment.
In een tweede leerjaar leest de leerkracht de tekst voor, in de derde klas
lezen de kinderen het fragment stil.
Gesprek na het lezen
Wat denken jullie dat er in die vlinderkamer echt zit?
Hoe ziet een gevangen droom er volgens jullie uit?
Wat zal Fatima nu gaan doen? Waarom doet ze de deur weer op slot?
Zouden jullie dat ook gedaan hebben?
Waarom zegt die oude vrouw niets?
Ze schudt haar hoofd, wat bedoelt ze?
Is Fatima bang van de kasteelheer? Hoe merk je dat? Lees het.
Vind je haar slim?
Wanneer ben jij de laatste keer echt boos geweest? Waarover of op wie
was dat? Maak jij wel eens iemand boos? Ken jij middelen om niet boos
te worden? Waaraan kun je merken dat iemand boos is?
Als je gepest wordt, is boos worden dan het beste wat je kunt doen?
Wat doet Fatima met die sleutel? Hoe kun je met was een sleutel
namaken? De sleutel is gemaakt van messing. Zoek dat woord op in het
woordenboek.
Verwerking
Het niet-boos-worden-spel
De klas wordt in twee groepen verdeeld. De boosmakers krijgen een
rode hoed, de niet-boos-worders een groene. De kinderen lopen door de
klas waarbij rood groen tracht boos te maken. Na enkele minuten
worden de hoeden geruild en wisselen de rollen. Oefen eerst met de
kinderen, bijvoorbeeld in de stijl van Roodkapje:
Rood: O, wat heb jij grote oren.
Groen: Maar zo kan ik veel beter horen.
O, wat heb jij een lelijke jurk.
Maar dat is de baljurk van de koningin!
O, mijn punten zijn toch hoger dan de jouwe.
Maar mijn punten staan op vijf.
Na het spel volgt een kort gesprek over de moeilijkheden om een goed
antwoord te vinden en niet boos te worden. De truc is deze: je maakt
een voordeel van wat men je verwijt. Je kunt de dingen ook omkeren en
zo kun je de waarheid zeggen op een grappige manier, bijvoorbeeld:
De meester zit boos naar je te kijken.
Jij zegt: ‘Ha die meester, wat kijk je weer vrolijk.’
Iemand heeft in hondenpoep getrapt.
Jij zegt: ‘Goh wat ruik jij…’
Bewegingsspel:‘Ik zie alles wat beweegt’
Een kind, de kasteelheer, staat met het gezicht naar de muur. De andere
kinderen bewegen als de vlinders in de geheime kamer. De kasteelheer
zegt: ‘Ik zie alles, beweeg je niet, een, twee, drie’, op drie draait hij zich
om en wie dan nog beweegt is de nieuwe kasteelheer.
Creatief schrijven
Dromen vangen
De kinderen schrijven een droom. Ze krijgen een kaartje met een
onderwerp en een genre.Verschillende kinderen mogen over hetzelfde
onderwerp schrijven.
Mogelijkheden:
Mijn computer sprak tegen mij: spannend
Brandweer spuit kampvuur uit: grappig
Bedelaar deelt geld uit: droevig
De kat blaft de hele dag: grappig
Ik word morgen tachtig: griezelig
Kinderen geven les: grappig
Mijn kamerdeur ging open: spannend
Ik schrijf mijn eerste boek: spannend
Mijn vader zou een hond meebrengen: droevig
De GVR stond voor mijn raam: griezelig
Pippi Langkous zit naast mij in de klas: grappig
De kinderen beginnen met deze zin: ‘Ik droomde toch zo vreemd
vannacht.’
Om het verhaal richting te geven, beantwoorden ze de volgende vragen:
Over wie gaat het?
Waar gebeurt het?
Wanneer?
Wat gebeurt er?
Hoe loopt het af?
Ze mogen in duo of individueel werken.
De dromen worden voorgelezen.
Ze kunnen later op de vlinders geplakt worden.
Muurkrant
Zoals Rafik Schami deed, kun je met de kinderen een muurkrant
beginnen, waarop ze hun meningen, dromen en wensen kenbaar
kunnen maken.
58 – Tweede en derde leerjaar

Plastisch
Vlinders maken
Elk kind krijgt een groot vel papier. Ze beschikken over verschillende
kleuren goed vloeibare verf. Ze beschilderen de helft van hun blad met
bonte kleuren. Dan vouwen ze hun blad in twee, drukken de twee
helften goed tegen elkaar en vouwen het weer open. Als de verf droog is,
knippen de kinderen er een grote vlinder uit. Die vlinders kunnen
gebruikt worden bij het toneelstuk en later als mobiel de klas verfraaien.
Afgietsels maken-stempelen
Zoals Fatima met de sleutel doet, kunnen de kinderen een voorwerp
afdrukken in klei. De holte in de klei kan opgevuld worden met
gesmolten kaarsvet. Met een wiek erin krijg je originele kaarsen. Je kunt
ook stempels maken met aardappelen en daarmee de vlinders
bestempelen.
Dramatiseren
De kinderen beelden het verhaal uit in twee groepen. Elke groep bestaat
uit: een of twee voorlezers, Fatima, de oude vrouw, de kasteelheer en de
vlinders. Let erop: de vlinders fladderen hulpeloos. De kinderen
bespreken de kostuums (lappen stof) en de uitvoering. Daarna voeren ze
het verhaal op voor de andere groep.
Andere boeken van Rafik Schami
Een handvol sterren, Fontein, 1987
De toverkast, Fontein, 1990
Vertellers van de nacht, Fontein, 1991
Sprookjes uit Malula, Fontein, 1993
Boek 4
Mijn zusje is een engel
Ulf Stark, ill. Anna Höglund
Querido, 1996, p. 16-20
Over de auteur
Ulf Stark (1944) had een hekel aan school. Hij spijbelde veel en trok dan
naar de bibliotheek, waar hij veel las. Hij behaalde het diploma van
secundair onderwijs niet en volgde na zijn burgerdienst wat losse vakken
aan de universiteit. Hij had verschillende baantjes: ambtenaar, journalist,
later voltijds auteur. Hij debuteerde vroeg met dichtbundels en een
roman voor volwassenen. Zijn echte doorbraak, ook internationaal,
kwam in 1984 met zijn jeugdboek Doldwazen en druiloren. Hij kreeg
verschillende bekroningen in binnen- en buitenland en werd vertaald in
15 talen. Hij woont nu met zijn vrouw en kinderen in Stockholm. Zijn
boeken gaan vaak over serieuze onderwerpen, maar alles wordt
gerelativeerd door een flinke portie humor.
Over de illustrator
Anna Höglund (1958) is een van de bijzonderste illustratoren van
Europa. Er zijn auteurs die speciaal voor haar een verhaal schrijven, zodat
zij er een mooi prentenboek van kan maken. Dat zijn dan vaak
(Zweedse) landgenoten als Ulf Nilsson en Ulf Stark, maar ook
Bart Moeyaert. Samen met hem maakte ze Afrika achter het hek.
Over het boek
Ulf heeft zijn zusje nooit gekend want ze ging dood voor hij geboren
werd. Maar voor hem is ze het allerliefste zusje van de wereld. Ze kan
ook wild zijn en ze haalt samen met Ulf heel wat streken uit. Maar voor
Ulf blijft ze een echte engel. Ulf droomt ervan ooit een hond te krijgen.
Dat mag niet maar hij mag wel een pruik uitkiezen en die wou hij ook
heel graag hebben. Want met die pruik gaat Ulf echt op zijn zusje lijken.
Werken met het fragment
Voor het lezen
Je voert met de klas een filosofisch gesprek over het praten met figuren
in je gedachten. Je kunt praten met mensen die echt bestaan: je ouders,
een vriend,… maar ook met mensen, figuren of beelden in je
gedachten: God, iemand die je hebt gekend maar die nu dood is, een
boom, een wolk,…
Volgende vragen kunnen het gesprek leiden:
Praat je soms in jezelf?
Met wie praat je soms zonder dat die bij je is?
Wanneer doe je dat?
Wat vertel je dan?
Wat niet?
Helpt het je vooruit?
Hoe?
Het fragment
Je toont het boek en vertelt de kinderen over de auteur en de illustrator.
Vraag de kinderen waarover ze denken dat het boek zal gaan. Lees dan
de informatie over het boek. Ulf wil heel graag een hond, maar hij krijgt
er geen. Is er iets wat jij heel graag zou hebben? De kinderen beelden
hun wensen uit, de anderen raden de wens.
Tweede en derde leerjaar – 59

Daarna lezen ze het fragment stil.
Na het lezen
Praat met de kinderen over het verhaal.
Wat denken jullie van Ulf?
Met wie praat hij in zijn bed?
Wat vraagt hij?
Wat raadt zijn zusje hem aan?
Is dat een goede raad?
Doe jij dat ook: soms iets vragen voor iemand anders wat je eigenlijk
zelf zou willen hebben?
Helpt dat?
Heb jij ook iemand of iets waarmee je praat in je bed?
Heb jij ook weleens een droom gehad waaruit je niet meer wakker wilde
worden?
Hoe zou het komen dat Ulf denkt dat de hond uit de hemel komt?
Komen de wensen van Ulf uit?
Wat loopt er mis?
Waarom zou Ulf wensen dat hij volwassen was?
Heb jij dat ook?
Wanneer ben je volwassen?
Waarom zou je wel of niet volwassen willen zijn?
Collages
De kinderen beschikken over heel veel prenten met honden. Ze knippen
ze uit en maken er een grote kennel mee. Ze kunnen ook nieuwe
hondenrassen maken door de koppen op andere hondenlijven te
plakken. Ze bedenken een nieuwe naam voor hun hond. Ze beschrijven
wat hij allemaal kan.
Ze kunnen met papiersnippers hun favoriete dier in mozaïek plakken.
Dierenverzorging
In het documentatiecentrum zoeken de kinderen op hoe ze hun
lievelingsdier moeten verzorgen. Ze maken er een fiche van in de vorm
van hun dier. De kinderen kunnen in groep of individueel werken.
Pruikenspel en verkleedspel
Zorg voor een aantal pruiken en verkleedkleren. Met de pruik gaat Ulf
nog meer op zijn zusje lijken. Op wie zou jij willen lijken? De kinderen
schrijven de naam op een briefje. Ze zoeken foto’s van hun idool.
De andere kinderen mogen niets zien De foto’s en de naamkaartjes
worden verzameld en opgehangen. Ieder kind gaat zich verkleden in zijn
favoriete personage. Daarna moeten de andere kinderen raden wie er
uitgebeeld wordt.
Zo kom je bij het thema: droom-realiteit. Zijn dromen bedrog of niet?
De kinderen schrijven drie hartenwensen op. Ze worden gerubriceerd
onder droom (= onmogelijk) of echt (= mogelijk).
Laat de kinderen vertellen over hun ervaringen.
Verwerking
Memospel
De kinderen schrijven hun wensen op kaartjes en maken er een tekening
bij. Daarna gaan ze memospelen: de paren bestaan uit ofwel twee
onmogelijke dromen, ofwel twee mogelijke dromen. De medespelers
zullen uiteraard kritisch toekijken.
Creatief schrijven
De kinderen formuleren hun wensen:
Als ik een hond (poes, paard...) zou krijgen
dan noemde ik hem…
of…
of ook wel…
Met mijn… zou ik…
Elke dag zou ik hem…
Naar analogie van Ulf drukken ze een teleurstelling uit:
Je denkt dat je een ... krijgt met ......
En dan wordt het een ... die niet eens van jou is.
Je kunt deze oefening in een tweede klas klassikaal doen, in de derde
klas kunnen kinderen het alleen proberen.
Fluitconcert
Ulf probeert op zijn vingers te fluiten. De kinderen proberen het ook.
Misschien zit er wel een fluitkampioen bij.
Andere boeken van Ulf Stark
Een klap voor je kop, Lemniscaat, 1990
De wondergympen, Lemniscaat, 1992
Kun je fluiten, Johanna?, Querido, 1993
Mijn vriend de sjeik, Lemniscaat, 1997
King, Lemniscaat, 1997
De engel en het blauwe paard, Querido, 1998
Illustraties van Anna Höglund
Ulf Stark, Kun je fluiten Johanna, Querido, 1994
Ulf stark, De Engel en het Blauwe Paard, Querido, 1998
Andere boeken van Anna Höglund
Nina en Thomas, Querido, 1995
Nina zonder Thomas, Querido, 1998
60 – Tweede en derde leerjaar

Gedicht 3
‘Dwaze droom’
Shel Silverstein
Uit: Ik val omhoog
Fontein, 1998, p. 168
Over de auteur
Shel Silverstein (1932-1998) schreef gedichten en verhalen voor
kinderen en toneelstukken voor volwassenen. Hij bood een mengeling
van Roald Dahl en Annie M.G. Schmidt en is niet meer weg te denken uit
de vele bloemlezingen van kinderpoëzie. Hij illustreerde zelf al zijn
gedichten, illustratie en gedicht vormen dan ook één geheel.
Over het boek
De gedichten van Shel Silverstein zijn meestal grappig omdat hij alles op
zijn kop zet. Zijn tekeningen maken de gedichten nog levendiger. Bij dit
gedicht over de school heeft hij een bord vol vragen getekend met de juf
en de meester die voor het bord aan een waslijn hangen. Ook voor de
tekeningen loont het de moeite om het boek in de klas te halen.
Werken met het gedicht
Voor het lezen
Als de kinderen de klas binnenkomen staat naast de lessenaar een stapel
boeken van een meter met daarop de mededeling:
UIT HET HOOFD LEREN VOOR MORGEN.
Het bord staat vol met onmogelijke vragen en opdrachten:
Hoe rond is een blauw vierkant? Hoe diep is de oceaan? Als jij zeven
appels hebt en je geeft mij er drie, hoeveel tanden heeft dan een kanarie?
Waarom is een dino saurus? Wat was er het eerst, de kip of het ei?
Hoeveel weegt een grote olifant? Wat is de hoofdstad van Mangozendpia?
Hoe heet de moeder van Sint-Nicolaas? Waar zijn mijn wanten? Wie
ontdekte het eerste locomokipkachelfantje? Vertaal het woordenboek in
visserslatijn. Tabel 1001 toont aan dat een jager iets anders is dan een
slager. Zeg het alfabet achterstevoren op. In het Frans steeds een letter
overslaan. Wat gebeurde er in 1723, ’s middags? Vervoeg het werkwoord
Aarch. Hoe heet de volgende president van de Verenigde Staten?
Je kunt er ook enkele onmogelijke rekenoefeningen tussen zetten.
Geef de kinderen een vel papier en doe alsof ze een toets moeten maken.
Wacht de reacties af. Is alles onmogelijk?
Daarna draai je het bord om. Er staan woorden in spiegelschrift op. Laat
de kinderen de woorden ontcijferen. Rem de reacties niet af en laat ze in
samenspraak tot de oplossing komen.
Rednod-gnilreel-niutnereid-teidnab-nepals-moord-nekeob-raanniwkeehtoilbib-koops-negalp-selpof-moordezawd
De kinderen krijgen als opdracht om tegen de volgende dag vijf omkeerwoorden
te maken.
Het gedicht
Na deze opwarming lezen de kinderen het gedicht.
Je vraagt: Wat is er zo dwaas aan deze droom? Heb je ook al zoiets
gedroomd?
Dit gedicht rijmt. Zoek de rijmwoorden. Hoe rijmt het?
De kinderen oefenen om het gedicht zo expressief mogelijk voor te
dragen.
Verwerking
Rijmwoorden
Vraag aan de kinderen wat zij zouden doen indien ze de baas waren in
de klas.
De kinderen zoeken rijmwoorden op voor: droom-dwaas-boek-lichtander-les-stop-touw-rond-juf-klok...
Schrijf ze allemaal op bord.Vinden
ze voor alle woorden even makkelijk een woord dat erop rijmt?
De kinderen herschrijven nu het gedicht. Je kunt ze klassikaal of
individueel laten werken. Ze beginnen met:
Ik droomde toch vannacht zo dwaas.
Ik stond voor onze klas,
die vol met ............... was
En ik? Ik was de baas.
Ik gaf ze ................
voor morgen. ’t Was verplicht.
Ze moesten ..................
En ..................................
De schoolreis ging naar ...........
want ........... is gezond.
En iemand met een ............
Die .........................
Wat is er ........, .......... of ........... ?
Ik zei: ‘Wie dat niet weet,
Die ...................................
En ......................................’
De ................... huilde traan na traan.
Ik ....................................
En toen ik ’s morgens wakker schrok,
toen ...............................
Rollenspel
Praat eerst met de kinderen over wat zij op school zouden veranderen als
ze het voor het zeggen hadden.
Bespreek de ideeën op hun haalbaarheid. Kies de dingen die je binnen
de klas kunt veranderen, bijvoorbeeld: elke dag voorlezen. Maak een
soort contract met de kinderen. Dat contract krijgt een ereplaats in de
klas.
School voor slechte manieren
De kinderen lezen deze tekst:
‘Ik ben juffrouw Pest, van de School voor Slechte manieren. Dag keurige meneer Karel. Eh...
wilt u dat laten? Voeten worden hier niet geveegd.Volgt u mij met uw vuile schoenen? En gooi
uw jas maar naast de kapstok.
Dit is de eetzaal, u kunt meteen gaan zitten.We eten vandaag kip met friet. Zonder mes of
vork.Verder mag u niet stilzitten. U moet uw hand onder uw hoofd houden. En knoei maar
lekker, vooral met de saus. Doe uw best!
Mooi. U ziet er al een stuk beter uit. Gaat het nog? Hier leert u hoe gezond het is om winden
en boeren te laten. Zet hem op.Tijd voor de turnles. Met de handen in de zakken lopen en
treuzelen. Uw tijd wordt opgenomen. Doe het dus kalm aan. Zo, hier is uw rapport.
Tweede en derde leerjaar – 61

En, wat zegt u dan?’
‘Geef hier, stomme dikke troela!’
‘Heel goed. Die komt er wel.’
De kinderen halen de slechte manieren uit de tekst.Vraag hun wat ze in
een school voor slechte manieren nog zouden kunnen leren. Daarna
spelen ze meester of juf in slechte manieren. Laat ze dit eerst in groepjes
van twee doen, vervolgens kunnen enkele kinderen gedurende korte tijd
meester of juf zijn voor de hele klas.
Creatief schrijven: De school van mijn dromen
Maak twee woordvelden aan de hand van de volgende vragen.
Wat vind je leuk aan de school?
Wat vind je niet leuk?
De kinderen mogen personen en dingen noemen.
Uit deze woordvelden kiest elk kind vier woorden. Over die woorden
gaan ze een wens en een antwoord schrijven, bijvoorbeeld:
Schoolbord: Juffrouw, ik wou dat ik een schoolbord was.
Maar kind, dan zou je in elke les de kriebels krijgen.
Oefen eerst en laat de kinderen dan vier wensen met antwoord
schrijven.
Met het woordveld over wat ze willen veranderen kun je de kinderen
over de droomschool laten schrijven en tekenen. De aanzet kan zijn:
Mijn droomschool
Wat voor school heb jij in gedachten?
Gewoon, een school!
Maar je hebt scholen én scholen…
Op welke school zit jij te wachten?
De school van mijn dromen
is ....................................
En ik wou een school
waar ..............................
In zo’n school
kun je .....................
Op die school zit ik te wachten.
De kinderen tekenen of schilderen hun droomschool en kleven hun
gedicht erbij.
De muurkrant
Er zijn waarschijnlijk heel wat wensen van de kinderen naar boven
gekomen. Dit is het ideale moment om de muurkrant een vaste plaats te
geven in de klas. De kinderen kunnen er hun wensen op kenbaar maken.
Andere boeken van Shel Silverstein
Licht op zolder, Fontein, 1995
Het randje van de wereld, Fontein, 1998
Boek 5
Jubelientje wil winnen
Hans Hagen
Van Goor, 2000, p. 10-14
Over de auteur
Hans Hagen (1955) studeerde Nederlands en geschiedenis aan de
lerarenopleiding in Utrecht. Hij speelde met een jeugdtheatergroep op
middelbare scholen en was redacteur voor de kindertijdschriften Okki en
Taptoe. Sinds 1987 wijdt hij zich geheel aan het schrijven voor kinderen,
soms samen met zijn vrouw Monique. Hij kan zich uitstekend
verplaatsen in de emoties en de leefwereld van jonge kinderen.Veel info
over Hans Hagen vind je op zijn website:
www.gironet.nl/home/hahagen/index.htm
Werken met het fragment
Voor het lezen
Je praat over het verschil tussen dag- en slaapdromen. Wanneer kun je
dagdromen? Waar? Wat gebeurt er in een dagdroom?
Dan ga je een stap verder. Kun je niet dromen? En niet denken? Of aan
niets denken? Probeer het. Wat gebeurt er dan?
Vervolgens doe je de volgende ontspanningsoefening. Alle kinderen
liggen op de rug, op matjes of dekens, verspreid over het lokaal.
De benen liggen licht geopend naast elkaar, de armen naast het lichaam,
de ogen zijn gesloten en iedereen is stil. Een rustig achtergrondmuziekje
draagt bij tot een ontspannen sfeer. Je loopt zachtjes tussen de kinderen
en praat rustig en met gedempte stem. Je zegt hun dat ze lekker mogen
liggen en dat ze niets hoeven te doen. Door middel van vragen en korte
opdrachtjes worden de kinderen zich bewust van hun lichaam en van
hoe ze elk lichaamsdeel kunnen ontspannen: ‘Voel hoe je ligt. Is het
lekker? Wat ligt er op de grond? Je billen? Je achterhoofd? Je handen? ...
Wat ligt er niet op de grond? Voel je ergens iets wat niet prettig is?
Bijvoorbeeld je hoofd? Beweeg het dan rustig heen en weer en laat het
liggen als het goed voelt...’
Bepaalde fantasiebeelden kunnen helpen: ‘Je ligt op een lekker warm
strand en het zand draagt je ganse lichaam, je voelt de warme zon op je
huid...’ Of: ‘Je ligt op een heel zachte matras...’ Of: ‘Je ligt in een groene
wei, lekker in de schaduw van een dikke boom...’
Het is belangrijk om het lichaam deel per deel te benaderen: ‘Hoe liggen
je voeten op de grond? Beweeg ze enkele keren rustig heen en weer en
laat ze dan stilletjes liggen. Trek al je tenen samen in een kramp, hou dit
even zo, en laat weer los.Voel hoe lekker los je voeten zijn.’ Ga zo door
met onderbenen, bovenbenen tot en met de schouders, de nek en het
hoofd. Wijs op de noodzaak van een rustige ademhaling: door de neus
in en door de mond uit, waarbij de buik als een ballon op en neer gaat.
Voor deze oefening moet voldoende tijd voorzien worden, de kinderen
zullen moeten wennen aan rust en ontspanning. Op het einde van deze
oefening vraag je hun om niets te denken en je laat de oefening nog
even doorlopen.
Daarna praat je over het einde. Lukte het om niet te denken? Welke
gedachte kwam toch naar boven? Die gedachte of droom gaan de
kinderen tekenen. Diegenen die niets dachten proberen dat niets te
tekenen. De kinderen tonen hun tekeningen, vertellen erover. De anderen
reageren.
62 – Tweede en derde leerjaar

De kinderen lezen het fragment.
Na het lezen
Je pikt er enkele delen uit om over te praten en om iets rond te doen:
- ‘Haar lijf is er wel, maar haar gedachten zijn er niet.’ Wat wil dat
zeggen? Waar zijn haar gedachten? Wat denkt Jubelientje?
- ‘Maar ineens verandert Jubelientjes gezicht.’ Hoe komt dat? Wat zou jij
heel graag kunnen?
- Hoe kun je stoppen met denken? Denken jullie net als oma dat dat niet
kan?
- ‘Dromen is ook een soort van denken’, zegt oma. Is dat zo?
- Doe je ogen dicht en probeer net als Jubelientje niet te denken. Als je
aan iets begint te denken, doe je de ogen weer open. De leerkracht
kijkt wie het langst met de ogen dicht blijft. Was het moeilijk?
- Wat doet Jubelientje om niet te denken? Hoe kan niets iets worden?
- Kun je stoppen met bewegen? Probeer het om het langst. Wat is het
gemakkelijkst: stoppen met denken of stoppen met bewegen?
- Waarom zegt Jubelientje net aan oma dat ze eventjes moet doodgaan
om een beetje te oefenen voor later?
- De kinderen ademen diep in en proberen hun adem twintig tellen in te
houden.
een stip in het midden van mijn blad. Die stip wordt groter en groter en
ik zie... en dan...’ Laat de kinderen verder fantaseren. Als de verf droog is
krijgt ieder kind het blad van iemand anders, ze zeggen wat zij in die
tekening zien, waarna het kind dat het schilderij gemaakt heeft, hen
aanvult of verbetert.
Andere boeken van Hans Hagen
Water kust,Van Goor, 1997
Jubelientje vangt een vriendje,Van Goor, 1997
De kat en de adelaar,Van Goor, 1997
Daar komt de tijger,Van Goor, 1998
Iedereen min één,Van Goor, 1998
Rec.play,Van Goor, 2000
Ik wil er twee,Van Goor, 2000
Jij bent de liefste, Querido, 2000
Verwerking
Dingen in je hoofd
‘Oma, ik zie allemaal leuke dingen in m’n hoofd’, zegt Jubelientje. Al de
kinderen krijgen een leeg vel papier. Ze liggen met hun hoofd op de
tafel. Dan beluisteren ze een heel vrolijk instrumentaal muziekje. Als er
leuke dingen in hun hoofd komen beginnen ze die – heel stil, om de
anderen niet te storen – te tekenen. Al die leuke gedachten worden aan
de klas verteld.
Daarna laat je andere muziek horen: droevige, luide, popmuziek, jazz...,
en je herhaalt de oefening.
De kinderen vouwen bootjes, hoedjes of vliegers. Ze kiezen een van de
drie en herhalen dezelfde vouwbewegingen heel stil gedurende een
tiental minuten. Nadien vertellen ze waaraan ze gedacht hebben.
Dramatiseren
In groepjes van zes fantaseren de kinderen dat ze een prijs gewonnen
hebben. Welke prijs? Waarvoor hebben ze die gekregen? Ze bereiden de
prijsuitreiking voor op een podium. Wie is de presentator? Wat doet het
publiek? Wat doet de winnaar?
Associatieoefening
Alle kinderen krijgen een dik penseel en drie kleuren verf. Ze zitten voor
een groot leeg blad. De leerkracht zegt: ‘Eerst is er niets maar dan zet ik
Tweede en derde leerjaar – 63

Boek 6
‘Spin en Mug’
Allemaal praatjes
Geert De Kockere, ill. Klaas Verplancke
De Eenhoorn, 1999, p. 34-36
Over de auteur
Geert De Kockere (1962) studeerde voor onderwijzer maar werkt als
journalist voor Kits, een nieuwskrant voor jongeren. Hij publiceert
hoofdzakelijk prentenboeken en poëziebundels voor kinderen. In zijn
poëzie probeert hij de magie van de taal te combineren met fantasie en
een meestal grappige inhoud. Zijn verhalen voor tieners zijn vooral
filosofisch en poëtisch. Hij ontwikkelde ook software voor kinderen en
heeft een website vol poëzie: http://www.pigmalion.be. Hij werd reeds
bekroond met de Jacob Van Maerlantprijs (1992), de interprovinciale
Prijs voor Kinderliteratuur (1995) en de Kinder- en Jeugdjury (1997).
Over de illustrator
Klaas Verplancke (1964) studeerde Publicitaire Grafiek en Fotografie in
Gent. Hij werkte een drietal jaren als artdirector voor reclamebureaus en
is sinds 1983 zelfstandig illustrator. Hij ontwerpt covers en maakt
tekeningen voor lees- en prentenboeken van vele Vlaamse uitgeverijen,
maar ook voor het buitenland. Hij tekent graag grappige, karikaturale
personages en dieren.
Werken met het fragment
Voor het lezen
Deze tekst gaat over bluffen.
Wat is bluffen?
De kinderen schrijven twee dingen op waar ze goed in zijn.Verzamel de
briefjes in een doos. Elk kind neemt een briefje en tracht te raden van
wie het is.
Schrijf de kwaliteiten van de ganse klas op het bord, lees ze en besluit
met: ‘Samen kunnen we heel veel!’
Dan lezen de kinderen de tekst stil.
Na het lezen
Gesprek na het lezen:
Heb je al eens zoiets als spin en mug gedaan?
Als iemand je zegt dat hij iets veel beter kan dan jij, wat voel je dan?
Wat zeg je? Wat doe je?
Lees het eerste deel opnieuw tot en met: ‘Alsof die stilte elk ogenblik
kon ontploffen.’
Wat is er vreemd aan deze stilte? Wat kan er gebeuren als stilte ontploft?
Hoe voelen spin en mug zich?
Wat zou er nu kunnen gebeuren?
Maak eens zo’n stilte die kan ontploffen. Gaat dat zomaar?
Wie begint er met bluffen? Wie maakt het weer goed?
Hoe komt het dat ze niet vechten? Zou dat ook een goed middel zijn om
geen ruzie of oorlog te maken als je zegt: ‘Samen kunnen we veel!’
Zijn er dingen waarvan je wenst dat je ze zou kunnen?
Als je kon veranderen in een dier, welk dier zou jij dan willen zijn?
Waarom?
Welk huisdier zou jij heel graag hebben? Zul je het krijgen? Bedenk
goede redenen om je ouders ervan te overtuigen het te kopen. En als je
dan een huisdier hebt, wat moet je er dan voor doen?
Wat vind je ervan dat dieren in de dierentuin zitten?
Laat de kinderen de zinnen lezen zoals ze denken dat spin en mug het
doen: hoe de spin vanop hoge poten tot de mug spreekt; de mug zegt
het spottend; nijdig, bijtend, gillend. Dan lezen ze de tekst expressief.
Verwerking
Dramatiseren
De kinderen oefenen in duo de rol van de spin of de mug in. Ze maken
zich boos, houden stiltes die kunnen ontploffen. Ze spelen het voor de
klas.
Daarna kiezen ze andere rollen, bijvoorbeeld: vlo en olifant; koe en
varken; kip en vos; haas en schildpad...
Laat de kinderen de speciale kenmerken van de dieren zoeken.
De kinderen spelen hun nieuwe rol.
Daarna nemen ze hun persoonlijke kwaliteiten en spelen hun eigen rol.
Al dit bluffen eindigt altijd met: ‘Samen kunnen we veel, he!’
Spelen met geuren
De kinderen hebben iets meegebracht dat ze heel graag ruiken. Het potje
is gesloten. De anderen raden welke geur het is.
In het verhaal ruiken bloemen naar de zomer. De kinderen zeggen
waaraan hun geur hen doet denken.
Woordslang
Hoeveel dieren zitten er verstopt in:
olifantiloopvogelspinijlpaardwormuispringbokeveratelslang?
De kinderen maken zelf een dierenwoordslang.
Collages maken
Als twee dieren samen veel kunnen dan kunnen we van twee een heel
sterk dier maken. De kinderen brengen foto’s van dieren mee. Met
knippen en plakken maken ze nieuwe dieren. Die dieren krijgen natuurlijk
een nieuwe naam, bijvoorbeeld: krokofant, olidil, luiloop, antipaard...
Andere boeken van Geert De Kockere
Wubke en de appelboom, Averbode, 1998
Mosje, De Eenhoorn, 1998
Niel, De Eenhoorn, 1998
Voor elk wat liefs, De Eenhoorn, 1998
Slinge slange slom, De Eenhoorn, 1999
Willy, De Eenhoorn, 1999
Ik voel iets, De Eenhoorn, 1999
Blij, blij, blij, De Eenhoorn, 1999
Lancelotje, De Eenhoorn, 1999
Ik heb een idee, De Eenhoorn, 1999
Het koekeloerelaantje, De Eenhoorn, 1999
Allemaal praatjes, De Eenhoorn, 1999
Woeste Mie, De Eenhoorn, 2000
Gevulde vogels, De Eenhoorn, 2000
HUISdieren, De Eenhoorn, 2000
Houd de dief, De Eenhoorn, 2000
Illustraties van Klaas Verplancke
Marita De Sterck, Het woordenboek, of Hoe Jasper zijn woorden vond, Lannoo, 1998
Peter Slabbynck, Het neusje van Paulien, Davidsfonds/Infodok, 1998
Peter Slabbynck, De bolletjestrui, Davidsfonds/Infodok, 1999
Henri Van Daele, Van de sneeuwman die niet smelten wou, Averbode, 1999
64 – Tweede en derde leerjaar

Jan van Coillie (samenst.), Ozewiezewoze : het ABC van de kinderliedjes,
De Eenhoorn, 2000
Jan Van Coillie, (samenst.), De dichter is een tovenaar: 175 gedichten voor kinderen,
Averbode, 2000
Andere boeken van Klaas Verplancke
Wat doet baby?, De Eenhoorn, 1999
Jot, Davidsfonds/Infodok, 2000
Gedicht 4
‘Kersenpitten’
A.A. Milne, ill. E.H. Shepard
Uit: Winnie-de-Poeh. De volledige verzameling verhalen en gedichten
Van Goor, 2000, p. 353-354
Over de auteur
A.A. Milne (1882) begon zijn carrière met korte humoristische schetsen
in het blad Punch. Toen in 1924 zijn eerste bundel kindergedichten
verscheen, had hij al naam gemaakt als toneelschrijver en romancier. Hij
zei altijd dat het aan zijn vrouw Daphne en zijn zoon Christoffer Robin
te danken was dat hij zich liet inspireren om de knuffeldieren van zijn
zoon tot leven te brengen.
Over de illustrator
E.H. Shepard (1879) werkte als illustrator en cartoonist, net als Milne,
voor het blad Punch. Hij werd bekend als ‘de tekenaar van Poeh’ maar was
daarnaast een kunstenaar met een zekere faam. Toch staan zijn illustraties
van Winnie-de-Poeh als klassieken bekend en zijn ze beroemd over de
hele wereld.
Over het boek
Winnie-de-Poeh kwam tot leven in een gedichtje van A.A. Milne dat
‘Teddy Beer’ heet. In deze bundel staan al de vertellingen en de versjes
van A.A. Milne. Ze werden eerder al uitgegeven als afzonderlijke boeken:
Winnie-de Poeh (1926), Het huis in het Poeh-hoekje (1928), Toen we nog klein waren
(1927) en Nu we al zes zijn (1927).
De knuffeldieren van Milnes zoon Christopher Robin – Poeh, Knorretje,
Iejoor, Teigetje, Kanga en Roe – stonden model voor de verhalen. Hun
avonturen beleven ze in het Ashdownwoud, waar Milne en zijn gezin
woonden.
Werken met het fragment
Voor het lezen
Laat de kinderen twee weken vooraf pitten of zaden verzamelen van
appelen, sinaasappelen...
Je zit met zijn allen in een grote kring en praat over toekomstdromen.
Ieder kind vertelt wat hij/zij later wil worden.
Als iedereen zijn toekomstdroom verteld heeft, leggen al de kinderen de
door hen verzamelde pitten in een doos. De kinderen vertellen welke
pitten ze meegebracht hebben. Je praat met hen over wat die
pitten/zaden kunnen worden: een appelboom, bonenplanten... en wat er
mee moet gebeuren eer het zover is.
Het gedicht
Met de doos vol pitten of met een kussen van kersenpitten (te koop in
biowinkels), draag je het gedicht voor. Je manipuleert de pitten alsof ze
pionnen zijn die je de toekomst voorspellen en door het geluid en de
beweging ondersteunen ze ook het ritme van het gedicht.
Herhaal dit verschillende keren, warbij de kinderen geleidelijk de
woorden mee kunnen zeggen.
Tweede en derde leerjaar – 65

Verwerking
Beroepen
Wat wil je later worden? De kinderen schrijven hun lievelingsberoepen
op en nummeren ze van een tot drie. Ze beelden hun beroep uit, de
anderen raden welk beroep het is.
De kinderen maken een strip van zichzelf zoals ze denken dat ze er over
dertig jaar zullen uitzien, wie er dan bij hen is, waar ze wonen, welk
beroep ze hebben...
Maak een woordvierkant en verstop er veel beroepen in. De kinderen
zoeken de beroepen.
Toekomst-dromen-boom
In een pot met aarde zet je een grote tak die je samen optuigt met
zelfgemaakte kersen (papier-maché, kralen, balletjes) en kaartjes om op
te tekenen. Op die kaartjes tekenen de kinderen het gedicht volledig uit,
op elk kaartje een deel: de ketellapper, een dameskapper... Zo kun je aan
de hand van de kaartjes het gedicht reconstrueren.
Later kunnen er ook de kaartjes met de eigen toekomstdromen
bijkomen. De kinderen moeten wel eerst een rijmwoord zoeken op hun
toekomstdromen naar analogie van het gedicht: tovenaar-leraar, soldaatadvocaat...
Kiemproefjes
Het is lente, tijd om te planten. De kinderen planten enkele pitten in een
potje, ze verzorgen ze en observeren in de komende weken wat er met
hun pitten gebeurt.
Boek 7
Jouw ogen zo blauw
Jaak Dreesen, ill. Anne Westerduin
Averbode, 2000, p. 13-15
Over de auteur
Jaak Dreesen (1934) kwam na zijn schooltijd in de journalistiek terecht.
Naast zijn werk als hoofdredacteur van het gezinsweekblad De Bond vond
hij tijd om liedjesteksten, hoorspelen en kinder- en jeugdboeken te
schrijven.
Hij kreeg al verschillende prijzen voor zijn boeken, die opvallen door
zorgvuldige waarnemingen en beschrijvingen. De avonturen spelen zich
vooral af in de gedachtewereld van de hoofdpersonages en in hun relatie
tot elkaar. Zijn personages zijn mensen die zichzelf en anderen serieus
nemen en die zich verwonderen over het hoe en waarom van de dingen.
Over de illustratrice
Anne Westerduin (1945) volgde een opleiding Plastische Kunsten. Als ze
een opdracht aanvaardt om een boek te illustreren, probeert ze vooral
eerst de sfeer te bepalen. Hieruit put ze inspiratie om een globaal beeld
te schetsen, waarop ze daarna de details invult. Precies die details
bepalen uiteindelijk het beeld. Ze doet dus meer dan plaatjes bij praatjes
maken, ze laat soms een heel nieuw verhaal tot leven komen. In 1996
kreeg ze de Boekenpauw voor het prentenboek Een koekje voor Blekkie.
Over het boek
‘Bijna alles aan Michiel is scheef. Hij heeft een scheve neus, scheve
voeten, scheve schouders en een scheve kin. Alleen zijn haren staan
rechtop. Ze zijn zo rood als koper.’Vroeger vond Michiel het erg als ze
hem nariepen. Maar sinds juf Anna zei dat hij de mooiste blauwe ogen
van de wereld heeft, lacht hij om de pesters want hij weet het zeker: ooit
zal Emma het ook zien. Dat van die mooiste blauwe ogen.
Michiel is een dagdromer. De laatste tijd gaan die dromen altijd over
Emma, een meisje uit zijn klas. Maar Emma is al op Elias. Pech dus voor
Michiel. In dit stukje zitten ze in de bus, ze maken een schooluitstap
naar Oostende.
Werken met het fragment
Muziekinstrumenten maken
Omdat het in deze tijd van het jaar niet zo vanzelfsprekend is om veel
pitten te vinden, kun je ook kleine steentjes gebruiken. De kinderen
stoppen die in doosjes, potjes van glas, karton, papier...
Ze experimenteren met de geluiden. In groepjes van vier zoeken ze een
passende ‘muzikale’ begeleiding bij het gedicht.
Voor het lezen
Lees de informatie over de auteur en over het boek. Toon het boek en
andere boeken van de auteur.
Bespreek met de kinderen:
Michiel is een dagdromer? Wat is dat? Heb jij dat ook weleens?
Heb je vandaag al een dagdroom gehad?
Hoe ziet Michiel eruit? Teken hem.
Hebben ze jou ook al eens uitgelachen om hoe je eruitziet? Wat doe je
dan?
Als het zou kunnen, wat zou je dan aan jezelf veranderen?
De leerkracht toont cartoons. Bespreek met de kinderen wat een cartoontekenaar
doe. Een gebrek of kenmerk wordt vergroot, bijvoorbeeld de
neus wordt langer gemaakt, de oren groter...
De kinderen gaan in duo tegenover elkaar zitten. Ze observeren elkaar en
bespreken wat hun opvalt. Ze spreken af wat ze zullen vergroten en
tekenen elkaars cartoon. Bespreek de tekeningen.
Is Michiel verliefd op Emma? Kunnen kinderen verliefd worden? Droom
jij ook weleens over iemand?
66 – Tweede en derde leerjaar

In de derde klas lezen de kinderen de tekst stil. Ze duiden aan waarover
ze willen praten. In de tweede klas wordt het fragment voorgelezen, de
kinderen volgen in hun boekje.
Na het lezen
Gesprek over het verhaal:
Wat denken jullie over dit verhaal? Waar wil je over praten?
Ga jij graag naar zee? Hoe dikwijls?
Welk beroep heeft de papa van Twan?
Waarvoor hebben ze een huisje aan zee?
Is boeken schrijven werken? Kan een schrijver 25 boeken op een jaar
schrijven? Is het gemakkelijk om een verhaal te verzinnen?
Wat wil Michiel later worden? Waarom?
Over wie zal zijn eerste boek gaan?
Alle meisjes vallen op Elias, zal dat geen pijn doen?
Wat is neuriën? Hoe lees je dat? Denk aan een liedje en neurie het.
De andere kinderen raden het.
Michiel heeft twee grote dromen, welke?
De tekst wordt door enkele kinderen gelezen.
Verwerking
Verhaal verzinnen
Michiel wil een verhaal schrijven over Emma, zonder haar naam te
noemen.
Denk aan iemand. Als het een jongen/man is dan schrijf je HIJ, is het
een meisje/vrouw dan schrijf je ZIJ.
Zo, nu heb je het eerste woord van je verhaal.
Bedenk nu plaatsen waar je verhaal zich zal afspelen. Schrijf nog meer
woorden van dingen en personen die je ziet. Schrijf op wat je voelt: blij,
droevig, bang...
Zoek nu een beginzin voor je verhaal, bijvoorbeeld:
Hij kwam de klas binnen...
Zij lag in het gras te lezen...
Dan ga je verder fantaseren. Hoe ziet die persoon eruit? Wat zie je? Wat
hoor je? Kies een geluid of iets wat je ziet. Wat gebeurt er? Is het leuk,
mooi of eng? Hoe loopt het af? Zoek een titel.
Om deze schrijfoefening vlot te laten verlopen doe je ze best eerst
klassikaal. Je spreekt over het belang van een titel: hij moet uitnodigend
zijn maar hij mag niet te veel verklappen.
De kinderen kunnen ook in duo werken, ze nemen dan samen een
hoofdpersoon.
De verhalen worden voorgelezen. De kinderen raden over wie het gaat.
De kinderen kunnen het verhaal ook illustreren. Er kan een bloemlezing
van gemaakt worden.
Een aap kan ......... (vlooien)
Maar een vlo kan niet ...... (krabben)
Is het bij jou thuis soms ook dierendag?
Mijn broer is aan het .............. (vissen)
Mijn zus loopt maar heen en weer. Zij is aan het .............. (ijsberen)
Als mijn vader kwaad wordt, begint hij te .................. (brullen)
Mijn moeder ziet ze soms .......... (vliegen)
Voor het tweede leerjaar kun je de dieren tekenen, dat helpt hen vlotter
op weg.
Vergelijkingen
Elias zingt als een nachtegaal. Hoe zingt een nachtegaal? Hoe zingt Elias
dan?
Als je onder de modder thuiskomt, kan het zijn dat je moeder zegt:
‘Je bent zo vies als een varken.’
Waarom vergelijkt je moeder je hier met een varken?
Met de woorden ‘als’ of ‘net’ kun je iemand vergelijken met iets anders.
Wij gaan vergelijken met een dier. De kinderen zoeken vergelijkingen:
Bijvoorbeeld: je bent zo stom als een ezel
je bent zo lelijk als.........
je bent zo gek.............; zo stiekem; zo mooi; zo lief;
zo aardig; zo slim; zo zacht; zo sterk...
Als je verliefd bent op iemand dan vergelijk je hem of haar met iets wat
je mooi vindt.
Bijvoorbeeld: In mijn dromen zie ik je (neusje) als een ...
De kinderen zoeken dingen die ze mooi vinden. Ze kunnen een uiterlijk
kenmerk of de persoon als geheel vergelijken met...
Andere boeken van Jaak Dreesen
De zeven hemdjes van Veronika, Averbode, 1994
Mammie! Mammie!, Averbode, 1995
Valid, Averbode, 1995
De verjaardag, Averbode, 1996
Volg de weg terug, Averbode, 1996
Moen de trommelaar, Averbode, 1997
Marieke Marieke, Averbode, 1997
Houden van, Averbode, 1997
Zeg me dat het niet zal sneeuwen, Averbode, 1998
Het herdertje van Bethlehem, Averbode, 1998
Mijn beer,Averbode, 1999
Jouw ogen zo blauw, Averbode, 2000
Rook en de geur van rozen, Facet, 2000
Illustraties van Anne Westerduin
Agnes Verboven, Een koekje voor Blekkie, Clavis 1995
Werner Storms, Weg van jou, Clavis 1996
Ron Langenus, De verdwenen tijger, Davidsfonds/Infodok, 1997
Elvira Lindo, Manolito, Davidsfonds/Infodok, 1999
Martina De Ridder, Kapitein Seppe, Clavis, 2000
Wally De Doncker,Papa ernst, papa losbol, Davidsfonds/Infodok, 2000
Jaak Dreesen, Jouw ogen zo blauw, Averbode, 2000
Bettie Elias, Het kleine geheim van Pieter, Malmberg, 2000
Woordspelletjes: Beesten en mensen doen soms dierig
De meisjes zwermen om Elias. Wat doen ze dan? Welke dieren zwermen?
De kinderen zoeken een werkwoord waarin een dier zit, bijvoorbeeld:
Een poes kan spinnen
Een vogel kan ......
Een haan kan .........
Een papegaai kan ons goed na-.........
Tweede en derde leerjaar – 67

Boek 8
‘Frederick’
Leo Lionni
Uit: Het hele jaar rond
Lemniscaat, 1998, p. 81-84
Over de auteur
Leo Lionni (1910) studeerde economie en architectuur en emigreerde in
1939 naar Amerika. Hij was als artistiek adviseur werkzaam bij diverse
firma’s en verschillende tijdschriften. Hij houdt zich bezig met
schilderen, beeldhouwen, keramiek, etsen en reclame-ontwerpen, is
actief als filmcriticus en maakt zelf films. Hij publiceerde heel wat
prentenboeken, waarvan hij er twee zelf verfilmde. Zijn werk werd vele
malen en in diverse landen bekroond. In de meeste prentenboeken werkt
hij met collages. Hij vindt dat die illustraties de gevoelens en fantasieën
van jonge kinderen moeten weergeven. Een van zijn kernthema’s is:
‘Voor iedereen is er een plaats in deze wereld, ook voor diegenen die
anders zijn.’ Hij wordt beschouwd als een van de grote vernieuwers van
het prentenboek in de tweede helft van deze eeuw.
Verwerking
Woorden verzamelen
De kinderen maken woordenrijen met: mooie, lieve, harde, droevige,
grappige, vieze, vreemde, boze, warme... woorden. Uit elke verzameling
kiezen ze een woord. Ze schrijven het met sierletters, of in de vorm van
de betekenis en versieren het.
Zet woorden die bij elkaar horen onder elkaar en schrijf er een zin
onder die bij die woorden past, zoek daarna een titel.
Je kunt ook starten met een eigen woordenboekje: ‘De dunne...’ naar
analogie van ‘De dikke van Dale’.
De kinderen worden dan woordenjagers: van ieder woord dat ze horen
of lezen en dat ze nog niet kennen of dat hen nieuwsgierig maakt
zoeken ze de betekenis op, pas dan hebben ze het gevangen. Ze schrijven
het in hun woordenboekje. Elke week vraag je: ‘Wie heeft hoeveel
woorden gevangen en welk is je mooiste, je beste of je merkwaardigste
nieuwe woord?’
Op een speelse manier verrijken de kinderen zo hun woordenschat.
Werken met het verhaal
Voor het lezen
Je begint met een fantasie-oefening. Elk kind heeft voor zich vier witte
papieren en kleurpotloden. Terwijl ze hun ogen sluiten en goed
luisteren, beschrijf jij een gedetailleerd landschap in een van de vier
seizoenen. Kleed je verhaal goed in met beeldrijke details. Dit zal de
kinderen stimuleren om te tekenen. Een bijpassend achtergrondmuziekje
of -geluid (pitten-/keiendozen) zal de sfeer versterken.
Als je klaar bent met je verhaal, tekent ieder kind wat het tijdens de
vertelling gezien heeft in zijn hoofd. Herhaal dit viermaal, waarbij de
kinderen telkens op een ander blad tekenen. Dit is een oefening voor de
individuele verbeelding en niet in het exact reproduceren.
Het verhaal lezen
Zoek een gezellig plaatsje, bijvoorbeeld op kussens.
Lees dit mooie verhaal voor. Als Frederick zegt: ‘Doe je ogen dicht’, dan
doen de kinderen dat ook.
Na het lezen
Gesprek over het verhaal:
Wat vinden jullie van dit verhaal? Wat vind je van Frederick? Is hij echt
een dichter?
Heb je de warmte gevoeld en de kleuren gezien?
Hoeveel muizen zijn er? Waar wonen ze? Hebben ze nog iets aan die
oude graanzolder?
Wat verzamelt Frederick? Waarom verzamelt hij zonnestralen? Kleuren?
In het eerste deel van het gedicht worden verschillende seizoenen
beschreven, vind je ze?
Kleuren verzamelen
Met muzikale ondersteuning schilderen de kinderen hun lievelingskleuren
in vloeiende lijn over een groot blad papier. Als de muziek stopt
kiezen ze open vlakken uit en kleuren die verder in.
Kleuren-schilder-spel
Je zorgt voor enkele reproducties van Monet en van Magritte. Zoals
Frederick kleuren verzamelt, zo doen schilders dat ook. Toon de
reproducties van Monet en laat de kinderen vertellen wat ze zien. Laat ze
van dichtbij en van verderaf kijken.Vertel over hoe Monet ze schilderde:
lichtinvallen, eerste indrukken, vage lijnen, felle kleuren, mistige
onderwerpen...
Daarna kun je dan enkele reproducties van Magritte tonen. Laat de
kinderen de verschillen verwoorden. In een derde klas kun je dieper
ingaan op de droomsfeer bij Magritte.
Dan bekijk je de schilderwerken die de kinderen in de afgelopen weken
maakten. Welke lijken op die van Monet? Op die van Magritte? Waarom?
Waarom niet?
Tot slot kiezen de kinderen elk een van hun schilderijen om die af te
werken in de trant van Monet, Magritte of...
Kijkkast maken
Alle kinderen hebben een schoenendoos. Ze maken een gleuf langs
weerszijden. Bovenaan is een lichtgat en aan de voorzijde is een kijkgat.
Op een strook papier tekenen de kinderen het verhaal van Frederick.
Ze vertellen het verhaal terwijl ze de strip door de doos trekken, een
ander kind kijkt door het kijkgat.
De kinderen lezen het gedicht zoals ze denken dat Frederick het doet.
Ze vertellen om het mooist over de zon en de zomer, over kleuren.
Creatief schrijven
Hoe rijmt het gedicht van Frederick? Het gedicht rijmt niet alleen
achteraan. De kinderen zoeken het op.
68 – Tweede en derde leerjaar

Op de woorden uit de woordenrijen zoeken ze rijmwoorden.
In vijf zakken zitten woordkaartjes: een zak met personages, een zak met
werkwoorden, een zak met plaatsen, een zak met tijdstippen, een zak
met gevoelens. Al de kinderen nemen uit elke zak een kaartje. Met de vijf
kaartjes gaan ze aan de slag om een verhaal te vertellen dat even mooi is
als dat van Frederick.
Je kunt deze oefening ook doen in groepjes van vijf. In dat geval neemt
ieder kind uit de groep een kaartje uit een andere zak.
Je kunt ook aan telkens vijf kinderen dezelfde kaartjes geven. De eerste
begint met het personage te beschrijven, de volgende begint bij het
werkwoord enz. Laat de kinderen hun verhalen vergelijken.
In het tweede leerjaar kunnen de kinderen het verhaal ook tekenen in
stripvorm en er telkens een zinnetje onder schrijven.
In beide klassen is het goed eerst samen te oefenen om iedereen op weg
te helpen.
Nadat scène per scène begeleid is, kunnen de kinderen het ganse stuk
spelen. Het is leuk wanneer telkens een deel van de klas speelt terwijl de
anderen toeschouwer zijn.
Andere boeken van Leo Lionni
Ieder diertje zijn pleziertje, Ankh-Hermes, 1990
De droom van Mathijs, Ankh-Hermes, 1990
Blauwtje en Geeltje, Ankh-Hermes, 1991
Muizen van jewelste, Ankh-Hermes, 1991
Een druk jaar, Ankh-Hermes, 1992
Pezzettino, Ankh-Hermes, 1993
Een bijzonder ei, Ankh-Hermes, 1994
Woordschilderijen
Sommige woorden kun je schrijven in de vorm van hoe datgene wat het
woord voorstelt er echt uitziet. ‘Zee’ kun je bijvoorbeeld in golfjes
schrijven.
Je kunt eerst het woord laten tekenen en dan het woord er zo dikwijls
mogelijk inschrijven.
Een beweging kan ook met woorden getekend worden. Je begint
bijvoorbeeld met: ‘Ik ben een regendruppel.’ In de tweede zin, ‘Ik val en
spat uit elkaar’, schrijf je de woorden zoals een regendruppel over de
ruit loopt, waarbij alle letters van ‘elkaar’ ook door elkaar spatten.
Dramatiseren
Om dit verhaal te dramatiseren is het nodig dat de kinderen eerst
experimenteren in het spelen van een muis. Dit kun je leiden door
kleine opdrachtjes die zij ter plekke uitvoeren: ‘Hoe loopt een muis?
Hoe eet ze? Hoe slaapt ze? Hoe zoekt ze eten? Wat doet ze met haar
pootjes? En haar snuit? Hoort ze goed? Is ze snel?’
Kleine, zelfgemaakte attributen zijn dankbare hulpmiddelen: een lange
staart, muizenoren, een spitse snuit, stukjes kaas...
Het verhaal speelt zich af op twee locaties: rondom de weide buiten en
binnen in de schuilplaats. Met doeken en eenvoudige attributen (dozen,
koord...) kun je twee decors bouwen in je klas.
Je splitst het verhaal vooraf op in scènes, zo heb je zelf een goed
overzicht op het verhaal en kun je de kinderen scène per scène
begeleiden:
1. De muizen spelen in de wei bij de muur.
2. De winter komt eraan, ze krijgen het koud en spelen minder.
3. Ze verzamelen eten voor in de winter en brengen het naar binnen.
4. Frederick verzamelt zonnestralen.
5. Frederick verzamelt kleuren.
6. Frederick verzamelt woorden.
7. Het is winter, de muizen zitten binnen. Ze eten, spelen en hebben
plezier.
8. Al het eten is op, de muizen krijgen het koud.
9. Frederick vertelt over de zonnestralen, de kleuren en maakt met de
woorden een gedicht.
10. Iedereen is blij en ze feesten.
Binnen dit strakke, maar veilige kader kun je de kinderen de vrijheid
geven in spel en tekst. Prikkel hun fantasie door korte opdrachtjes en
vermijd het afdreunen van vaste teksten.
Tweede en derde leerjaar – 69

Geraadpleegde bronnen
Ezelsoor, april 1988, nr. 8.
Grimm, Sprookjes voor kind en gezin, Lemniscaat.
Jan ’t Lam, Schrijvers op school,NOT.
Jan ’t Lam, Ik zoek, ik zoek een kinderboek,NOT.
Joke Linders e.a., Het ABC van de jeugdliteratuur, Martinus Nijhoff, 1995.
Okki, 1987, nr. 5, Leopold.
Marita de Sterck e.a., Schrijver gevonden, Lannoo, 1999.
De toren van Babbel, tweede leerjaar B/ Plantijn, 1996.
70 – Tweede en derde leerjaar

Een droom van een droom
Ideeënbrief voor het vierde en vijfde leerjaar
Samengesteld door Riet Jeurissen, Joeri Brands en Ria Simoens
Over de samenstellers
Riet Jeurissen is lector Nederlands aan de Hogeschool Limburg en is
actief in zowat alles wat met kinderboeken en taal te maken heeft. Ook
ijvert ze fervent voor een Vlaams-Nederlandse samenwerking. Als kind
speelde ze niet graag met poppen. En ook pianoles vond ze maar niks.
Maar boeken, daar was ze altijd al dol op. Ze stond ook geregeld op het
podium: ze danste en volgde drama aan de toneelschool in Maastricht.
Tegenwoordig zit ze liever tussen het publiek, maar ze is haar passie voor
theater allerminst kwijtgeraakt. Behalve dan aan haar studenten.
Joeri Brands geeft les in Genk, in het vierde leerjaar. Hij maakt muziek
voor het straattheatergezelschap Yawar, speelt basgitaar bij August,
knutselt meubeltjes en lampen in elkaar en ontwikkelt af en toe wat
foto’s. In zijn laatste jaar van de lerarenopleiding leerde hij lezen van Riet
Jeurissen en sindsdien zit hij onherroepelijk met de kriebel. Hij maakte
dan ook een eindwerk over boekpromotie.
Ria Simoens studeert kinderpsychologie en zit in het laatste jaar.
Ze speelt blokfluit, maakt kleren en knuffelbeesten, tekent rare mannetjes
en ontwikkelt soms ook foto’s. Ze leerde al vroeg lezen en schrijven en is
dat eigenlijk altijd blijven doen. Nu fluistert ze nog af en toe gedichtjes
en verhaaltjes in andermans oren.
Vierde en vijfde leerjaar – 71

Op onze zoektocht naar dromen in de kinderliteratuur lieten wij ons
leiden door citaten uit De wissewaswinkel van Frédéric Clément.
Zo vraagt Ferdinand aan Alice van de Wissewaswinkel of zij wel echt
een bazaar vol droom- en wondergoed heeft? Via allerlei kleinoden
met elk hun droomverhaal probeert hij de liefde van Alice voor zich
te winnen.Wij proberen op onze beurt jullie liefde voor kinderboeken
te versterken. Maar daarvoor moet elk van ons wel kunnen
dromen.
Dus ja, natuurlijk droomt elk van ons.
Gelukkig staat op dromen nog geen leeftijdsgrens.
Want wie van ons zou het zalige gevoel willen missen
van nu en dan eens weg te dromen,
van op te gaan in een virtuele wereld,
van het beleven van grenzeloze emoties,
van het ontdekken van ongrijpbare terreinen,
van het scheppen van nieuwe creaties,
van…
Gevoelens die wij in onze bundel willen laten nazinderen.
‘Ongetwijfeld heb ik ergens nog
een droom van een droom
een wolk van een wonder
voor u,
in het groot
of in het klein,
in mijn hemel van hebbedingen,
mijn mikmakmagazijn,
mijn verzameling der verzamelingen.’
(uit: De Wissewaswinkel, Frédéric Clément, Querido, 1997, p. 9)
Wij hebben ze voor jullie in een onzichtbare doos verpakt, met een
muzisch etiket erop.
Als je de inventaris erop naslaat merk je
dat er veel ideale plekken zijn om te dromen,
dat dromen je in beweging brengen en je muzikaal begeesteren,
dat je met alledaagse ingrediënten je eigen droomwereld kunt realiseren,
dat dromen je inspireren tot nieuwe dromen,
dat dromen zo verschillend kunnen zijn,
dat…
Onze verzameling der verzamelingen is gebaseerd op gevarieerde teksten
uit de kinderliteratuur die op de een of andere wijze de wereld der
dromen benaderen. En omdat dromen vaak iets ongrijpbaars hebben,
kozen wij voor een alzijdige benadering en hebben wij muzischdidactisch
gedroomd opdat de kinderen de teksten zouden ‘doorvoelen’
met al hun zintuigen.
En omdat dromen niet gemakkelijk met lessen geassocieerd worden,
kozen wij voor losse suggesties waarmee jullie apart, in samenhang, in
projectvorm alle kanten op kunnen.
Aan jullie om ze te realiseren… Kies maar uit!
Boek 1
Kleine Koning December
Axel Hacke, ill. Michael Sowa
Querido, 1997, p. 15-16
Over de auteur
Axel Hacke werd in 1956 in Braunschweig (Duitsland) geboren.
Hij studeerde politieke wetenschappen en journalistiek. Als journalist
behaalde hij reeds vele belangrijke prijzen. Als auteur van kinderboeken
zoekt hij vaak de kant van het filosofische.
Over het boek
In de wereld waar Kleine Koning December vandaan komt, achter de
muur, word je oud geboren en word je steeds kleiner. Als je geboren
wordt, weet en kun en ken je alles wat je nodig hebt: lezen, schrijven,
computeren, zakenlunches afwerken… Hoe kleiner je wordt, hoe meer
je vergeet en dan begint je heerlijke kindertijd.
Toen de ik-figuur zich door het gat in de muur wrong, kwam hij in de
prachtige slaapkamer van de koning terecht. Wat vooral opviel waren de
houten rekken met tal van verschillende dozen.
Werken met het fragment
‘Wat bewaar je in die dozen?’ vroeg ik.
‘Mijn dromen’, zei Koning December
‘Je dromen?’ vroeg ik verbaasd.
‘Al mijn dromen’, zei de koning.‘In elke doos zit een droom.’
Droomdozen
Droomdozen spreken sowieso tot de verbeelding. Zelf had ieder van ons
daar een totaal ander beeld van. De ene wilde iets doorschijnends, de
ander een doos met vele veiligheidssloten.
Wat als ieder van ons nu eens zijn eigen droomdoos zou maken?
Op een tafel leg je een hoop gevarieerd verpakkingsmateriaal (dozen,
papier, zakken…) en attributen zoals touwen, elastiekjes, sloten,
verzegelingen… Kinderen mogen nu zelf aan de slag om hun droomdoos
te maken waarin zij het liefst hun dromen zouden stoppen.
Die dozen krijgen nadien samen een fantasierijk aangeklede plek in de
klas. Gedurende een week stopt het kind daar zijn dromen in. Dit
gebeurt niet via een verhaal maar wel door een woordketting, een beeld,
een raadsel, een rijm, een lied…
Wat heb jij vannacht gedroomd?
Als je over dromen vertelt, sprokkel je hele gekke dingen bij elkaar en
probeer je er toch een aanvaardbaar verhaal van te maken. Kinderen
vinden het vaak leuk om woorden die op het eerste gezicht niet in
éénzelfde context thuishoren, toch door een rijke fantasie aan elkaar te
rijgen. Zo kunnen zij een situatie dromen voor:
wandelende tak - boek - poederdoos
bunker - GSM - chimpansee
hoepelrok - toverlei - zakdoek
Als beginzin kun je opgeven: Zo droomde ik laatst dat ik…
72 – Vierde en vijfde leerjaar

Droomverhaal
Ook kunnen zij per groep kernwoorden bedenken en die als opdracht
voor een droomverhaal naar andere groepen doorspelen. Achteraf is het
dan leuk dat zij aan elkaar de verschillende versies vertellen.
Maar je kunt hen ook vrijer laten, bijvoorbeeld in het kiezen van hun
presentatievorm. Zo kunnen ze hun verhaal brengen als mime, hoorspel,
poppenspel, rollenspel… En wie ooit naar improvisatieshows gekeken
heeft herinnert zich ook wel het improviseren rond een kernwoord, of
het spel met het verplicht uit te spreken kernwoord, dat de spelers dan
maar moeten proberen in verband te brengen met het thema van de
improvisatie. Mogelijkheden te over dus.
Droom-o-theek
‘’s Avonds, als ik ga slapen,’ zei de koning,‘neem ik een doos van een rek, zet hem naast mijn
bed en haal het deksel eraf. Dan val ik in slaap en begin te dromen.’
Nu wil je na een tijdje een droom eens herdromen door net zoals
Koning December die droom weer uit de doos te halen. Maar dit kan
voor echt veel zoekwerk zorgen. Daarom is het misschien het best om
een inventaris van je dromen te maken.
A: azaleadroom
B: bah-droom
C: je vanjewelste cycloondroom
D: …
De dromen die je in je doos stopt, krijgen een echte titel. Je verzint er
eentje voor elke letter van het alfabet. Op het einde van het project kun
je een toptien van de klasdromen maken.
Een droom van een kind
‘Heb je alles al gedroomd wat erin zit?’
‘O nee’, zei de koning.‘Ik heb ze van mijn grootvader geërfd. Koning Januari de Derde.’
Ouders en grootouders vertellen ook hun dromen aan de kinderen. In de
loop van de jaren sparen zij er héél wat op en blikken zij vooruit op wat
zij voor hun kinderen wensen.
Welke dromen zijn dit?
Welke dromen zouden zij graag gerealiseerd zien?
Wat zien de kinderen als haalbaar?
Kort gesprek over toekomstdromen.
Andere boeken van Axel Hacke
Achter het behang, overlevingsadviezen voor ouders, De Bezige Bij, 1995
Gedicht 1
‘Vliegen’
Mies Bouhuys
Uit: Anders gezegd, Zonnewijzer bloemlezing
samengesteld door Herman Kakebeke
Holland-Haarlem, 1998, p. 32
Over de auteur
Mies Bouhuys werd in 1927 geboren in een echt schoolmeestersgezin.
Zij en de overige gezinsleden maakten vaak met zijn allen (6 kinderen
en de ouders) lange wandelingen in de natuur. Dan vertelde haar vader
altijd verhalen en versjes en zong hij allerlei liedjes. Die gelukkige tijd
werd onderbroken door de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog, een
periode die veel indruk op Mies maakte.
Aan de universiteit van Amsterdam studeerde zij later Spaans en kreeg ze
een voorliefde voor Latijns-Amerika. Maar al snel raakte zij ook geboeid
door de wereld van de kinderliteratuur en schreef zij vele leuke,
spannende verhalen en gedichtenbundels ‘over dingen die je ontdekt als
je je ogen goed gebruikt’. Naast het schrijven, bezoekt Mies Bouhuys
ook vaak Nederlandse basisscholen om te weten wat er bij de kinderen
leeft, wat hun dromen zijn.
In een van haar gedichten, gebundeld in een Zonnewijzer-bloemlezing,
probeert ze via het vliegen iets over dromen te achterhalen.
Werken met het gedicht
Vliegen is een beetje dromen
Dromen is een beetje vliegen
Wat is dromen nu eigenlijk?
Wat gebeurt er als je droomt?
Wanneer droom je het meest?
Waarvan?
Hoe?
Waar?
Net zoals wij zijn de kinderen wel echt nieuwsgierig naar de ware
toedracht van het fenomeen dromen. We laten de kinderen zoeken in
een aantal infoboeken, begeleiden een zoektocht op het internet, bellen
naar een wetenschapper… en leggen alle gegevens bij elkaar.
Wat hebben dromen met vliegen te maken?
Hoe laat je je meevoeren in dromen? Hoe kun je die grijpbaar
vastleggen?
Waaraan merk je dat iemand droomt?
Een wolk van een droom
Dromen is een beetje liegen tegen beter weten in.
Dromen is ook naar de wolken kijken en verhalen zien. Als je wel eens
languit in het gras ligt en naar een lichtbewolkte lucht staart, dan denk je
‘iets’ te zien in de grillige, witte wolkenkoppen: een dier, een gebogen
man, een toeter… Neem new-agemuziek en kinderen mee naar een veld
op een heldere cumulus-dag. Zet de de new-agemuziek op en verspreid
de kinderen over het grasveld. Laat de kinderen naar de wolken kijken,
liggend op een dekentje dat ze meebrachten van thuis.
Vierde en vijfde leerjaar – 73

Als ze een wolk ontdekken waar ze een figuur in zien, tekenen ze die
zacht met potlood op een blad wit tekenpapier. Daarna nemen ze een
pen en gaan ze improviseren. Ze verzinnen ter plekke een verhaal bij
hun wolk, dat ze meteen op de potloodlijnen schrijven. Zo wordt de
omtrek van de wolk het verhaal van de wolk. Als het verhaal af is,
worden de potloodlijnen uitgegomd en de lucht gekleurd in een kleur
die bij het verhaal past. Dit kan bijvoorbeeld met krijt. Met een ander
blad wordt een lijst gemaakt waarin het kunstwerk komt. Alle
kunstwerkjes worden nadien bij voorkeur aan het plafond gehangen.
Vlak tegen het plafond, of in de lucht bengelend aan nylondraad.
Nu kun je ook diakadertjes met blauwe achtergrond inkleuren met tal
van wolkenvormen en deze verschillende beelden projecteren op het
plafond. Minder idyllisch, maar wel praktisch haalbaar op een
druilerige dag.
Zweven
Als je droomt voel je je soms zweven. Je laat aangepaste muziek horen
waarop de kinderen zich vrij ‘zwevend’ kunnen bewegen en achteraf de
kans krijgen om in kernwoorden associaties op te schrijven.
Contrasterend kun je ze laten bewegen op erg strakke muziek, associaties
opschrijven en vergelijken met de vorige. Zo ervaren kinderen dat
muziek mee je gedachten, dromen kan bepalen.
Hoe zweef je door de lucht?
Bij het afdalen wordt die wereld groot – groot – groter – grootst.
Wat zie je nu op deze wereld gebeuren?
Wat valt je op? Wat vind je fijn?
Wat stoort je?
Teken het in een wolk en geef commentaar.
Stel je voor: je stijgt op en de wereld wordt klein – klein – kleiner –
kleinst.
Wat houd je over?
Wat vind je belangrijk?
Welke droomplek bewaar je?
Teken het in een wolk en geef commentaar.
Andere boeken van Mies Bouhuys
Altijd samen, Gottmer, 1999
De Trippeltjes, Gottmer, 2000
Boek 2
Ik heb een idee
Geert De Kockere, ill. Carll Cneut
De Eenhoorn, 1999, z.p.
Over de auteur
Geert De Kockere is op 18 mei 1962 geboren in Tielt. Hij werd eerst
voor onderwijzer en later beroepsjournalist. Hij werkte onder meer voor
De Standaard-Het Nieuwsblad. In De Stipkrant publiceerde hij heel wat
gedichten. Hij werkt ook mee aan de tijdschriften van Uitgeverij
Averbode. Geert is tevens hoofdredacteur van KITS, een actualiteitskrant
voor jongeren. Momenteel woont hij met zijn vrouw Annemie,
dochtertje Jana en zoontje Simon in Oudenaarde.
Over de illustrator
Carll Cneut is een van de vaste illustratoren van Geert De Kockere. In zijn
tekeningen weet hij de fantasie van de schrijver op een boeiende manier
te onderstrepen. Carll Cneut heeft een heel eigen, intrigerende stijl.
Vooral zijn figuren zijn fascinerend. De lichaamsdelen zijn vaak buiten
proportie en geven elke figuur een eigenzinnig karakter. Zijn techniek
verfijnt zich steeds meer. De details in zijn tekeningen zijn soms heel
merkwaardig. Carll Cneut illustreert niet echt, hij interpreteert de tekst
en voegt er zijn visie aan toe. Hij tekent zijn eigen verhaal, speelt als het
ware met poppen en zorgt er op die manier voor dat de tekst van het
boek wordt verrijkt.
Over het boek
Ik heb een idee! gaat over een droom. Een bizarre droom over een idee. Een
vreemd idee om een put te graven. Een put om een toren te bouwen.
Er is Hannah die zegt dat ze Emma heet. En de dikke vrouw die op twee
stoelen tegelijk zit. En het jongentje met zijn dode zusje in zijn armen.
En iemand met twaalf benen.
Werken met het fragment
Het meisje kwam naar me toe en nam m’n hand.‘Ik heet Hannah’, zei ze. Samen wandelden
we de heuvel af. Hand in hand.Alsof we elkaar al jaren kenden.‘Ik heet Emma’, zei Hannah
toen,‘en ik ging kopje onder.’
Dit fragment illustreert heel mooi de vreemde wendingen en kronkels
die dromen kunnen maken. De kinderen kunnen zelf zo’n droom maken
aan de hand van het aloude omdraai-principe. Dat gaat zo: kind 1
schrijft bovenaan op een blad een zin. De laatste twee woorden van de
zin schrijft kind 1 twee regels onder de rest van de zin. Op de
tussenliggende regel draait kind 1 het blad naar achteren, zodat alleen de
twee laatste woorden van de zin nog leesbaar zijn. Bijvoorbeeld zo:
Een man ging naar de markt en zag
–––––––––––––––––––––––––––––––
een koe
Nu geeft kind 1 het blad door aan kind 2. Kind 2 schrijft, geïnspireerd
door de twee woorden, de volgende zin op het blad volgens hetzelfde
principe.
een koe. De koe stond in de wei
––––––––––––––––––––––––––––––––
en loeide.
74 – Vierde en vijfde leerjaar

Nu geeft kind 2 het papier door aan kind 3 enzovoort. Uiteindelijk komt
er een grillig en meestal best grappig verhaal tevoorschijn. Ten slotte
zoeken de kinderen passende muziek bij hun droom en gebruiken die
als achtergrondmuziek terwijl ze hun verhaal voorlezen aan hun
klasgenoten.
De diadroom
Begin zoals hierboven, maar in plaats van het voorlezen op muziek,
wordt een diavoorstelling gegeven op muziek. De zinnen of zinsdelen
worden door iemand in het groepje, die goed klein kan schrijven, of die
een typemachine heeft, op mica of boterpapier gezet. Dat doe je het best
zo: neem een diakadertje en teken de binnenruimte af op het mica of
het boterpapier. Doe dat een aantal maal. Nu zet je de tekst erin. Daarna
knip je de stukjes uit, iets breder dan het kadertje dat je afgetekend hebt,
en je plaatst ze in diakadertjes.
Wie meer tijd en kapitaal heeft, kan nog een mooiere voorstelling geven
door de kinderen echte sfeerdia’s te laten maken bij hun droom. Dan
kunnen ze die dia’s zelf als ondergrond gebruiken voor hun tekst.
toekomst onduidelijk is, of niet? Zou het leuk zijn als de toekomst al
duidelijk was? Ken je mensen die een duidelijke toekomst hebben?
Wie nog wat verder leest in het boek, vindt: ‘We moesten in het
verleden graven om de toekomst te bouwen.’ Je bouwt dus je toekomst
een beetje met je verleden. Misschien weten de kinderen nog wel een
situatie waar ze een beetje spijt over hebben. Misschien hebben ze wel
geleerd uit een fout die ze vroeger eens gemaakt hebben. Dat is ook
bouwen met je verleden. Hoe zouden ze het nu doen? Hoe kunnen ze
die vroegere fout gebruiken om het in de toekomst beter te doen?
Andere boeken van Geert De Kockere
Ik voel iets, De Eenhoorn, 1999
Huisdieren, De Eenhoorn, 2000
Woeste Mie, De Eenhoorn, 2000
Gevulde vogels: farce poëtica, De Eenhoorn, 2000
Houd de dief!, De Eenhoorn, 2000
Illustraties van Carll Cneut
Geert De Kockere, Een straatje zonder eind, De Eenhoorn, 1997
Geert De Kockere, Niel, De Eenhoorn, 1998
Brigitte Minne, Heksenfee, De Eenhoorn, 1999
Sigmund Freud junior
Ik wou m’n vingers in m’n oren stoppen. Maar ik vond m’n oren niet. Ik wou weglopen.
Maar ik zat vast in de grond. Muurvast. Ik hoorde hoe de torens om me lachten.
Ze schaterden. Ze gierden.
Waarschijnlijk heeft iedereen al wel eens gedroomd dat hij wou lopen,
maar niet vooruitkwam. Of zelfs dat hij zijn oren niet vond. Maar wat
heeft dat te betekenen? Als je wakker bent vind je je oren zonder
problemen, waarom dan niet als je droomt? Er is een man die zich
onder andere met deze vraag heeft beziggehouden. Hij schreef er zelfs
een heel moeilijk boek over, in het Duits: Die Traumdeutung. Maar je moet
geen Duits kennen om te weten wat dromen als deze te betekenen
hebben. We verzinnen het gewoon allemaal zelf. De man in dit fragment
wordt uitgelachen door torens. Torens zijn hoog en groter dan jij. Torens
zijn de toekomst. De toekomst lacht hem uit. En hoezeer hij ook
probeert zijn oren toe te stoppen of te vluchten, er is niets dat hem
daarvan kan redden. Deze man voelt zich machteloos en stuntelig.
Misschien heeft hij gisteren wel heel erg geblunderd op zijn werk en is
hij bang dat hij nooit carrière zal maken. Laat je fantasie de vrije loop.
De kinderen kunnen ook dromen van elkaar gaan interpreteren, of van
zichzelf. En als de fantasie niet ver genoeg reikt, kun je altijd nog een
van de vele droomwoordenboeken raadplegen uit de bibliotheek.
Het filosofisch kwartiertje
Ze zei dat het verleden in je hoofd zat, en dat de toekomst onduidelijk was.
Om dit te verteren hebben we elkaar nodig. Daarom gaan we allemaal
dicht bij elkaar zitten, op kussentjes of een mat op de grond, met
gedoofde lichten, kaarsjes en zelfs wierook. Nu de sfeer er is om diep
filosofische gesprekken te houden, steken we van wal.
Hoezo, het verleden zit in je hoofd? Kan dat daar wel allemaal in?
En waar zou het verleden nog kunnen zijn, behalve in je hoofd? En als
de toekomst onduidelijk is, wat kunnen we dan doen om die duidelijker
te maken? Erover dromen? Naar de waarzegster gaan? Is dat leuk, dat de
Vierde en vijfde leerjaar – 75

Gedicht 2
‘Herinnering’
Johanna Kruit, ill. Wim Hofman
Uit: Wie weet nog waar we zijn?
Leopold, 1999, p. 32
Over de auteur
Johanna Kruit werd op 14 december 1940 geboren in Zoutelande op het
eiland Walcheren (Zeeland). Ze werkte na haar schooljaren enige tijd als
verpleegster. In 1976 verscheen haar eerste dichtbundel voor
volwassenen. Haar eerste bundel met gedichten voor jonge mensen
publiceerde ze in 1989 in de Zonnewijzer-reeks. Naast poëzie schrijft ze
ook verhalen.
Over de illustrator
Wim Hofman werd ook in Zeeland geboren, in het plaatsje Oostkapelle.
Door het lezen van verhalen over oerwouden kwam hij op het idee om
missionaris te worden. Maar zover is het niet gekomen. In 1965 sloot hij
zijn kerkelijke loopbaan af. Hij is toen wel als ontwikkelingshelper naar
Afrika vertrokken. Naast schrijver-illustrator is Wim Hofman ook
beeldend kunstenaar.
Werken met het gedicht
Mijn verleden
Zo stil in de nacht komen soms in je slaap oude beelden. Je droomt van wat was. Ziet een
meisje van langgeleden.
authentieke droom op film. Groepjes zonder beschikbare videocamera
kunnen hun droom ook op foto’s vastleggen en er een collage van
maken. Bij de foto’s kan dan tekst geschreven worden voor meer
verduidelijking.
De topdrie
Wat zijn jouw mooiste herinneringen? Maak eens een topdrie van
allermooiste herinneringen. Weet je zeker dat alles echt zo gebeurd is
zoals jij het je herinnert? Of heb je er in de loop der jaren het een en
ander bijgefantaseerd? Of weet je het nog omdat je ouders het zo vaak
verteld hebben? Oude foto’s zien er vaak vergeeld uit. Zijn oude
herinneringen ook vergeeld? Welke kleuren hebben je herinneringen?
Teken je topdrie, en probeer die nu eens in te kleuren in de kleuren die
je echt in je hoofd ziet als je eraan denkt. Is dat moeilijk? Waarom?
Verandert je herinnering misschien terwijl je eraan denkt?
Andere boeken van Johanna Kruit
Wie weet nog waar we zijn?, Bakermat, 1999
Wat je voelt zit in je hoofd, Bakermat, 1997
Hoeveel weegt blauw, Bakermat, 1996
Kasper en Pollux, Bakermat, 1996
De straat-oma, Bakermat, 1996
Andere boeken van Wim Hofman
Zwart als inkt, Querido, 1997
Griezelig!,Van Holkema & Warendorf Houtem, 1999
Geestig Beestig, Bakermat, 1999
Aap en Beer,Van Holkema & Warendorf Houtem, 2000
Aap en Beer gaan op reis, Zwijsen, 2000
Dromen zijn altijd een koekje van eigen deeg. Je moet immers roeien
met de riemen die je hebt. Om het maar met zoveel mogelijk spreekwoorden
te zeggen. Of gewoon: je moet dromen met de beelden die je
ooit al hebt gezien. Elk kind heeft andere beelden op zak om over te
dromen.Van die beelden kun je nog flarden opvangen als je gaat
rondneuzen in oude fotoalbums of tussen oude dia’s. Elk kind maakt een
tentoonstelling van zijn of haar eigen verleden met video’s, dia’s, foto’s
en eventueel typische kindertijdmuziek in een walkman. Zo kunnen de
andere kinderen even op reis gaan door elkaars verleden. En kijken of ze
de kleine Dries en Margo nog in de grote herkennen.
De reis in de tijd
En als je alleen met je eigen beelden kunt dromen, dan betekent dat dat
de mensen van honderd jaar geleden ook wel heel andere dingen
droomden dan wij nu. We gaan eens kijken hoe zo’n droom er in het
verleden uitzag. Maar we moeten bij het begin beginnen. Je reist
natuurlijk niet zomaar in de tijd terug. Daarvoor heb je een tijdmachine
nodig. Die werkt als volgt. Eerst moet je een draairad maken. Elke spie in
het rad stelt een periode voor: de oertijd, de nederzettingentijd, de
volkerentijd… Als de machine af is, gaan de kinderen in groepjes zitten
en per groepje draait iemand aan het rad. Het groepje gaat dromen in de
periode die het rad voor hen aanduidt. Om de droom te maken moet
eerst informatie opgezocht worden over de periode. Dat kan in
(geschiedenis)boeken, op het internet,… Als het groepje een idee heeft
van hoe het leven er in hun periode aan toeging, maken ze het scenario
voor hun droom. Als ze daarmee klaar zijn, gaan ze hun droom spelen
voor de camera. Echt zoals een droom eruitziet, dus geen logische
verhalen, maar vreemde wendingen zijn troef. Zo krijgen we een
76 – Vierde en vijfde leerjaar

Boek 3
Dromen van een motor
Brigitte Minne
Clavis, 1996, p. 75-77
Over de auteur
Brigitte Minne werd op 16 oktober 1962 geboren in Brugge. Als kind
vertelde ze aan iedereen dat ze boerin wilde worden maar stiekem
droomde ze ervan om boeken te schrijven en voor de televisie te
werken. Dat laatste vertelde ze aan niemand. Pas na haar dertigste
verjaardag schreef ze haar eerste boek. Brigitte vindt zichzelf een echte
geluksvogel.
Over het boek
De ouders van Joris zitten almaar met hun neus in de boeken en ook zijn
zus is een bolleboos. Joris is anders. Hij haalt geen goede cijfers op
school. Hij heeft het niet gemakkelijk als gewone jongen tussen genieën.
Zijn ouders hebben grootse plannen met hem, maar Joris wil liever
monteur worden en aan motors sleutelen. Deze geheime droom kan hij
alleen met zijn kater delen, want zijn ouders begrijpen hem niet. Carlos,
de nieuwe buurman, is ook geen denkwonder en steekt graag de handen
uit de mouwen. Tussen Carlos en Joris klikt het wonderwel.
Werken met het fragment
‘Nee hoor’, zei Joris,‘ik weet echt wat ik wil. Ik droom er al jaren van om aan motors te
werken.’‘Al jaren?’ pruttelde zijn vader.‘Kan dat wel op jouw leeftijd?’‘Dromen zijn er om
waar te maken’, antwoordde zijn moeder toegeeflijk,‘en dan moet je toch op zijn minst
proberen.’
Joris droomt al jaren, vader denkt dat dat niet kan, moeder zegt dat je
dromen moet waarmaken. Welk standpunt vindt de meeste aanhang in
de klas? En waarom? Hoe oud moet je zijn om al jaren te dromen?
En durf je risico’s te nemen om je dromen waar te maken? Bij de
volgende suggesties volgen we de raad van moeder. We gaan dromen
waarmaken. Maar dat kan op verschillende manieren.
LETTERLIJK: boetseer je eigen toekomstdroom. Kinderen boetseren hun
toekomstdroom, of iets wat daarmee te maken heeft. Zo kan iemand die
later architect wil worden een huis boetseren, wie kok wil worden
boetseert een bord met eten, iemand die heel veel kindjes wil boetseert
een kindje enzovoort. Het resultaat wordt beschilderd en gevernist.
Zo blijft het altijd mooi en kan iedereen zijn toekomstdroom nog lang
bewaren. Als alle dromen af zijn, proberen de kinderen elkaars droom te
raden en leggen ze aan elkaar uit waarom ze die droom hebben en hoe
ze denken die waar te kunnen maken.
FIGUURLIJK: breng een droom in vervulling. Zoek een collectieve
klasdroom die enigszins vervulbaar is. Dus niet naar Amerika gaan en
dergelijke maar bijvoorbeeld kindjes van een weeshuis helpen. En ga het
doen. Uiteraard is daar een welomschreven plan voor nodig. Iedereen
krijgt zijn eigen rol toegewezen en de kinderen doen alles zelf. Ook als
er geld voor nodig is. Elk kind kan wel iets, de een kan armbandjes
knopen, de ander kan dansen… zij leren dat aan de anderen en zo
kunnen ze bijvoorbeeld armbandjes verkopen en een dansvoorstelling
geven.
De gedeelde toekomstdroom
Joris heeft een toekomstdroom. Hij wil graag aan motors werken, met
zijn handen. Maar zijn ouders hebben een andere droom voor hem: een
droom waarin hij met zijn hoofd werkt. Ze moeten een gedeelde droom
vinden, een soort compromis. De meeste mensen dromen nog wel van
iets: een droomlief, een droomhuis, droomkinderen, een droomauto,
een droomjob, een droomhobby… ook met de verkiezingen hebben veel
mensen een droompartij. Als ze graag willen dat die partij wint, gaan ze
erop stemmen in de hoop dat die droom uitkomt. Maar die droom is
altijd een gedeelde droom. Want er zijn veel mensen die op veel partijen
stemmen en uiteindelijk wint de partij met de meeste stemmen. Soms
moeten een aantal partijen samenwerken, omdat ze ongeveer evenveel
stemmen hebben. De bedoeling is nu om een gedeelde droom van de
hele klas op karton te krijgen. Neem een groot karton en een heleboel
tijdschriften. Gedurende een kwartier (of langer) zoeken alle kinderen in
de tijdschriften naar mannen, vrouwen, hobby’s, huizen, kinderen, jobs
enzovoort. Spreek vooraf wel alle deelnemende categorieën af. Na dit
kwartier wordt de klas verdeeld in evenveel groepjes als er categorieën
zijn. Elk groepje krijgt een categorie toegewezen en verzamelt alle
uitgeknipte kandidaten (alle hobby’s bijvoorbeeld). Die plakken ze
allemaal op een blad en bij elke kandidaat schrijven ze een nummer.
Als alle kiesbladen klaar zijn, beginnen we aan de geheime stemming.
Alle bladen worden in de gang gelegd met een balpen en een potje
(brooddoos, pennenzak…)erbij. Een voor een gaan de kinderen
stemmen. Dat gaat zo: de kiesgerechtigde gaat de gang in met een wit
blad. Het nummer van de man van zijn keuze schrijft hij met de
mannenbalpen op zijn blad, dit scheurt hij af en stopt het in het
mannenpotje. Het nummer van het huis van zijn keuze schrijft hij met
de huizenbalpen op zijn blad, hij scheurt het nummer af en stopt dit in
het huizenpotje. Zo gaat hij door tot hij zijn keuze van alle categorieën
kenbaar gemaakt heeft. Dan is het volgende kind aan de beurt. Als alle
kiesgerechtigden gestemd hebben, worden de stemmen geteld.
De verkozenen, die met de meeste stemmen, worden op het grote karton
geplakt. Dit is de gedeelde droom van de klas.
Kapotte dromen
Soms is het niet mogelijk om een droom waar te maken. Omdat de
droom misschien niet deelbaar is met de dromen van anderen. Of omdat
er iets tussenkomt. Een droom kan dan in scherven vallen. Kinderen
bedenken welke droom van henzelf of iemand anders al eens in
scherven is gevallen. Die droom schilderen ze op een bloempot. Als alle
bloempotten klaar zijn, gaat iedereen naar buiten en laat zijn bloempot
op de grond vallen. De scherven worden opgeraapt en in een platgerolde
lap klei geduwd zodat de oorspronkelijke droom nog zichtbaar is.
Bovenaan in de lap worden twee gaten gemaakt. Zo kan de kapotte
droom aan de muur worden gehangen als hij droog is.
Schimmenspel
Heel even vreest Joris dat Carlos zichzelf heeft verwond, maar dan ziet
hij dat hij zich in het gras neerstort om iets op te rapen. Wat precies kan
Joris niet zo goed zien, want Carlos zit met zijn rug naar hem toe
geknield.
Joris ziet niet goed wat er gebeurt, want het is donker en hij ziet enkel
schimmen. Met een wit doek met een lamp achter kun je heel wat
schimmenspelletjes spelen. Je kunt een heel toneel maken, met
kartonnen attributen, of spreekwoorden in verband met een beroep,
uitbeelden die de anderen moeten raden… Een fijn spel is ook het
volgende. Neem allerlei voorwerpen die met beroepen te maken hebben.
Vierde en vijfde leerjaar – 77

Een kind kiest een voorwerp, bijvoorbeeld een politiepetje, en houdt dat
op een rare manier vast (met de bovenkant naar voor), zodat de rest niet
meteen ziet wat het is. Als niemand het raadt, maakt het kind achter het
scherm een geluid met het voorwerp. Bij het politiepetje zou je
bijvoorbeeld met je nagels over de stof kunnen schrapen. Wie het het
eerst raadt, mag het volgende voorwerp tonen. Dit spel kan evolueren
naar een filosofisch gesprek over verschillende gezichtspunten.
Andere boeken van Brigitte Minne
Een mussenjong in een eksternest, Clavis, 1999
Sien en Yassin, Clavis, 2000
De droom van Rie, De Eenhoorn, 2000
Mamma is verliefd, Clavis, 2000
Tijl en Roos, De Eenhoorn, 2000
Roos wil een heks zijn, De Eenhoorn, 2000
Boek 4
Mariken
Peter van Gestel
Fontein, 1998, p. 52-53
Over de auteur
Peter van Gestel werd op 3 augustus 1937 in Amsterdam geboren. Hij
volgde er de toneelschool en werkte enkele jaren als acteur. Hij
probeerde ook een tijd van zijn pen te leven, ging daarna bij de radio
werken en is sinds 1973 dramaturg en scriptschrijver bij de televisie.
Over het boek
Als baby wordt Mariken door Archibalds geit gevonden in het struikgewas
van het waanwoud. De mensen beweern dat hier de boze geesten
wonen. Archibald bekommert zich om het meisje en vanaf dat moment
begint Mariken aan haar ontdekkingstocht. Ze leert de wereld maar
vooral haar mensen kennen. Het verhaal speelt lang geleden, in een tijd
met trotse kastelen en machtige gravinnen.
Werken met het fragment
De grote geurtensnuifstelling
Mariken sliep. Ze droomde niet van de zwarte weeuw, de donkere schuur, de touwen om haar
handen en voeten. Ze droomde van het Waanwoud.Weg was de geur van dooie muizen.
Ze rook de frisse geur van de beek, de donkere geur van rottende bladeren, de scherpe geur van
geitemelksepap.
Marikens kar stinkt, maar haar dromen ruiken lekker. Breng allemaal
ruikende dingen mee (badschuim, parfum, azijn, ammoniak, choco,…)
en allemaal beschilderbare of beplakbare potjes. Sta ook even stil bij de
verpakking: ziet de bus ammoniak er even welriekend uit als de bus
badschuim? En waar ligt dat aan? Nu maken de kinderen de tegenstelling
tussen droom en werkelijkheid waar: ze verzamelen in hun
potjes allerlei geuren.Vervolgens versieren ze de lekker ruikende potjes
erg lelijk, zodat ze er stinkend uitzien, en de vies ruikende potjes erg
mooi, zodat je daar iets lekkers in zou verwachten. Met deze potjes
wordt een publieke tensnuifstelling gehouden. En natuurlijk mag het
publiek naar hartenlust snuiven!
De dagmerrie
Mariken schudde haar hoofd en de droom verdween. Ze lag tussen donkere stinkende lappen.
Ze sloeg de lappen van zich af.
Marikens droom is helemaal anders dan de werkelijkheid. Haar droom is
veel mooier. Maar omgekeerd kan het ook. Als een droom er griezeliger
uitziet dan de werkelijkheid, is het een nachtmerrie. Tenminste, als je
hem ’s nachts droomt terwijl je slaapt. Een dagdroom die heel eng is,
zou je een dagmerrie kunnen noemen.
Nu gaan we met de klas zo’n dagmerrie maken.Voor het grote publiek
nog wel. Dat doe je zo: verzamel allerlei griezelige geuren en geluiden,
en dingen die blubberig of griezelig aanvoelen zoals havermoutpap,
waspoederpap met knikkers in, kleffe doeken… Stippel nu een griezelparcours
uit in de klas. Plak alle ramen af zodat het heel erg donker
wordt binnen. Het griezelpersoneel blijft binnen totdat hun ogen aan het
78 – Vierde en vijfde leerjaar

donker gewend zijn en zij alles kunnen zien. Maak het parcours dus niet
te lang anders gebeurt bij de bezoekers hetzelfde! Nu mag het publiek
een voor een binnen komen en schiet het personeel in actie. Er mag naar
hartenlust gefladderd worden met natte doeken, aan kleren gepoteld
worden… eventueel kun je een zogenaamde gids gebruiken die de
bezoekers leidt en ze aanzet tot het betasten van de glibberige troep.
Om publiek te lokken kunnen de kinderen tijdens de voorbereidingen
posters maken met griezelige tekeningen op (van karren en stinkende
lappen) en die op school ophangen.
Andere boeken van Peter van Gestel
Prinses Roosje, Fontein, 1995
Lieve Claire, Fontein, 1995
Nachtogen, Fontein, 1996
Slapen en schooieren, Fontein, 1999
Boek 5
Jubeltenen
Rita Verschuur
Van Goor, 1998, p. 82-84
Over de auteur
Rita Verschuur is op 25 juli 1935 in Amsterdam geboren. Haar vader
dreef handel met Zweden. Daardoor leerde Rita al vroeg Zweeds praten.
Later ging ze daar studeren, werken en uiteindelijk ook trouwen.
Ze vertaalde bijna alle boeken van Astrid Lindgren uit het Zweeds.
Haar dochter Marit Törnqvist illustreerde verschillende boeken van Rita,
onder andere Jubeltenen.
Over het boek
Het is stil in de klas. Iedereen heeft een leeg vel papier voor zich liggen.
Over een uur moet er een tekening op staan. En niet zomaar een
tekening, nee, een wedstrijdtekening met als onderwerp twee jaar vrede.
Op vijf mei wordt de prijs uitgereikt. Dat is over twee weken.
Rita twijfelt zich suf. Wat zal ze tekenen? Hoe beslis je nou welke
tekening de mooiste is? En vooral: wat zal ze aantrekken op de prijsuitreiking?
Werken met het fragment
De foute situatie
Wat past er nou bij zo’n gebeurtenis? Je moet nooit iets te moois aantrekken, want dan denkt
iedereen dat je er al op rekende dat je zou winnen. Het gestreepte rokje dat papa voor me uit
Zweden heeft meegenomen is dus helemaal verkeerd.Als ik dat aandoe val ik veel te veel op,
want dat rokje hoort bij een heel speciale Zweedse klederdracht waar vrouwen zelfs in trouwen.
Welke jurk zal ik aantrekken? Welke jurk past bij een prijsuitreiking?
En welke helemaal niet? Een leuke instap voor het grote kledingdebat is
de volgende. Geef de kinderen de dag vóór je het fragment gaat lezen, de
opdracht de volgende dag in volledig ongepaste klederdracht naar school
te komen. Mogelijkheden te over. Komt iedereen in pyjama, of juist heel
chic, of in begrafenistenue, of allemaal verschillend? Kom als leerkracht
die dag dus ook in ongepaste klederdracht naar school. Dat maakt het
helemaal spannend, en zo is iedereen in perfecte staat om te denken en
te babbelen over kleren. Welke kleren horen bij welke situatie, en vooral
waarom? En is dat in alle culturen hetzelfde?
De Grote Modeshow
Opdracht: ontwerp een kledingstuk voor jezelf of een klasgenoot en
maak dat, om de gelijkenis met de stofrol te bewaren, uit witte papieren
tafelbedekking en restjes stof. Als die niet voorhanden is kan ook gewoon
krantenpapier gebruikt worden. De leerkracht zorgt voor echte
kleermakersattributen; vingerhoeden, stofkrijt, centimeters, naald, draad,
nietmachines, ijzerdraad,… Als de ontwerpen klaar zijn en aan de
kinderen hangen, wordt de Grote Modeshow gestart. Met gepaste (of
ongepaste) muziek en gepast (of ongepast) commentaar. Wie geen
model is, wordt jurylid. Want natuurlijk moet er ook een winnaar zijn.
Meteen is het debat gestart. Want wat is mooi? Hoe kun je nou twee, laat
staan twintig, kunstwerken met elkaar vergelijken? De winnaar krijgt, net
als de winnaar in het boek, een oorkonde.
Andere boeken van Rita Verschuur
Hoofdbagage,Van Goor, 1996
Vreemd land,Van Goor, 1996
Vierde en vijfde leerjaar – 79

Een droom van een oom,Van Goor, 1997
Jubeltenen,Van Goor, 1998
Raar is lief,Van Goor, 2000
Boek 6
Zarah, of de vogels komen terug uit het Zuiden
Dimitri Leue
Standaard Uitgeverij, 1997, p. 21-25
Over de auteur
Dimitri Leue is een beetje schrijver en voor de rest nog heel veel andere
dingen. Het meest van al is hij acteur. Op de televisie was hij te zien in
Vaneigens, de Liegende Doos… Hij stond ook op het podium met de
Kakkewieten en nu ook bij El Tattoo del Tigre.
Zarah of de vogels komen terug uit het zuiden is zijn eerste boek. Eigenlijk is het
een theaterstuk dat hij achteraf in boekvorm heeft gegoten.
Over het boek
Mijn naam is Matthias. Ik ben de gelukkigste jongen van de wereld. Nee, echt waar. Niemand
is gelukkiger. Niemand kán gelukkiger zijn.Want niemand anders kan zeggen dat hij gaat
trouwen met Zarah! Of misschien kan iemand anders dat ook zeggen, maar niet met mijn
Zarah.
Bij Matthias in het toilet hangt een scheurkalender met een prachtig
gedicht. De datum is hij vergeten, want hij is niet echt goed met cijfers.
Hij kan niet tellen. Ja, tot december kan hij tellen. Maar één, twee, drie,
dat lukt niet. Zijn verhaal begint bij een envelop op de grond en eindigt
bij de vogels in de lucht. Matthias vertelt over Zarah, zijn geliefde,
terwijl de bloemen in zijn hand verwelken. En misschien denkt Zarah er
toch anders over?
Werken met het fragment
Droomplekje
Bijpassend lied: ‘Op het toilet’, van Kinderen voor Kinderen
Op sommige plekjes is het lekker rustig en kun je gezellig alleen gaan
zitten om een beetje weg te dromen. De kinderen beschrijven een plekje
waar zij wel eens gaan zitten om te dromen, of waar ze graag zouden
gaan zitten. Daarna zoeken ze zo’n plekje op in tijdschriften (zorg ook
voor woontijdschriften) of tekenen, schilderen of knutselen ze hun
plekje zelf. Ze schrijven er een kort stukje bij over waar dat plekje zich
bevindt, waarom het daar zo leuk is om te dromen, en wat ze daar dan
precies kunnen dromen.
Droomland
Bijpassend lied: ‘Op een onbewoond eiland’, van Kinderen voor Kinderen
Ik wil studeren daar waar de universiteiten steden zijn. Ik wil slapen daar waar men dromen
verkoopt met strikjes eromheen. Ik wil wonen waar elk huis zijn zwembad heeft. Ik wil eten
waar elke maaltijd de liefde belichaamt.
80 – Vierde en vijfde leerjaar

Ook in het lied worden allerlei elementen aangehaald die het eilandleven
zalig maken: kokosnoten, zee, zon, blote bipsen… De kinderen gaan in
groepjes bijeen zitten en fantaseren over alle frivoliteiten die zij op hun
eiland zouden willen. En uiteraard wordt dat eiland echt gemaakt.
Als ondergrond kan een stuk vezelplaat dienen, of een stevig karton.
Het eiland zelf kan gemaakt worden van een homp klei, met zand
beplakt piepschuim, een echte hoop aarde (zonder wormen)…
Play Mobile-mannetjes mogen worden ingezet als plaatselijke bevolking.
Het is dus de bedoeling het perfecte eiland te maken, met alle
frivoliteiten erop en eraan.
Droomwereld
Waar de zon en de maan hand in hand opkomen en hand in hand ondergaan en waar de
nachten zo donker zijn dat de dieven niet buiten durven komen.Waar de mensen spreken in
muzikale stemmen en waar ieder gesprek een samenzang is.
Hoe zou die wereld er kunnen uitzien? We gooien alles van tafel; de zon
en de maan, de tafelmanieren, de gezinsvormen, de mensen, alle werelddelen,
alles. De opdracht luidt: teken de wereldkaart van je droomwereld.
Teken ook de levensvormen die erop voorkomen en geef een staaltje van
de lokale taal prijs. Beschrijf hoe de muziek gemaakt wordt op deze
wereld. Ontwerp de typische klederdracht als die er is. Schrijf het recept
op van een typisch streekgerecht. Stel de plaatselijke geluksbrenger voor
en beschrijf waarom de levensvorm gelooft dat die geluk brengt. Heeft
deze wereld een leger? Hoe loopt dat leger? (Legers lopen immers overal
anders; het ene leger loopt bijna computergestuurd zo strak, het andere
leger loopt op een ongecoördineerd drafje.) Demonstreer deze loop!
…Ze droomt, ze heeft het over dromen. Het land dat zij beschrijft, bestaat niet. Ik begon haar
droomland, haar Villapercelen mee uit te vinden…
Gedicht 3
‘Nachtmerrie’
Bart Demyttenaere
Uit: Stoere Daan
Standaard Uitgeverij, 1997, p. 11
Over de auteur
Bart Demyttenaere is op 20 juli 1963 geboren aan de oevers van het
Tanganjikameer, Kongo. Zijn jeugdjaren bracht hij door in Beringen en
hij studeerde in Bokrijk voor onderwijzer. Als jonge meester vertrok hij
weer naar zijn geboorteland.Vier jaar lang woonde en werkte hij in
Bunia, een plaatsje net boven de evenaar. Daarna kwam hij terug naar
België en ging een zesde klas leiden in Zonhoven. Bart woont nu met
zijn vrouw Hilde en zijn kinderen Daan, Gijs en Noortje in Houthalen.
Over het boek
Stoere Daan is een dichtbundel. Toevallig, echt heel toevallig heet de zoon
van de auteur Daan.
Werken met het fragment
Dus heb ik naast mijn bibberbed een foto van mijn pa gezet: die waakt voortaan ’s nachts
over mij en houdt mijn kamer ‘dromenvrij’!
Mensen in een heel ver land, misschien wel indianen, gebruiken wel
eens een dromenvanger tegen stoute dromen. Een dromenvanger is een
cirkel waarbinnen draden gespannen zijn. In het midden van de cirkel
hangt een figuurtje. Onderaan de cirkel hangen draden met veertjes aan.
De dromenvanger moet je boven je bed of rond je nek hangen. Als er
dan een stoute droom voorbijkomt, waaien de veertjes en neemt het
figuurtje in het midden de stoute droom gevangen. Een beetje zoals een
spin in haar web andere insecten vangt dus. Een dromenvanger kun je
makkelijk zelf maken als je veertjes, draad en een cirkelvormig voorwerp
(of een buigzaam takje) bij de hand hebt.
Stoere Daan gebruikt zijn pa als dromenvanger. Wie beschermt jou tegen
stoute dromen? Welke engelbewaarder hang jij in het midden? Een foto
van je beste vriend, een klein vogeltje, een knuffelschaap of een vies
monster, alles kan dienen als dromenvanger. Als het tenminste ingewijd
wordt. Want zonder inwijding werkt een dromenvanger niet.Verzin met
de klas een geheimzinnig inwijdingsritueel om alle dromenvangers te
doen werken.
Biecht op, die nuttige tips
Welke methode gebruik jij om je angst te overwinnen? Ga je diep onder
de dekens liggen? Of ben je helemaal niet bang (maar laat toch maar die
deur op een kier, gewoon voor… euh… gewoon)? Lieg je wel eens over
bang zijn? Doe je soms wel eens stoer terwijl je eigenlijk bang bent? En
hoe kun je je angst dan zo wonderwel verstoppen?
Keurig klinken met allemaal alliteraties
Het Bibberbed. Het zou wel een titel van een stripverhaal kunnen zijn.
Twee woorden die samen horen en ook nog eens met dezelfde klank
Vierde en vijfde leerjaar – 81

eginnen, dat noemen we een alliteratie. In liedjes, uitdrukkingen en
titels van oude stripverhalen vind je die met hopen terug. Denk maar aan
Bert Bibber en Piet Pienter, grappen en grollen, vrolijke vrienden… Zoek
nog andere klinkende combinaties. Even akelig als een bibberbed, of net
heel gezellig of knotsgek. Gooi de rollende rupsen maar samen met de
krakende kast op de zalige zolder. En probeer er dan ook nog een beetje
een verhaal van te maken!
Andere boeken van Bart Demyttenaere
Spieken, een vak apart, Standaard Uitgeverij, 1997
Vakantie, Standaard Uitgeverij, 1998
De last van het leven: zelfmoord in België en Nederland, Icarus, 2000
Klasse!, Standaard Uitgeverij, 2000
Leren lezen met Hanne en Sanne, Standaard, 2000
Gedicht 4
‘Mijn broer’
Fetze Pijlman
Uit: Anders gezegd, Zonnewijzer bloemlezing
samengesteld door Herman Kakebeeke
Haarlem, 1998, p. 21
Over de auteur
Fetze Pijlman werd geboren in een Rotterdams gezin. Toen hij zes was
vertrokken zij naar Indonesië. Maar daar op school ontdekte men dat hij
dyslexie had en daarom vonden zijn ouders het beter om hem weer in
een opvanggezin in Nederland te plaatsen . Door gerichte leeshulp kon
hij verder studeren en werd hij later zelfs docent Nederlands aan een
lerarenopleiding. Hij schreef voor verschillende opdrachtgevers maar
bekwaamde zich vooral in de poëzie.
Over het boek
Dit is een verzameling van een veertigtal gedichten, over de zomer, de
zee, de school, verliefdheid én dromen. Kortom, een bloemlezing die
vele kanten van het leven aanraakt.
Werken met het gedicht
Ik droomde dat ik dood zou gaan
Ieder van ons droomt wel eens iets akeligs over zichzelf of een verwante.
Het gebeurt dan ook dat je soms al huilend of badend in het zweet
wakker wordt. Nachtmerries durf jij misschien ook niet te vertellen of
vergroot je uit in een heldenverhaal?
Als leerkracht vertel je een paar korte dromen waarop de kinderen met
een kleur mogen reageren. Zo zien de kinderen hoe kleuren je gevoelens
kunnen weergeven.
En toen ik ’s morgens op wou staan, voelde ik dat het uit zou komen
Een andere vorm van reageren op die verhalen is door er een label ‘waar
of niet waar’ op te plakken.
Verder ook: zet een sombere droom om in een vrolijke, een akelige in
een aangename, een avontuurlijke in een alledaagse…
Griezelige dromen krijgen een extra dimensie als je er een hoor- of
schimmenspel van maakt. Kinderen kunnen in groepjes zoeken naar een
gepaste uitwerking voor hun nachtmerrie.
De leerkracht zorgt voor een aantal keuzeattributen (laken, lamp,
cassette, karton,…) zodat ze hun nachtmerrie kunnen verwezenlijken.
Het was te vreselijk om te vertellen, ik deed mijn ouders al zoveel verdriet
Je wilt vaak je familie niet kwetsen door hun je akelige dromen te
vertellen. Waarom? Wie kies je als vertrouweling? Hoe vertel je iets
akeligs? In plaats van het akelige geheim in woorden uit te drukken, doe
je het in beelden: met je lichaam, in mime, via tekeningen…
Ander werk van Fetze Pijlman
Voor het eerst, Haarlem-Holland, 1984
Een ander pad, Haarlem-Holland, 1986
Mijn pen krast al even dwaas,Van Goor, 1996
82 – Vierde en vijfde leerjaar

Boek 7
Helden op sokken
Annie Makkink, ill. Marit Törnqvist
Querido, 1999, p. 26-31
Over de auteur
Annie Makkink is opgegroeid op een boerderij, waar zij al héél jong
deelnam aan het boerenleven. Maar ze was erg nieuwsgierig naar ‘het
leren lezen’ en ging dan ook graag naar school. Toen zij dacht alles
gelezen te hebben wou ze eigenlijk van school af. Zij bedacht zich en
werd onderwijzeres om op haar beurt kinderen te kunnen leren lezen.
Toen zij zelf kinderen had, begon zij opnieuw te studeren: onderwijskunde
met als specialisatie lees- en taalonderwijs.
Annie Makkink woonde een aantal jaren met haar gezin op Java, waar zij
ook deeltijds aan de universiteit werkte.Voor het onderwijs van haar
kinderen keerde zij terug maar ze bleef met haar man verder pendelen
tussen Nederland en Indonesië. Eén constante in haar leven: lezen en
schrijven.
Over de illustrator
Toen zij vijf jaar oud was verhuisde Marit Törnqvist (1964) met haar
Zweedse vader, Nederlandse moeder, broer en zus, naar Nederland.
Om het contact met Zweden te behouden gingen zij elk jaar met
vakantie in Småland, in Zweden, waar zij een boerderij hadden. Småland
is ook de provincie waar Astrid Lindgren haar jeugd doorbracht. Het is
dan misschien ook geen toeval dat Marit nadien heel wat van haar werk
illustreerde. Ook met haar moeder, de schrijfster Rita Törnqvist (ook
bekend als Rita Verschuur), werkte zij samen aan kinderboeken.
Zij behaalde reeds vele prijzen in Zweden en Nederland voor ‘haar
bijzondere manier om met beelden te vertellen’. Aan het boek Helden op
sokken werkte zij anderhalf jaar! Het werd in 1999 dan ook bekroond met
een Gouden Griffel.
Over het boek
Het boek Helden op sokken werd bekroond met de Gouden Griffel 1999.
Het is een verhaal van haar betovergrootmoeder, gegoten in een
misschien wel avontuurlijk sprookje voor jong en oud. De boodschap is
zeker: het is jammer binnen te zitten als de wereld zo wijd is.
Terwijl Zus thuis voor alles zorgt, trekken haar tien broers elke dag bij
zonsopgang op avontuur. Als die ’s avonds moe in bed liggen, gaat zij
met de kat naar buiten. Met zijn tweeën kijken ze naar de maan en
dromen van avonturen.
Werken met het fragment
Ze zitten naast elkaar. Op de omgekeerde robe. De kat en het meisje. Ze kijken naar de hemel
en tellen de sterren.
Net zoals de kat en het meisje fantaseren ook wij kijkend naar de
sterrenhemel er duchtig op los.Vooral de compositie van de sterren
spreekt tot de verbeelding.
De toekomst in de sterren
Sommige mensen zeggen dat de toekomst in de sterren geschreven staat.
Sommige mensen kunnen die zelfs lezen, en dan vertalen ze wat de
sterren zeggen allemaal in mensentaal. Die mensen schrijven een
horoscoop. Hoe zouden die mensen dat doen? En kunnen we dat zelf
ook eens proberen? (Natuurlijk kunnen we dat!)
Het verleden in de sterren
Het meisje zoekt de Grote Beer. Maar ze kan hem nergens vinden. Ze ziet
alleen de steelpan. De beer zelf is onvindbaar.
Volgens sommige mensen zijn sterren mensen die gestorven zijn.
Wat vindt de klas van die gedachte? En hoe gaat dat dan in zijn werk?
Leven die dode mensen dan op die sterren? Of zijn ze echt een ster
geworden? En wat is zo’n ster dan wel? Waar gaan sterren overdag
naartoe? Als wij de sterren zien, is het bij ons donker. Kunnen dode
mensen ons dan zien? Gaan sterren ook weer dood? Of zou je misschien
een heel sterrenbeeld worden? Wat voor iemand zou de Grote Beer dan
geweest zijn? En was de tweeling echt een tweeling? En hoe zou jouw
sterrenbeeld er dan uitzien? Hoe zou het heten? Zo kan elk kind zijn
eigen sterrenbeeld uitvinden en ontwerpen. Al die sterrenbeelden
kunnen dan samen gebracht worden op een groot zwart doek. Zo krijgt
de klas haar eigen sterrenhemel. Om de hemel te maken kun je gewoon
schilderen met witte verf, of je kunt, heel echt, gaatjes branden in het
doek (met een sigaret of een minder ongezond heet voorwerp) en het
doek voor een lichtbron hangen, voor het raam bijvoorbeeld.
Elke droom een sprookje
‘Ik ga ook op reis’, denkt de kat.‘De wijde wereld in. Ik ben ook een held. Een held op
sokken.’
De kat droomt ervan om ook te zijn zoals de Gelaarsde Kat, en verre
reizen te maken. Een held te zijn. Opdracht: verzamel een droom van
een klasgenoot en schrijf die op in sprookjesvorm. Met alle elementen
van een sprookje incluis: er was eens een begin, toen kwam er plots een
plot en zo zie je maar een wijze les.
Behalve dromen kun je nog vanalles tot een sprookje omtoveren. Probeer
het eens met de handleiding van de waterkoker, bijvoorbeeld, of met de
verkiezingsfolder van een politicus.
Elk sprookje een droom
Zou die Gelaarsde held zelf ook nog dromen hebben? Welke? Had
Assepoester ook een droom? Iemand die zeker genoeg dromen op zak
heeft, is Doornroosje. Die heeft wel honderd jaar geslapen! Dat is
behoorlijk lang. Tijd genoeg om vanalles en nog wat te dromen. En wij
mogen verzinnen wát.
En wat zegt haar prins als ze hem al die dromen vertelt? Heeft hij
misschien ook gedroomd? Over haar? En wat gaan ze daarna doen?
Welkom in mijn droom
De kat droomt net zoals zijn grootvader (de scheepskat) van verre reizen.
Nu gaan wij eens met een kompas landen ‘prikken’ en reisfolders voor
droomreizen ontwerpen.
Kinderen zoeken naar beelden, slogans, beschrijven het oord en zijn
bijzondere mogelijkheden. Wie wil mag er ook een radiospot van
maken.
Vierde en vijfde leerjaar – 83

Andere boeken van Annie Makkink
Ik en mijn baas, Interval, 1998
De stok op stap, Interval, 1998
De kat in de boom, Interval, 1998
Het meisje met de rode pet, Interval, 1998
Hoog in de lucht, Interval, 1998
Ander werk van Marit Törnqvist
Klein verhaal over liefde, Querido, 1996
Boek 8
Twee paar vleugels
Karel Verleyen
Davidsfonds/Infodok, 1999, p. 36-38
Over de auteur
Karel Verleyen werd op 19 mei 1938 geboren in Mechelen. Zijn vader
was de Vlaamse jeugdschrijver Cyriel Verleyen. Karel Verleyen heeft heel
wat watertjes doorzwommen. Zo heeft hij rechten gestudeerd, is hij
journalist geweest, gaf hij Nederlands en geschiedenis, stond hij in de
verkoop, leidde hij een jeugdtijdschrift,… Ongetwijfeld een voedingsbodem
voor zijn jeugdboeken.
Over het boek
Petra weet wat ze later wil worden. Jammer genoeg is haast niemand het
daarmee eens. Erger nog, op school lachen de andere kinderen haar uit
en de juf laat haar straf schrijven. Thuis fronsen Moes en Sjef de wenkbrauwen
als ze er weer eens over begint. Maar Petra is een stijfkop.Via
een radioprogramma leert ze Bram kennen. Hij begrijpt Petra maar al te
goed, want hij heeft net zo’n droom als zij.
Werken met het fragment
Ze antwoordde dat je eerst oud moet zijn om te weten dat je veel moet dromen. Heel erg veel.
Want later weet je dat er maar heel weinig dromen uitkomen. De rest spat uit elkaar als
zeepbellen. Maar welke uitkomt? Dat kun je nooit vooraf weten. Dus beter heel veel dromen
om er eentje over te houden.
Het wetenschappelijk onderzoek
Is het wel waar, wat oma zegt? En er komen wel weinig dromen uit,
maar hoe weinig zijn dat er dan precies? Hoeveel procent van de
dromen komt werkelijk uit? Dat gaan we met dit onderzoek te weten
komen. Na een gesprekje of een collectieve bezinning over de eigen
dromen, nemen we de proef op de som en gaan we oude mensen
interviewen. Bij voorkeur echte oma’s. De kinderen zoeken een oma – of
een opa of iemand anders die best oma of opa zou kunnen zijn – en
vragen waar die vroeger van droomde. Uiteraard vragen ze ook wat daar
nu van uitgekomen is. De interviews worden meegebracht naar de klas
en geteld. Op het bord maken we twee kolommen: links schrijven we
telkens het totaal aantal dromen, rechts komt het aantal uitgekomen
dromen. Als alle totalen op het bord staan, tellen we ze op en berekenen
we het percentage dromen dat echt uitkomt.
Het wens-ik-gedicht
Ik wil een kroontje in mijn haar en ringen aan mijn handen. Helaas, aan mij blinkt maar
één ding… De beugel om mijn tanden!
Schrijf een gedicht over hoe je zou willen zijn in contrast tot hoe je echt
bent. Schrijf dat gedicht in letters die bij je wens-ik passen op een blad
dat qua vorm en kleur bij je wens-ik past en stop het in een geknutseld
lijstje dat past in jouw wens-ik interieur. Als materiaal voor de lijsten kan
hout, karton, rubberplaten, piepschuim… gebruikt worden. (Goude)
spuitverf is ook altijd handig.
84 – Vierde en vijfde leerjaar

Petra is erg droevig omdat iedereen haar uitlacht met haar droom.
In plaats van elkaar uit te lachen, zouden we elkaar beter helpen om
onze dromen te bereiken. Dat kan met de volgende workshop. Maak
twee standaard bladen met raamfiguurtjes op. Dit zijn mannetjes die
alleen maar uit contouren bestaan, zodat je er nog vanalles in kunt
schrijven. Elk kind krijgt zo twee bladen. Het eerste mannetje is Hoe Ik
Echt Ben. Daarin schrijven de kinderen hoe ze vinden dat ze echt zijn.
Het tweede is het Hoe Ik Eigenlijk Wil Zijn-mannetje. Daarin schrijven
ze dan, hoe raad je het, hoe ze willen zijn. Achteraf worden in groepjes
van vier de verschillen hiertussen belicht en besproken hoe dat wens-ik
het best bereikt kan worden. De drie anderen spreken telkens in het
geniep af welk cadeautje ze voor de vierde kunnen maken om hem of
haar te helpen bij deze opdracht.
Andere boeken van Karel Verleyen
De paarden van Heraion: Griekse verhalen, Davidsfonds/Infodok, 2000
Mamma Mafia, Davidsfonds/Infodok, 2000
Vijand zonder gezicht, Davidsfonds/Infodok, 2000
De wereld is een schouwtoneel, 1999, Davidsfonds/Infodok (Histoflash), 1999
Heer Halewijn, Davidsfonds/Infodok, 1999
Jaloers op een dode, Davidsfonds/Infodok, 1999
Vierde en vijfde leerjaar – 85

Slot… dromen
‘Ik kus uw hand
en stel me voor als
Ferdinand:
vent met vuurtjes,
en gravuurtjes,
oude spiegels,
miniatuurtjes,
koopt de tijd en sloopt de ruimte,
ruilt een wonder voor een droom,
sprokkelt hier en sprokkelt daar
de vreemdste koopwaar bij elkaar.’
(uit: De Wissewaswinkel, Frédéric Clément, Querido, 1997, p. 7)
De fragmenten uit deze kinderboeken brachten ons in verschillende
oorden, stelden ons in staat om muzisch-didactisch met teksten te
werken, gaven ons misschien ook wel de smaak om verder te lezen en
dromend te experimenteren.
Maar wij doen onze droomdoos voorlopig weer even op slot en bewaren
zo de ervaren geheime dromen tussen jullie en ons. Het waren dagdromen,
nachtmerries, toekomstdromen,… Het waren juweeltjes van
dromen die we het best achter slot en grendel plaatsen.
In het slot van De Wissewassewinkel staan heel wat soorten sleutels vermeld.
Jij kunt er eentje uitzoeken die bij jouw droomdoos, bij jouw
verzameling past.
Toch hopen we dat de aap achter de poort in de komende jaren nog veel
dromen raapt in ‘het land van sluimer en slaap’.
Dus:
En voorts, en voorts
droom zacht
86 – Vierde en vijfde leerjaar

O, ik droom allemachtig!
Ideeënbrief voor het zesde leerjaar
Samengesteld door Annie Beullens, Mik Ghys en Eric Vanthillo
Annie Beullens is boekenjuf op rust. Ze probeerde twaalf jaar lang
wekelijks kinderen van acht tot twaalf jaar tot echte boekenliefhebbers te
maken. Daar heeft ze heel mooie herinneringen aan en ze hoopt dat er
in elke basisschool een boekenjuf of -meester zal komen. Zij leest graag
en veel en is recensent voor Klapper en Onderwijskrant.
Mik Ghys is verantwoordelijke van de jeugdafdeling in FNAC Antwerpen,
recensent voor Klapper, lector van Nederlands- en Engelstalige
manuscripten en is zwaar verslaafd aan jeugdboeken.
Eric Vanthillo is acteur bij jeugdtheater Anna’s Steen. Hij is dramadocent
bij onder meer de Karel de Grote-Hogeschool te Antwerpen en medeauteur
van de ‘Theaterbox’ (Kunst in Zicht) en van de map ‘Muzische
Vorming’ (Altiora). Daarnaast recenseert hij ook voor Klapper.
Zesde leerjaar – 87

Het thema ‘dromen’ kun je breed interpreteren.Wij maakten er
dankbaar gebruik van bij het kiezen van de fragmenten en de
gedichten. Bij het groeperen van de teksten vielen ons deze verbanden
op: fantaseren over wat er niet is/niet was (1-2); fantasie, symboliek,
hilarische waanzin (3-4-5); slapend leren, echt of niet echt, dagdromen
(6-7-8); een nachtmerrie (9); vluchten in een droom, leven
als een droom (10-11); te groot voor dromen, droom ontmaskerd
(12-13).
Elke tekst kan aanleiding zijn tot een filosofisch gesprek met de
kinderen. Er zit dit jaar ook een heuse rekenles tussen (De telduivel).
De laatste drie fragmenten sluiten aan bij het thema ‘12 worden en
veranderen’, dat in de zesde klassen aan bod komt.
De Jeugdboekenweek blijft de ideale gelegenheid om lezen positief en
creatief in de kijker te zetten, om extra aandacht te geven aan het
muzische: tekenen, schilderen, toneel… Ook creatief schrijven krijgt
een groot aandeel vanuit het besef: ‘Een mens leert schrijvend aan zijn
of haar eigen verhalen alles wat nodig is om een goed lezer te
worden.’ (C. Hülsenbeck)
Sfeerschepping
Een brainstorming brengt de klas in de gepaste stemming. Op het bord
groeit een woordveld rond ‘DROMEN’. De startvraag kan zijn: ‘Waaraan
denk je bij het woord dromen?’ De kinderen associëren klassikaal of in
groepjes van vier.
Of: de kinderen schrijven gedurende twee minuten individueel zoveel
mogelijk woorden die met dromen te maken hebben. Daarna wordt er
klassikaal een woordveld opgebouwd.
Uit het woordveld worden vier woorden gekozen om verder over te
praten.
Daarna volgt een afrondend gesprek over dromen:
Hoe laat ga je slapen?
Waar slaap je?
Slaap je alleen in een kamer?
Wanneer komen de dromen?
Gebeurt dromen altijd volgens hetzelfde patroon?
Wat is slaapwandelen?
Droom je alleen als je slaapt?
Als er in de klas tegen je gezegd wordt dat je droomt, wat doe je dan?
Wat gebeurt er met je ogen als je zo droomt?
Hier kan over het fysieke aspect (staren) gepraat worden en bijvoorbeeld
ook over het bekijken van 3D-plaatjes.
Kunnen dromen geheim zijn?
Wanneer?
Kunnen wensen ook dromen zijn?
Welke soorten dromen zijn er?
De lijst met dromen wordt op het bord geschreven en kan gerubriceerd
worden. Welke dromen horen bij elkaar en wat is hun verband?
Zo zijn de kinderen klaar voor: een dromenverzameling à la GVR.
In het gelijknamige boek van Roald Dahl wordt het hoofdstuk
‘DROMEN’ (van p. 97 tot en met p. 111) gelezen. In dit fragment zijn elf
dromen beschreven. Deze elf dromen worden verdeeld over evenzoveel
kinderen. Zij bereiden zich voor om de droom mooi expressief voor te
lezen. De leerkracht leest de rest van het verhaal, de kinderen lezen elk
hun droom voor.
Naar analogie van dit verhaal schrijven de kinderen een droom:
Kun jij ’s ochtends je droom navertellen?
Ben je vrolijk of humeurig na een droom?
Droom je in kleur of zwart/wit?
Heb je al eens een droom gedroomd die net echt was?
Is er een droom die je nooit vergeten bent?
De kinderen schrijven hun droom of fantaseren er nu één: een grappige
droom, een nachtmerrie, een treurige droom...
Ze vatten hun droom samen in een zin, voor op het etiket. Bijvoorbeeld:
Dit is een droom waarin ik iemand anders ben.
Dit is een droom waarin iemand meedoet die ik niet ken.
88 – Zesde leerjaar

Dit is een droom waarin iets gebeurt dat niet kan.
Dit is een droom waarin dieren voorkomen.
Dit is een droom die echt kan gebeuren...
Ze zoeken een kleur die bij hun droom past, schrijven hem op dito
gekleurd papier en maken er een tekening bij op de keerzijde van het blad.
Daarna stoppen ze hun droom in een bokaal of doos.
De potten worden verzameld volgens het soort droom.
Deze dromenverzameling mag de hele week aangroeien.
Elke dag laten we enkele dromen los, we lezen ze voor en laten ze als
mobile in de klas hangen.
We vertellen elkaar onze dromen: elke ochtend vragen we wie zich
zijn/haar droom van de voorbije nacht herinnert en hem wil/kan
vertellen.
Boekenhoek
De bedoeling van de Jeugdboekenweek is het lezen bij kinderen
stimuleren. De kinderen en de leerkracht engageren zich tijdens de
Jeugdboekenweek elk ten minste één boek te zullen lezen. Samen richten
we een boekenhoek in. De leerkracht kan aan de hand van de keuzelijst
dertig boeken ontlenen in de openbare bibliotheek.
De kinderen verzamelen boeken en gedichten over dromen en leggen ze
in de boekenhoek.
Over de gelezen boeken wordt verteld in de leeskring aan het eind van
de week. De kinderen kunnen ook tekeningen maken, waarmee ze
reclame maken voor het boek.
Gedicht 1
‘Op een dag’
Ted van Lieshout
Uit: Een lichtblauw kleurpotlood en een hollend huis
Leopold, 1997, p. 2
Over de auteur
Ted van Lieshout (1955) ging naar de Rietveldkunstacademie in
Amsterdam en werd vormgever en illustrator. Zijn gedichten gaan vaak
over tobberige kinderen en jongeren die hardop nadenken over zichzelf
en hun verhouding met anderen. Ze verlangen erkenning en willen
graag opgemerkt worden en erbij horen.Van Lieshout illustreert zijn
boeken zelf. Hij schrijft ook teksten voor televisieprogramma’s als
Sesamstraat en Het Klokhuis. Hij kreeg een Zilveren Griffel voor Och, ik elleboog
me er wel doorheen, Mijn botjes zijn bekleed met deftig vel en Mijn tuin, mijn tuin en een
Gouden Griffel voor Begin een torentje van niks. Op die Gouden Griffel is hij
het meest trots omdat het de eerste keer was dat die prijs naar een
dichter ging.
Over het boek
Deze bundel bevat prachtige teksten waarvan enkele eerder als lied in
televisieprogramma’s als Sesamstraat, Het Klokhuis en De mankementenshow te
horen waren.Verder vallen de illustraties, eveneens van de auteur, op.
Er werden diverse technieken en materialen gebruikt, wat uitnodigend is
om zelf aan de slag te gaan. Tussen de kleurrijke pagina’s met gedichten
zitten doorzichtige bladen, waarop een tienjarige, dichtende jongen en
zijn moeder gesprekken over de verzen voeren, en allerlei taalgrapjes
staan.
Werken met het gedicht
Voor het lezen
Als gedachteopwarmer start je met een kringgesprek over de tijd.
Vertrekkend van het huidige moment via daarstraks, gisteren, vorige
week, vorig jaar,... gaat het tot de verleden tijd waarin de kinderen zelf
nog niet aanwezig waren: waar was je toen?
Deze chronologie kun je ook toepassen op de toekomst: straks, morgen,
volgende week, volgend jaar, over 20 jaar, over 100 jaar...
Ontspanningsoefening als directe voorbereiding op het gedicht
Alle kinderen liggen op de rug, op matjes of dekens, verspreid over het
lokaal. De benen liggen licht geopend naast elkaar, de armen naast het
lichaam, de ogen zijn gesloten en iedereen is stil. Een rustig muziekje op
de achtergrond draagt bij tot een ontspannen sfeer. Je loopt zacht tussen
de kinderen en praat met een rustige, gedempte stem, je zegt hun dat ze
lekker mogen liggen en dat ze niets hoeven te doen. Door middel van
vragen en korte opdrachtjes worden de kinderen zich bewust van hun
lichaam en van hoe ze elk lichaamsdeel kunnen ontspannen: ‘Voel hoe je
ligt. Is het lekker? Wat ligt er op de grond? Je billen? Je achterhoofd? Je
handen?… Wat ligt er niet op de grond? Voel je ergens iets onprettigs?
Bijvoorbeeld je hoofd? Beweeg het dan rustig heen en weer en laat het
liggen in een goede positie…’
Zesde leerjaar – 89

Bepaalde fantasiebeelden kunnen helpen: ‘Je ligt op een lekker warm
strand en het zand draagt je ganse lichaam, je voelt de heerlijk warme
zon op je huid…’ Of: ‘Je ligt op een heel zachte matras…’ Of: ‘Je ligt in
een groene wei, lekker in de schaduw van een dikke boom…’
Het is belangrijk om het lichaam deel per deel te benaderen: ‘Hoe liggen
je voeten op de grond? Beweeg ze rustig heen en weer (enkele keren) en
laat ze dan stilletjes liggen. Trek al je tenen in een kramp, hou dit even
aan, en laat weer los.Voel dan hoe lekker los je voeten zijn.’ Ga zo door
met onderbenen, bovenbenen tot en met schouders, nek en hoofd. Wijs
regelmatig op de noodzaak van een rustige ademhaling: door de neus in
en door de mond uit, waarbij de buik als een ballon op en neer gaat.
Voor deze oefening moet voldoende tijd voorzien worden, de kinderen
zullen moeten wennen aan rust en ontspanning.
Ze kunnen er foto’s bij zoeken en/of tekeningen bij maken.
Ze kunnen toekomstverhalen verzinnen, bijvoorbeeld over hun fictieve
toekomstige (klein)kinderen vertellen.
Ze kunnen zichzelf tekenen zoals ze denken/hopen er over 40, 70 jaar
uit te zien, met de mensen die dan bij hen zullen horen.
Ze kunnen mondeling of schriftelijk of met een tekening fantaseren over
hoe het zou zijn als de wereld voorbij en over en uit is.
Het gedicht
Op het einde van de ontspanningsoefening zeg je dat je een deel van een
gedicht zult voorlezen en dat de kinderen hun ogen gesloten moeten
houden. Je leest het gedicht voor tot ‘… van de allereerste week’. Na een
tweede leesbeurt vraag je de kinderen zich voor te stellen wat zij het
eerste zien. De kinderen houden de ogen gesloten. Je kunt de volgende
vragen stellen: ‘Welke kleuren zie je het eerst? Wat is het eerste wat jij
denkt te zien? Is het vaag of helder? Licht of donker, is het aangenaam of
eng?’ Er worden geen antwoorden verwacht, de kinderen laten hun
fantasie de vrije loop.
Andere boeken van Ted van Lieshout
Begin een torentje van niks, Leopold, 1994
Van,Als & Och, Leopold, 1995
Gebr.,Van Goor, 1996
Een lichtblauw kleurpotlood en een hollend huis, Leopold, 1997
Stil leven, SUN, 1998
Zeer kleine liefde, Leopold, 1999
Het is een straf als je zo mooi moet zijn als ik, Leopold, 2000
Daarna krijgen ze elk een groot vel papier. Er is verf voorzien in
verschillende kleuren. De kinderen vatten het eerste beeld dat ze zojuist
hadden in een schilderij, waarbij kleur en sfeer belangrijker zijn dan
objecten of figuren.
Ze krijgen allen een kopie van het gedicht en kleven dit op hun
schilderij. Je vertelt over de auteur, toont de opmerkelijk geïllustreerde
bundel, waarna de kinderen ieder voor zich het gedicht verder lezen.
Enkele kinderen lezen daarna het ganse gedicht hardop, zoals ze denken
dat het moet klinken.
Gesprek na het lezen
Er zitten drie delen in het gedicht, de kinderen zoeken ze. Je kunt met de
hulp van gerichte vragen tot volgende indeling komen:
- het eerste beeld;
- de waarheid of het leven voor mij;
- als ik sterf is het uit?
Hieruit kan zich een gesprek ontwikkelen over het heden, het verleden
en de toekomst, als aanvulling op het inleidende gesprek. De eindvraag
kan luiden: is dit een droom? En wat voor één is het dan?
Verwerking
De kinderen kunnen verhalen van voor hun geboorte verzamelen
(geschreven of op cassette), ze kunnen daarvoor terecht bij familieleden
of mensen van wie ze vermoeden dat ze iets interessants beleefden.
Deze verhalen kunnen gebundeld worden in verschillende thema’s.
90 – Zesde leerjaar

Boek 1
Vader, moeder, ik en zij
Jürg Schubiger, ill. Rotraut Susanne Berner
Querido, 1999, p. 76-78
Over de auteur
De Zwitser Jürg Schubiger (1936) is filosoof en germanist. Hij werkte
als redacteur en uitgever, maar besteedt de laatste jaren het grootste deel
van zijn tijd aan het schrijven van romans en kinderboeken. Hij
thematiseert zijn eigen vertelkunst en maakt zo op een geraffineerde
manier duidelijk dat elke werkelijkheid een verhaal is en dat niemand
zonder verhalen kan. Die verhalen worden fascinerend, humoristisch en
wervelend verteld. Zijn kinderboek Toen de wereld nog jong was werd
bekroond met de Duitse Jeugdliteratuurprijs en met een Zilveren Griffel.
Over de illustrator
Rotraut Susanne Berner maakt veelgeroemde boekomslagen voor literaire
uitgevers en illustreerde kinderboeken van onder meer Toon Tellegen,
Sylvia Plath en Hans Magnus Enzensberger. Ze maakt ook haar eigen
prentenboeken en verhalen. In 1997 kreeg ze een Zilveren Penseel voor
haar prentenboek Het avontuur.
Over het boek
Dit is een familieverhaal over vader, moeder en het zusje (zij), over opa
en oma, de buren en de vrienden. De ik-figuur, een jongen van elf,
houdt schriftjes bij waarin hij vragen, gedachten en dromen noteert.
Deze schriftjes zijn genummerd van één tot acht. Het zijn niet zomaar
gedachten, hij bekijkt de wereld net even anders en zo komt hij tot
verrassende vragen als: ‘Waarom vallen de dingen uitgerekend naar
beneden? En hoe zit het met de aarde? Valt die ook? Waar was mijn zus,
toen ze nog geen beetje in de buik van mijn moeder zat? Welke bomen,
welke dieren ontbreken nog op de wereld? En hoe komen ze aan hun
naam? Wat gebeurt er als we liegen? Kloppen de woorden dan ook niet?’
Niet te verwonderen dat hij zich gaat afvragen: ‘Ben ik anders dan
anderen? Heel anders of maar een beetje anders?’
Hij bedenkt ook: ‘Echt oude mensen zijn anders, ze zijn een derde soort
naast kinderen en volwassenen.’ En: ‘Oude mensen hopen dat de dokter
hen op de been houdt. Bij opa werkt nog alles. Ik denk soms dat we nog
snel een beetje van hem moeten houden.’ Of nog: ‘Remi, die in onze
straat woont, past precies in zijn rolstoel. Maar hij zal nooit echt op
straat passen.’
Lees enkele van de vragen en je merkt dat je vanzelf gaat doordenken in
de trant van: zo had ik het nog niet bekeken.
Werken met het fragment
Voor het lezen
De kinderen zitten in groepjes van vier. Elke groep verzint zoveel
mogelijk tegenstellingen. (Tijdsdruk, bijvoorbeeld twee minuten,
verhoogt de efficiëntie.) Die tegenstellingen verzamelen ze op het bord
in twee kolommen.
Tegenstellingen die in verschillende groepen voorkomen worden
geschrapt. Welke groep houdt de meeste (dus de minst voor de hand
liggende) tegenstellingen over?
Je leest de informatie over de auteur en het boek. Je kunt even stilstaan
bij de vragen uit het boek. Eventueel kun je met een vragen- of
gedachteschrift starten.
Het fragment
Je leest de eerste alinea voor. Hieruit volgt een gesprek over juiste en
foute tegenstellingen:
Waarom kun je bij mama niets tegenovergesteld verzinnen en bij wit wel?
De tegenstellingen op het bord bekijk je samen kritisch en zuiver je uit:
zijn het echte tegenstellingen?
Met de overblijvende tegenstellingen maken de kinderen absurde zinnen,
bijvoorbeeld: ‘De witte muis zat op de schommel met de zwarte olifant.’
Vertrekkend van deze zinnen verzinnen de kinderen verhalen waarin
zoveel mogelijk tegenstellingen verwerkt zijn.
De kinderen lezen het fragment verder (in stilte) of je leest het voor.
Dan bekijken de kinderen de schilderijen die ze maakten bij het gedicht
‘Op een dag...’ opnieuw, zijn er raakpunten met dit fragment?
De kinderen zoeken zinnen uit het fragment die bij de schilderijen
passen, ze lezen ze hardop, motiveren hun keuze en schrijven ze bij het
betreffende schilderwerk.
Na het lezen
Door middel van vragen wordt het fragment systematisch (met staakwoorden)
en chronologisch heropgebouwd:
Wat was er toen ik geboren werd?
Hoe zag dat niets eruit?
Kun je een leegte voelen? Zien? Ruiken?…
Wat groeide er eerst?
Over het niet kloppen van de wereld verzinnen de kinderen
hypothetische antwoorden.
Verwerking
Zoals in het fragment en erna in het gesprek de wereld opgebouwd
werd, wordt nu een fantasiewereld getekend of geschilderd. De kinderen
zitten in een kring, ieder heeft een groot vel papier waarop ze iets
tekenen. Ze schuiven de bladen door en vullen de tekening verder aan.
Zo schuiven ze door tot de tekening weer bij de eerste eigenaar komt. Je
stimuleert hen het best tot het maken van abstracte tekeningen die vage
dingen voorstellen en dus meer suggereren. De kinderen verklaren de
tekening die voor hen ligt.
De ik-figuur houdt een vragenschrift bij, naar analogie daarvan kan er in
de klas gestart worden met een vragenschrift, individueel of klassikaal.
Elke week diep je één vraag, de VRAAG VAN DE WEEK, uit.
Andere boeken van Jürg Schubiger
Toen de wereld nog jong was, Ludion, 1996
Het meisje en het geluk, Ludion, 1997
Illustraties van Rotraut Susanne Berner
Toon Tellegen, Mijn vader, Querido, 1994
Hans Magnus Enzensberger, De telduivel: een hoofdkussenboek voor iedereen die bang
voor wiskunde is, De Bezige Bij, 1997
Franz Hohler, Als ik eens een wens mocht doen..., Querido, 2000
Wolfdietrich Schnurre, De prinses komt om vier uur: een liefdesgeschiedenis,
Querido, 2000
Andere boeken van Rotraut Susanne Berner
Haas en Hond: vriendschap op acht poten, Querido, 1998
Zesde leerjaar – 91

Gedicht 2
‘Soms’
Jaak Dreesen
Uit: Kom maar dichter
samengesteld door Jan van Coillie
Averbode, 1999, p. 103
Over de auteur
Jaak Dreesen (1934) kwam na zijn schooltijd in de journalistiek terecht.
Naast zijn werk als hoofdredacteur van het gezinsweekblad De Bond vond
hij tijd om liedjesteksten, hoorspelen en kinder- en jeugdboeken te
schrijven. Hij kreeg al verschillende prijzen voor zijn boeken, die
opvallen door zorgvuldige waarnemingen en beschrijvingen.
De avonturen spelen zich vooral af in de gedachtewereld van de
hoofdpersonages en in hun relatie tot elkaar. Zijn personages zijn
mensen die zichzelf en anderen serieus nemen en die zich verwonderen
over het hoe en het waarom van de dingen.
Over het boek
Kom maar dichter is een verzamelbundel, een bloemlezing van
200 gedichten voor kinderen, gebundeld door Jan van Coillie. Hij bracht
de gedichten onder in twaalf thema’s en biedt zo een mooie
verzameling. Het gekozen gedicht werd niet eerder gepubliceerd.
Nadien zoeken de kinderen titels voor de eigen kunstwerken. Kun je een
titel verzinnen die niets verklapt over hetgeen je ziet maar die toch past
bij de tekening?
Als afsluiter volgt een tentoonstelling van de eigen kunstwerken.
Andere boeken van Jaak Dreesen
De zeven hemdjes van Veronika, Averbode, 1994
Mammie! Mammie!, Averbode, 1995
Valid, Averbode, 1995
De verjaardag, Averbode, 1996
Volg de weg terug, Averbode, 1996
Moen de trommelaar, Averbode, 1997
Marieke Marieke, Averbode, 1997
Houden van, Averbode, 1997
Zeg me dat het niet zal sneeuwen, Averbode, 1998
Het herdertje van Bethlehem, Averbode, 1998
Mijn beer, Averbode, 1999
Jouw ogen zo blauw, Averbode, 2000
Rook en de geur van rozen, Facet, 2000
Werken met het gedicht
Voor het lezen
Iedereen gaat naar buiten en kijkt naar de lucht. Zijn er wolken? Kun je
er figuren in herkennen?
Hoe langer je kijkt, hoe meer de figuren veranderen en nieuwe figuren
zich vormen.
Terwijl iedereen naar boven kijkt, leest de leerkracht het gedicht voor.
Na het lezen
Het gedicht wordt inhoudelijk bekeken. Wat heeft de auteur gezien? Wat
wil hij doorgeven aan zijn lezers/luisteraars? Welke sfeer tracht hij weer
te geven?
De kinderen kunnen hetgeen ze zelf in de wolken gezien hebben in het
gedicht plaatsen. Is de sfeer nu veranderd?
Verwerking
Tijdens het beluisteren van muziek laten de kinderen hun fantasie los op
grote papieren. Ze mogen slechts één ononderbroken lijn gebruiken die
kronkelt en beweegt naargelang zij de muziek aanvoelen. Wanneer de
muziek stopt, wordt de lijntekening doorgegeven aan een andere
leerling. Die mag nu met een andere kleur een tekening halen uit de
kronkellijn. Door de lijn te volgen en vakken af te bakenen kunnen
illustraties ontstaan.
Aansluitend wordt er samen gekeken naar schilderijen van onder meer
René Magritte en Salvador Dali. Een groepsgesprek vindt plaats rond het
benoemen van iets wat je ziet. Moet de titel van een schilderij de inhoud
benoemen? Welke titel zou je zelf verzinnen bij deze schilderijen? Als je
de door de schilder gekozen titel hoort, past die bij het schilderij? Waar
denk je zelf aan als je die titel hoort? Kun je een andere titel verzinnen?
92 – Zesde leerjaar

Boek 2
Haroen en de zee van verhalen
Salman Rushdie, ill. Paul Birkbeck
Piramide, 1999, p. 78-81
Over de auteur
Salman Rushdie (1947) is eigenlijk een auteur die boeken voor
volwassenen schrijft. Hij is uit Indië afkomstig, maar woont in Engeland.
Daar kreeg hij in 1993 de Booker Price, de hoogste literaire prijs, voor
zijn Middernachtskinderen. Maar wereldberoemd werd Rushdie met zijn
Duivelsverzen. Die beroemdheid was het gevolg van iets wat het leven van
de auteur en zijn gezin volledig overhoop haalde: de moslimwereld
onder aanvoering van Iran voelde zich door zijn Duivelsverzen bijzonder
beledigd. De leiders van Iran spraken een ‘fatwa’ (een doodsvonnis) uit
over Rushdie en er werd een som geld uitgeloofd voor wie hem kon
vinden en doden.
Rushdie moest onderduiken, hij kon niet meer veilig op straat komen,
niet meer in zijn huis blijven wonen maar op onbekende adressen, hij
werd vogelvrij. Om dit allemaal uit te leggen aan zijn zoontje, schreef hij
Haroen en de zee van verhalen. Daarin gaat het over de kracht van verhalen en
over hoe ze mensen vrij kunnen maken waardoor ze gevreesd worden
door alle dictators van de wereld.
Over de illustrator
Paul Birkbeck volgde een opleiding tot kunstschilder. Hij was tien jaar als
illustrator verbonden aan Children’s BBC Television en werkte onder
andere mee aan Peter Pan en A Christmas Carol. Hij geeft ook les aan
illustratoren. Dit is het eerste kinderboek dat hij illustreert, zijn prachtige
illustraties verhogen de waarde van het verhaal.
Over het boek
Rasjied, de vader van Haroen, is een beroemd verhalenverteller. Nadat
zijn vader zijn stem en zijn verhalen verliest, krijgt Haroen in de stad
Koosj-Mar een echte nachtmerrie. Hij droomt dat de watergeest Mierlo
de verhalenstroom van zijn vader komt afsluiten. Haroen neemt de
sleutel die de verhalenstroom afsluit af van Mierlo. En omdat die niet kan
uitleggen waarom zijn vader geen verhalen meer kan krijgen, gaat
Haroen mee naar de maan Kahaani (= verhaal) over de verhalenoceaan.
De verhalenoceaan is de grootste bibliotheek ter wereld: alle soorten
verhalen lopen er naast en door elkaar. Doordat ze vloeibaar zijn kunnen
ze veranderen: ‘een beetje verhaal kan wel wat reorganisatie verdragen’,
zegt Maarmans de Hopvogel. Maar er is nu wel iets heel erg mis met de
verhalen en dat komt door de vervuiling. Chaddam Sjod (= het einde,
afgelopen, definitief voorbij), meester-zwijger, aartsvijand van verhalen,
koning van de stilte, vijand van het woord, is daar de oorzaak van. Hij is
heerser over het land van Tsoep, de altijd duistere kant van Kahaani. Er
dreigt oorlog, het leger van Gup (de lichte kant) is in staat van
paraatheid. Het bestaat uit korpsen van grote en kleine letters, verder
ingedeeld in regels, kaders, hoofdstukken en boekdelen. Elk deel wordt
aangevoerd door een titel en de baas van het leger is de bibliotheek.
Omdat Haroen vastbesloten is zijn vader de vertellersgave terug te geven,
trekt hij mee ten strijde. Hij ontmoet de meest vreemde wezens, zoals je
ze eigenlijk alleen in dromen ontmoet. Als ze ’s ochtends wakker
worden, blijkt zijn vader dezelfde droom gedroomd te hebben. Rasjied
vertelt dan het verhaal van Haroen en de zee van verhalen aan de
ademloos luisterende menigte in Koosj-Mar. Zij herkennen er het
pleidooi in voor fantasie, vrije meningsuiting en liefde tussen de
mensen. Het verhaal opent hen de ogen: zij zien de gelijkenis tussen hun
dictator en Chaddam Sjod en eisen vrije verkiezingen.
In het fragment nadert Haroen de stad Gup.
Werken met het fragment
Voor het lezen
De leerkracht leest en bespreekt de informatie over de auteur. Daarna
wordt over het boek verteld. Het loont echt de moeite om het boek zelf
in de klas te halen.
Je praat over:
- Koosj-Mar (nachtmerrie), de schrijfwijze wordt vergeleken met het
Franse ‘cauchemar’.
- de zin: ‘Een beetje verhaal kan wat reorganisatie verdragen.’ Zijn er
verhalen die de kinderen zouden willen veranderen?
- het leger in Gupstad: de kinderen kunnen het leger tekenen.
- de kracht van verhalen: kunnen verhalen mensen bewust maken? Is er
een verhaal waardoor je anders over bepaalde dingen ging denken?
Kun je redenen bedenken waarom leiders van een land een boek
zouden kunnen verbieden? Wat vrezen ze dan?
- Mag je alles schrijven? Hoe noem je het als de overheid een boek of
film verbiedt? Hoe zit het met kranten? De kinderen brengen artikels
mee uit verschillende kranten over een onderwerp uit de actualiteit,
over een ongeluk... Ze vergelijken de manier waarop over eenzelfde
onderwerp geschreven wordt. Hier kan ook het onderscheid tussen feit
en mening besproken worden.
Het fragment
De kinderen lezen het fragment stil, ze onderstrepen de woorden of
zinnen waarover ze iets willen zeggen of vragen.
Nadat de kinderen aan het woord geweest zijn, kunnen de volgende
vragen helpen om dieper in te gaan op de tekst:
Er zit veel dialoog in dit fragment. Hoeveel personages zijn er aan het
woord?
De drijvende tuinlieden zijn de kappers van de Zee van Verhalen.
Hoe stel je je het borstelen, uitkammen, wassen en in model brengen
van verhalen voor?
Welke soorten verhalen ken je? Welke lees je het liefst?
Als er in liefdesverhalen alleen boodschappen gedaan worden, is er iets
mis. Wat kan er in andere soorten verhalen misgaan?
Ken je kinderverhalen die aan de grappenepidemie lijden? En wat denk
je over verhalen met pratende helikopters? Wat kan jouw ergernis
opwekken als je een boek leest? Is er een verschil afhankelijk van de
leeftijd waarvoor het boek bedoeld is?
Welke zijn, volgens jou, de kenmerken van een goed jeugdboek? Maak
een topvijf van de beste boeken en vergelijk met je klasgenoten.Vertel
over je lievelingsboek.
Vragenspel
Mierlo stelt drie vragen, waarop Mali in dezelfde volgorde antwoordt.
De kinderen lezen het fragment. Daarna vraag je hun waarover zij vragen
kunnen stellen. Die onderwerpen noteer je op het bord. Elk kind kiest
één onderwerp en stelt daar drie vragen rond. Deze vragen gaan in een
doos, alle kinderen trekken een vragenbriefje en beantwoorden de
vragen in de juiste volgorde. Ze worden voorgelezen en de kinderen
trachten hun eigen vragen in de antwoorden te herkennen.
Lezen: de kinderen vormen groepjes van vier. Ze verdelen de rollen,
bespreken met welke stem de verschillende personages zouden kunnen
spreken, oefenen en lezen dan zo expressief mogelijk voor.
Zesde leerjaar – 93

Verwerking
Dit fragment leent zich om te spelen met verhalen.
Spelen met titels
De kinderen kiezen tien boektitels en maken er door combineren nieuwe
van. Bijvoorbeeld:
Joris en de geheimzinnige toverdrank & De vierde stad:
De vierde geheimzinnige toverdrank
Joris en de stad
De titels kunnen opgezocht worden in de keuzelijst, de schoolbib, in de
boekenhoek... Hier kan ook gepraat worden over het belang van titels en
over welke titels aanspreken.
Uit de nieuwe titels kiest elk kind er één. Ze bedenken waarover het
boek zou kunnen gaan en schrijven een achterflaptekst. Daarna wordt
een kaft voor het boek ontworpen en wordt een dummy gemaakt.
De leerkracht kan vrij bekende verhalen mixen, de kinderen halen ze uit
elkaar.
Bekende sprookjes kunnen verteld worden vanuit een ander standpunt,
zodanig dat de held(-in) er minder onschuldig uit komt, bijvoorbeeld:
Hans en Grietje vanuit het standpunt van de heks;
Sneeuwwitje vanuit het standpunt van de stiefmoeder;
Klein Duimpje vanuit het standpunt van de oudste broer;
de keizerin vertelt hoe het kwam dat haar man zonder kleren was;
de stiefzussen vertellen hoe Assepoester echt was;
de wolf doet een boekje open over Roodkapje...
Uit een aantal boeken worden illustraties gekopiëerd. De kinderen
krijgen elk twee illustraties, ze gaan het bijpassende boek zoeken, of ze
bedenken er een eigen verhaal bij.
Plastische verwerking: verhalenstromen maken en vermengen
De kinderen werken in groepen van vier en bedenken bij elk soort
verhaal een bijpassende kleur. Elk kind kiest een kleur (soort verhaal).
Met zeer vloeibare verf brengen ze, eventueel op maat van muziek, hun
kleuren aan op een groot vel papier. Ze laten de kleuren in elkaar vloeien
en krijgen zo een Zee van Verhalen. In een nabespreking verduidelijken
ze de kleuren.
Boek 3
Alice in Wonderland
Lewis Carroll
Bew. voor Zuidelijk Toneel, Eindhoven: Carel Alphenaar
Over de auteur
Lewis Carroll, pseudoniem van Charles Lutwidge Dodgson (1832-
1898), doceerde wiskunde en kunstgeschiedenis in Oxford. In zijn vrije
tijd was hij gek op denkspelletjes, op kleine meisjes waarmee hij graag
uitstapjes maakte en op fotograferen. Zo ondernam hij een boottochtje
met de drie dochters van zijn collega Liddell: Lorina, Edith en Alice. Op
hun verzoek vertelde hij onder het roeien een verhaal waarin de
hoofdfiguur Alice heette. In de tijd van Carroll waren de meeste verhalen
voor kinderen akelig braaf. De avonturen van Alice weken daarvan af, ze
zitten vol woordgrapjes, gekke versjes, ze drijven de spot met allerlei
regels en laten zien dat Carroll de fantasie van kinderen hoger aansloeg
dan de schijnheilige ideeën over opvoeding in die tijd.
De avonturen van Alice in Wonderland werd meteen na het verschijnen in
boekvorm in 1865 geweldig populair. Het werd in vele talen vertaald, in
het Nederlands al in 1875, en dat terwijl de taalgrapjes bijzonder
moeilijk te vertalen zijn. Het werd verfilmd, er werd een
balletvoorstelling van gemaakt, en het werd ook ten tonele gevoerd,
zoals in dit fragment.
Over het boek
Alice is door wat een eindeloos durende val lijkt (in slaap gevallen?)
onder de grond beland. Ze wordt door het drinken uit een flesje en het
eten van een koekje telkens groter of kleiner al naargelang de noodzaak.
Ze voert vreemde gesprekken met op zijn minst ongewone wezens: een
dodo, een waterpijprokende rups, een foeilelijke hertogin met een
babybig, een grijnzende kater, een nepsoepschildpad en een griffioen...
Als de zaken uit de hand dreigen te lopen ontwaakt Alice uit haar
droom.
We kozen voor de toneelversie van dit overbekende verhaal. Omdat het
zo vaak vertaald en bewerkt werd, lijkt het ons interessant om ook iets
met enkele van die vertalingen te doen. Tevens inspireerde het verhaal
een hele reeks gerenommeerde illustratoren. Ook dat is de moeite van
het vergelijken waard. Daarom raden we aan om in de bib de
verschillende boeken (zie bibliografie) te ontlenen.
Werken met het fragment
Voor het lezen
Je vertelt over de auteur en geeft de korte inhoud van het verhaal. Je stelt
de verschillende boeken voor. Wij kozen voor de schoolervaringen van
de nepsoep-schildpad en de griffioen. Je leest het prozafragment in de
vertaling van Nicolaas Matsier voor (p. 76-78 in de uitgave 1999 of
p. 98-100 in de uitgave 1989).
Het theaterfragment
Je wijst erop dat film- en theatermakers zich vaak baseren op bestaande
boeken. Je vraagt aan de kinderen of ze zulke films of toneelstukken
kennen. Hoe was de film? Het theaterstuk? En hoe was het boek?
Zij nemen het theaterfragment uit de bundel en beantwoorden volgende
vragen:
- Wie zijn de personages?
- Wat staat er tussen haakjes? (Zinnen die Alice rechtstreeks tegen het
publiek zegt en die de andere personages niet (mogen) horen en regieaanwijzingen
over hoe bepaalde zinnen worden gezegd of wat de
personages moeten doen.)
Vier kinderen lezen het fragment hardop, waarbij een van ze met
neutrale stem de regie-aanwijzingen leest. Met de anderen bespreek je
94 – Zesde leerjaar

hoe ze een personage kunnen vertolken met hun stem: ‘Hoe praat de
nepsoep-schildpad? (bijvoorbeeld traag en zwaar) En de griffioen?
(bijvoorbeeld snel en venijnig) En Alice?…’
Ze proberen verschillende mogelijkheden uit tot ze een geschikte
stemkleur vinden. Daarna bepalen de regie-aanwijzingen vaak hoe je iets
moet lezen (boos, hooghartig,…).
Theater is een taalverklankende activiteit, daarom lees je theaterdialogen
het best hardop. Een handige hulp is het aanduiden van de eigen tekstgedeelten
met fluorstift.
Terwijl de vier kinderen het fragment voorlezen luisteren de andere
kinderen (met gesloten ogen).
Na het voorlezen bespreek je wat het ‘publiek’ zich voorgesteld heeft bij
het beluisteren van de tekst: hoe zagen de personages eruit? Welke kleren
hadden ze aan? Hadden ze maskers op? Hoe was het decor? Stonden er
meubels of enkel natuurelementen?…
Deze voorstellingen kun je omzetten in tekeningen (personages) en/of
maquettes (decor). In een verder stadium kun je kostuums en het decor
uitvoeren. Eenvoudige verkleedkleren, papier en doeken kunnen
wonderen doen!
kinderen vergelijken de drie versies.
Theater:
Alice:‘En hoeveel uur per dag had u les? Nepsoepschildpad:‘Tien uur de eerste dag, negen de
volgende dag enz.’Alice:‘Wat een eigenaardig rooster!’ Griffioen:‘Precies: een rooster! Elke dag
valt er een uur doorheen.’
Reedijk & Kossmann:
‘En hoeveel uren per dag had u school?’ zei Alice, die gauw over iets anders wou beginnen.
‘De eerste dag tien uur,’ zei de Soepschildpad,‘de tweede negen uur en zo verder?’‘Wat raar!’
riep Alice.‘Helemaal niet raar,’ zei de Griffioen,‘we gingen er heen om onderwijs te genieten
en daar geniet je iedere dag minder van.’
Matsier:
‘En hoeveel uur les hadden jullie per dag?’ zei Alice, die vlug van onderwerp wilde veranderen.
‘De eerste dag tien uur,’ zei de Nepschildpad,‘de volgende negen enzovoort.’‘Wat een raar
lesrooster!’ riep Alice uit.‘Zo lesten we onze dorst naar kennis steeds sneller,’ merkte de
Griffioen op,‘vandaar de uitdrukking ‘lest best’.
(Voor wie zich verder in de moeilijkheden bij het vertalen wil
verdiepen, is het boek Allemaal letters op p. 76-78 een aanrader.)
Een vertaler uitnodigen in de klas maakt het uiteraard nog interessanter.
En misschien kun je in de Franse les zoeken naar synoniemen om
woorden te vertalen.
Verwerking
In een eerste fase worden theaterdialogen meestal zittend aan een tafel
voorgelezen, later gebeurt het op de vloer met de tekst in de hand. De
kinderen staan in de ruimte zodat ze zich vrij kunnen bewegen. Zo
groeit het ‘theaterspel’. Eenvoudige decorstukken en attributen zijn in
deze fase welkom.
Na verschillende leesbeurten kun je de teksten laten memoriseren. Zo
kom je tot het echte theaterspel. Je mag niets forceren, voor sommige
kinderen is expressief hardop lezen al een hele stap.
De kinderen herschrijven andere fragmenten uit de bundel, bijv. Haroen en
de Zee van verhalen, Fantasie kapot en/of De telduivel tot dialogen.
Ze lezen en/of spelen elkaars bewerkingen.
Na het lezen
Hier kun je verschillende vertalingen vergelijken. Op het bord plaats je
de verschillen in drie tabellen naast elkaar:
- in het theaterfragment;
- in de vertaling van Reedijk & Kossmann (1972);
- in de vertaling van Matsier (1989, 1994 en 1999).
Bijvoorbeeld:
- de nepsoepschildpad: theaterfragment;
- de soepschildpad: Reedijk en Kossmann (1972);
- de imitatieschildpad: Matsier (1989);
- de nepschildpad: Matsier (1994, 1999).
Uit een vergelijking van deze vier verschillende benamingen kan al een
mooi gesprek ontstaan.
Ook de benaming van de schoolvakken verschilt naargelang de vertaling.
De kinderen vergelijken de verschillende vakken, bijvoorbeeld:
- ‘pezen en drijven’ bij Reedijk &Kossmann wordt bij Matsier ‘lui zijn en
schreeuwen’;
- ‘opzwellen, aftrappen, vermenigschuldigen en stelen’ wordt ‘optillen,
afbekken, gemenevuldigen en stelen...’;
- ‘Zeeografie en vaderhandse verbiedenis’ wordt ‘vergetenis: bijbelse en
vaderhandse vergetenis, aanwijskunde en schadelijke oefeningen’;
- ‘lachpijn en griep’ wordt ‘griep en chagrijn’.
Naast een persoonlijke appreciatie kunnen de kinderen naar analogie het
eigen klasrooster bewerken, andere benamingen geven aan vakken maar
zo dat ze door klank of door betekenis naar het echte vak verwijzen.
Het fragment besluit met een prachtige parodie op het onderwijs, de
Zesde leerjaar – 95

Boek 4
De telduivel
Hans Magnus Enzensberger, ill. Rotraut Susanne Berner
De Bezige Bij, 1998, p. 49-57
Over de auteur
Hans Magnus Enzensberger (1929) is een Duits politiek dichter. Hij
studeerde letteren en filosofie en was lector bij een uitgeverij. Zijn
politiek geëngageerde gedichten zijn gevoelig en ongekend agressief.
Hij bekritiseerde meedogenloos alles wat hem niet aanstond, zoals
conventionaliteit, zelfvoldaanheid en de doorsneemens.Vaak werd hem
een negatieve benadering om het negatieve verweten.
Enzensberger deed ook vertaalwerk en stelde bloemlezingen samen van
onder andere kinderrijmpjes. Zijn jeugdboek De telduivel schreef hij op
zevenenzestigjarige leeftijd.
Over de illustrator
Rotraut Susanne Berner maakt veelgeroemde boekomslagen voor literaire
uitgevers en illustreerde kinderboeken van onder meer Toon Tellegen,
Sylvia Plath en Jürg Schubiger. Ze maakt ook haar eigen prentenboeken
en verhalen. In 1997 kreeg ze een Zilveren Penseel voor haar prentenboek
Het avontuur.
Over het boek
Robert heeft een saaie leraar wiskunde en misschien mede daardoor een
grondige hekel aan het vak. Nu heeft hij niet alleen schoon genoeg van
wiskunde maar ook van dromen. Dat verandert met de komst van de
telduivel. In twaalf nachten en evenveel dromen goochelt de telduivel
zodanig met getallen dat wiskunde een spannend en grappig spel wordt
waar Robert niet de minste moeite meer mee heeft. In droomwiskunde
worden ook droomwoorden gebruikt zoals ‘huppen’ in plaats van
‘kwadraten’ en ‘machtsverheffing’ of ‘radijs’ in plaats van ‘wortel’. In een
woordenlijst achteraan worden de echte wiskundige termen bij de
droomwoorden gegeven.
In de derde nacht valt de telduivel Robert lastig met de prima getallen,
die in het echt priemgetallen heten.
Werken met het fragment
Voor het lezen
Je leest de informatie over de auteur, de illustrator en het boek. Het boek
wordt voorgesteld. Je bespreekt de ondertitel: ‘Een hoofdkussenboek
voor iedereen die bang voor wiskunde is.’ De kinderen geven hun
mening over de illustraties, sommigen zagen misschien de gelijknamige
toneelvoorstelling, zij kunnen daarover vertellen. Hetzelfde geldt voor
wie het boek al gelezen heeft.
In een kringgesprek geven de kinderen hun mening over rekenen.
Liefhebbers van het vak verdedigen het, wiskundehaters zeggen wat hen
zo plaagt in dat vak. Je kunt een rechtszitting houden over het vak
wiskunde, met aanklagers en verdedigers en met rechters die een
uitspraak doen.
Je vraagt hun wie zich een schooldroom herinnert. Was er in die periode
iets gebeurd op school? Kunnen dromen een gevolg zijn van iets wat
echt gebeurd is?
Dit fragment leent er zich uitstekend toe om in de Jeugdboekenweek een
heuse wiskundeles te geven, vertrekkend vanuit een jeugdboek.
De kinderen lezen het fragment stil.
Na het lezen
Dan volgt een klasgesprek waarbij de volgende vragen als leidraad
kunnen dienen:
Zijn er dingen die je niet goed begrijpt? (Als het om wiskundige
redeneringen gaat: daar komen we later op terug.)
Wat is een betweter? Een knevel?
Er zitten nogal wat uitdrukkingen en/of zegswijzen in dit fragment.Vind
je ze en weet je wat ze betekenen?
Robert wil in slaap vallen. Is dat iets wat je kunt willen? Men zegt: ‘in
slaap vallen’, wat betekent dat? Waar komt dat ‘vallen’ vandaan? Kun je je
bewust zijn van het moment dat je in slaap valt?
‘Dat was hem nog nooit eerder gebeurd. (...) Waarom lig je toch steeds
zo te woelen? vroeg de telduivel.’ Wat is er tussen deze twee zinnen
gebeurd?
Met welke vraag begint de telduivel aan zijn redenering over prima
getallen? Even verder staat de probleemstelling, vind je ze?
Waarom is delen door 0 verboden? Wat zou de telduivel bedoelen met:
‘Dan spat de wiskunde uit elkaar’?
Schrijf de berekening op van 19:0 in cijfers. Klopt het wat de telduivel
zegt?
Waarom noemt de telduivel 11, 13, 17… prima getallen? Waarom tellen
0 en 1 niet mee? Wat betekent enzovoort in: 2, 3, 5 enz.?
Verwerking
De kinderen tekenen het getallenraster zoals afgebeeld in het boek. Ze
zoeken een systeem om alle prima getallen eruit te wippen. De systemen
worden besproken. (Eerst even getallen, dan deelbaar door 3, door 5...
en waarom niet door 4?) Hoeveel prima getallen hou je over?
In het boek leert Robert van de telduivel enkele trucs om de prima
getallen groter dan 50 te vinden.
‘Tot vijftig gaat het nog wel... Maar denk eens aan een getal als
10.000.019.’
Truc 1: ‘Je neemt een willekeurig getal groter dan één, en dan verdubbel
je dat. 222, zei Robert. En 444. Tussen elk van die getallen en het
dubbele ervan is er altijd minstens een prima getal te vinden. 307, zei de
telduivel. Maar het gaat ook op bij verschillende grote getallen...’
Truc 2: ‘Neem een willekeurig even getal, groter dan twee en ik zal je
laten zien dat het de som van 2 prima getallen is. 48 = 31 +17 en 34 =
29 + 5.’
Truc 3: ‘Zoek een oneven getal groter dan vijf: 55. Ook die kun je uit
prima getallen in elkaar knutselen, alleen heb je er dan niet twee, maar
drie nodig. 55 = 5 + 19 + 31.’
De kinderen proberen die trucs uit met andere getallen en vergelijken
hun bevindingen.
Spel
Hoe ontsnap je uit een droom?
Heb je het ooit al geprobeerd?
Uit welke dromen zou je willen wegkomen?
De kinderen zoeken dromen en geven aan hoe ze totaal van richting
kunnen veranderen (woestijn-overstroming). Dan nemen alle kinderen
een droom in gedachte. Twee leerlingen gaan tegenover elkaar zitten. Eén
kind begint een droom te vertellen, op een teken van de leerkracht
bouwt de andere erop verder. De laatste drie zinnen worden herhaald en
dan wordt aan de droom een totaal andere wending gegeven.
Een variante: de kinderen zitten in een kring. In het midden ligt een
hoofdkussen. Een eerste kind legt zijn hoofd op het kussen en begint een
droom te vertellen tot op het punt waar hij weg wil uit de droom. Hij
staat op en geeft het kussen aan iemand uit de groep, die gaat op het
kussen liggen, herhaalt de laatste drie zinnen en geeft een totaal andere
wending aan de droom, zo kan er altijd een nieuwe droom aanhaken en
ontwikkelt zich een droomverhaal.
96 – Zesde leerjaar

Het fragment of beter nog het hele hoofdstuk wordt expressief
voorgelezen, waarbij vooraf naar de juiste stemmen gezocht wordt voor
Robert en voor de telduivel.
Andere jeugdboeken van Hans Magnus Enzensberger
Waar was je, Robert?, De Bezige Bij, 1999
Illustraties van Rotraut Susanne Berner
Toon Tellegen, Mijn vader, Querido, 1994
Franz Hohler, Als ik eens een wens mocht doen..., Querido, 2000
Wolfdietrich Schnurre, De prinses komt om vier uur: een liefdesgeschiedenis,
Querido, 2000
Andere boeken van Rotraut Susanne Berner
Haas en Hond: vriendschap op acht poten, Querido, 1998
Gedicht 3
‘Droom’
Eva Gerlach, ill. Charlotte Vonk
Uit: Hee meneer eland
Querido, 1999, p. 27
Over de auteur
Eva Gerlach (1948) is dichteres en vertaalster. Ze heeft twee dochters,
die voor haar een onuitputtelijke bron van inspiratie zijn. Na haar succes
bij volwassenen waagde ze zich ook aan kinderpoëzie.
Over de illustratrice
Charlotte Vonk (1957) studeerde aan de Akademie voor Beeldende
Kunsten in Arnhem. Ze illustreert voornamelijk voor tijdschriften. Dit is
haar eerste kinderboek.
Over het boek
Een gedeelte van de in deze bundel opgenomen gedichten werd
voorgepubliceerd op de kinderpagina van NRC Handelsblad. Deze bundel
bevat heel realistische gedichten in verhalende vorm, gruwelgedichten,
vrolijke onzingedichten en verwarrende hersengymnastiekgedichten.
Eva Gerlach zorgt voor variatie, zowel in techniek als in onderwerpen.
Ze weet telkens de juiste vorm te kiezen.
Werken met het gedicht
Na het lezen
De kinderen lezen zelf het gedicht. Daarna volgt een bespreking.Vooral
de schikking bekijk je nader. Waarom zijn de zinnen in stukken gekapt?
Moet een gedicht rijmwoorden hebben? Waarom is dit een gedicht en
geen verhaal? Wat betekent de laatste zin?
Verwerking
Inlevingsmoment
Bekijk de wereld vanuit een nieuw standpunt: stel je voor dat we
allemaal op onze buik rondkropen. Of dat we vijf armen hadden. Of één
been…
Creatieve weergave
Alle kinderen kiezen een verschillend standpunt en fantaseren dan hoe ze
bepaalde dingen anders zouden moeten aanpakken.
Dit is zowel een aanzet tot tekenen als tot creatief schrijven. Ze kunnen
in groep werken, waarbij ze beide vaardigheden kunnen combineren.
Nadien stelt elke groep zijn fantasie voor aan de klasgroep.
Bij individuele verwerking kun je de tekeningen ophangen en de teksten
laten voorlezen. De kinderen moeten dan raden welke tekening bij welke
tekst hoort.
Zesde leerjaar – 97

Fantasie mag ook op hol slaan. Zo kan het prettig zijn te fantaseren over
de mensen die je elke dag ontmoet, en het gevoel waar je die dag mee
zit bepaalt die fantasie.
Bijvoorbeeld: ben je boos op een vervelende bakker, dan bedenk je voor
hem een vervelende staart die alle taarten van zijn toonbank veegt, of
een druipneus, of opeengeplakte lippen zodat hij zelf geen taart meer
kan eten…
Bedenk nu zelf iets voor een lastige tramchauffeur, leraar, dokter enz…
Andere boeken van Eva Gerlach
Wat zoekraakt: gedichten, De Arbeiderspers, 1995
Niets bestendiger: gedichten, De Arbeiderspers, 1998
Boek 5
De jongen en zijn boom
Peter van Straaten
De Harmonie, 1998, p. 100-102
Over de auteur
Peter van Straaten (1935) begon in 1958 als reportagetekenaar bij een
krant. Hij maakte echter al snel politieke tekeningen.Vooral bekend zijn
‘Vader en Zoon’, die hij al vanaf 1968 tekent, maar ook zijn verhalen
over Agnes kenden succes.
Van Straatens werk wordt gekarakteriseerd door een wat krasserige wijze
van tekenen, waarbij arcering een belangrijke rol speelt. Hij kreeg
bekroningen voor zijn strips en voor zijn schrijfwerk. In 1996 werd hij
onderscheiden in de Orde van de Nederlandse Leeuw.
Over het boek
Het is moeilijk te zeggen wat in dit boek het sterkst is: de tekst of de
illustraties. Samen schetsen ze een ontroerend beeld van Jan, die troost
vindt in dagdromen bij zijn grote vriend, een boom.
Jan is samen met zijn moeder verhuisd van de stad naar het platteland. Er
dreigt een scheiding tussen zijn ouders. Op zijn nieuwe school is hij een
buitenstaander, hij wordt gepest en in elkaar geslagen.
Jan zoekt steun bij de enige vriend die hem nooit in de steek zal laten:
een prachtige boom aan de rand van het meer, die het hele landschap
beheerst en overal vanuit het dorp te zien is. Steeds vaker brengt hij zijn
vrije middagen in zijn eentje door bij zijn boom. Daar droomt hij
zichzelf een held.
Als ook zijn laatste steun in gevaar komt, neemt Jan een dramatische en
onherroepelijke beslissing.
Een jongen en zijn boom is het eerste boek dat Peter van Straaten voor
kinderen maakte.
Werken met het fragment
Voor het lezen
Je situeert de auteur/illustrator.Vergelijk een aantal cartoons van de
auteur met de tekeningen uit het boek. De kinderen geven kenmerken
van de tekenstijl van Peter van Straaten.
Je vertelt over het boek.
De kinderen lezen het fragment stil.
Na het lezen
In een gesprek komen volgende vragen/bedenkingen aan bod:
Terwijl het fragment tal van situaties en personages beschrijft, gaat het
slechts om één iemand (Jan) op één locatie (bij zijn boom). Hoe kan
dat? Dagdromerijen.
Wat zijn dagdromen? Dromen met je ogen open...
Beschrijf de verschillende droomsequenties die Jan beleeft. Welke rol
speelt hij telkens? Wat gebeurt er? Welke gelijkenissen zijn er tussen de
drie dromen?
Zo kom je bij het thema: dromen als pure fantasie en dromen als
emotionele verwerking.
98 – Zesde leerjaar

Verwerking
Tableaus
Jan droomt zich verschillende figuren. Wie zou jij jezelf willen dromen?
In kleine groepjes maken de kinderen stilstaande beelden met hun
personage als centrale figuur. Kleine attributen en/of verkleedkleren
(doeken) zijn bruikbaar. Zij stimuleren het inlevingsvermogen.
De kinderen bekijken en bespreken elkaars beelden: ‘Wat zie je? Wie is
het hoofdpersonage? Wie zijn de anderen? Wat gebeurt er? Wat gebeurde
ervoor? En erna?’ Op deze manier ontstaan nieuwe verhalen.
De kinderen in het tableau mogen niet bewegen of spreken, het beeld
moet voor zichzelf spreken.
In een volgende fase kun je de beelden tot leven laten komen: ‘Als ik in
mijn handen klap, komen jullie tot leven en spelen jullie de
droomscène.’ Om dit te kunnen moeten de kinderen vooraf overleg
plegen: wie zijn ze en wat gaat er gebeuren? Dit moet niet te
gedetailleerd zodat er ruimte blijft tot improvisatie. De prenten uit het
boek kunnen de inspiratie bevorderen.
Dagdromen
Zoals Jan een land fantaseert aan de overkant van het meer, kunnen de
kinderen ook dagdromen.
Ze krijgen een foto (landschap, personen,...) vanwaaruit ze een verhaal
gaan fantaseren, dat ze opschrijven.
Ze kunnen dit droomverhaal opschrijven in dialoogvorm, het kan
gelezen en/of gespeeld worden.
De kinderen kunnen hun dagdroom ook schilderen op de foto, die foto’s
moeten dan wel voldoende groot zijn en met een rustige achtergrond.
Boek 6
‘Een afschuwelijke droom’
Anthony Horowitz
Uit: Meer angst
Facet, 1998, p. 83-87
Over de auteur
Anthony Horowitz (1955) studeerde aan de universiteit van York en
werkte acht jaar als tekstschrijver bij een reclamebureau. Nu leeft hij van
zijn verhalen: jeugdboeken, toneelstukken en scenario’s. Zijn verhalen
zijn een combinatie van humor en griezel en zitten boordevol goed
gedoseerde spanning. Elk hoofdstuk eindigt op een bijzonder spannend
moment, zodat je het boek niet meer kunt wegleggen. In zijn kortverhalen
verrast hij zijn lezers steeds met een onverwacht einde.
Over het boek
Meer angst is een bundel met griezelverhalen. ‘Een afschuwelijke droom’ is
een fragment uit het gelijknamige verhaal. Harriet woont in een groot
landhuis in Zuidwest-Engeland. Ze is rijk en verwend. Ze is twaalf jaar,
een echt ettertje en al aan haar vijfde kindermeisje toe. Maar deze
droom, erger dan een nachtmerrie, verdient zelfs de wereldkampioen
onder de etters niet. Harriets droom is zo afschuwelijk omdat hij zo
levensecht is. Ze droomt verschillende op elkaar volgende situaties. Het
begint als volgt.
Als ze thuiskomt van school hoort ze vader tegen moeder zeggen dat ze
failliet zijn. Dat betekent: het huis verkopen, Harriet weghalen van de
dure privé-school, het personeel wegsturen en Harriet en haar moeder
zullen een baan moeten zoeken. Na deze woorden ‘slaakte Harriet het
hardste en het snerpendste gekrijs dat ze in huis had. ‘Ik haat je en ik ga
het huis uit’, tiert ze.’
Het laatste wat ze haar vader hoort zeggen als ze de deur uitloopt is:
‘We moeten iets aan dat kind doen.’
Vader verkoopt haar aan een vriend-restauranthouder, Algeron. Tijdens de
autorit naar Londen vertelt de lange, griezelige man over zijn exclusief
restaurant, de ‘Sawney Bean’. Mensen die alles al geproefd hebben en die
op zoek zijn naar een heel nieuwe eetervaring komen er graag naartoe.
Het fragment vertelt het laatste deel van het verhaal.
Werken met het fragment
Voor het lezen
Via een gesprek over griezelverhalen en over nachtmerries wordt de
aandacht op het verhaal gericht:
Hou je van griezelen?
Wat is voor jou griezelig?
Wie leest graag griezelboeken?
Wat trekt je er al dan niet in aan?
Ken je auteurs of titels van griezelverhalen?
Wie heeft al boeken van Horowitz gelezen?
Paul van Loon zegt: ‘Waarom griezelverhalen? In de eerste plaats
natuurlijk omdat ik daar vroeger zelf zo van genoten heb. Daar kun je al
je angsten en vragen in kwijt. In dit soort literatuur wordt angst tastbaar
en hanteerbaar.’
Wat bedoelt van Loon als hij zegt dat je je angsten in griezelverhalen
kwijt kunt?
Klopt dat voor ‘al’ je angsten?
En hoe zit het met de vragen?
Wat gebeurt er met een angst die tastbaar en hanteerbaar wordt?
Is er iets waar je echt bang voor bent?
Is er een verschil tussen eng en griezelig?
Is dat een andere manier van bang zijn, dan bij het lezen van griezelverhalen?
Zesde leerjaar – 99

Er wordt weleens gezegd dat het niet goed is een griezelverhaal te lezen
voor het slapengaan omdat je anders nachtmerries kunt krijgen. Anderen
beweren dat griezelverhalen het juist moeten hebben van donker en/of
volle maan. Wat denken jullie?
Wie heeft al eens een nachtmerrie gehad, weet je nog hoe het ging?
Wat voelde je toen?
Blijf je doorslapen bij een nachtmerrie?
Hoe voel je je bij het ontwaken?
Kan een nachtmerrie een gevolg zijn van iets wat in het echt gebeurd is?
Het wakkerworden kan ook een nachtmerrie zijn, als wat je gedroomd
had ook echt gebeurd is, zoek daar voorbeelden van.
De leerkracht leest de informatie over de auteur en over het verhaal. Wat
betekent failliet?
Wat kan een nieuwe eetervaring zijn?
De aandacht wordt getrokken op de waarschuwing.
Wie wil het verhaal liever niet lezen of horen?
Het fragment
De klas wordt ingedeeld in vier groepen. Er moet voor gezorgd worden
dat de kinderen het fragment vooraf niet gelezen hebben. De leerkracht
leest voor tot aan: ‘Ja, ik was van plan je vanavond bij het diner te
presenteren.’
De kinderen schrijven hoe de droom van Harriet verderging, elke groep
beschikt over meer informatie dan de vorige. De kinderen kunnen in
groep of individueel werken. Er wordt benadrukt dat het om een
nachtmerrie moet gaan.
Groep 1 gaat aan het werk na het eerste voorgelezen deel.
Groep 2 leest het deel tot: ‘We zijn er, zei hij.’
Groep 3 leest tot: ‘Ik heb haar niet gewogen.’
Groep 4 leest tot: ‘Maar wat...’
De verschillende aflopen worden voorgelezen en vergeleken. Er wordt
nagegaan of het beschikken over meer informatie de loop van het
verhaal beïnvloedde. Dan wordt een keuze gemaakt uit de meest
aanvaardbare afloop.
Daarna wordt het hele verhaal voorgelezen.
geschrapt en/of bijgeschreven worden.
De bijgewerkte droom voorzie je van een passende titel, het verhaal kun
je illustreren en zo maak je er mini-boekjes van.
Een woordspelletje om op een ontspannen toon te eindigen:
De kinderen zoeken samenstellingen met droom: droom als eerste deel,
droom als laatste deel. Ze gaan woordritsen: ze zetten droom in het
midden en zoeken woorden die er voor en achter bij aansluiten.
Ze maken een letterkader en verstoppen er horizontaal en verticaal
droomwoorden in. De lege vakjes vul je op met willekeurige letters.
Andere boeken van Anthony Horowitz
Het oma-komplot, Facet, 1994
De overstap, Facet, 1995
Angst, Facet, 1996
Duivel en duivelsmaatje, Facet, 1997
Meer angst, Facet, 1998
William S., Continental Publishing, 1999
Bolbliksem, Facet, 2000
Na het lezen
De kinderen reageren op het verhaal. Dan volgt een geleid gesprek:
Wat is er nu echt gebeurd?
Vond je het eng of griezelig?
Wat heeft de auteur gedaan om het extra eng te maken?
Hij had eerder kunnen eindigen waardoor het fragment een happy end
zou gehad hebben. Zoek verschillende mogelijkheden.
Heb je dat ook al gehad, dat je droom vooruitschiet?
Door allerlei details bereidt de auteur de lezer voor op iets engs, geef
een paar voorbeelden.
Vanaf wanneer weet je wat er gaat gebeuren?
Wat is een kannibaal?
Wat zijn beurse plekken?
Wat is een cruise?
Waarom kon Harriet de tweede keer wél schreeuwen?
Verwerking
Het verhaal kent een open einde. Omdat het verhaal op zich al
voldoende griezelig is, vraag je aan de kinderen om een goede afloop te
bedenken. Ze lezen de verschillende versies voor en vergelijken ze.
Daarna koppel je het eerste deel van hun persoonlijke versie aan hun
happy end. Je gaat na of de delen bij elkaar passen, waar er moet
100 – Zesde leerjaar

Gedicht 4
‘Als het kan’
Lómë
Uit: Spiegels
Clavis, 1998, p. 49
Over de auteur
Lómë (1981) stamt uit een gemengd huwelijk en is thuis Franstalig. Na
haar humaniorastudies (moderne talen) gaf ze haar hogere studies op
omdat ze enkele jaren studeren niet meer zag zitten. Ze hoopt een
diploma te behalen in de gehandicaptenzorg en droomt ervan een baan
te vinden in het buitenland.
Ze debuteerde op zeventienjarige leeftijd met deze bundel. Nadien werd
niets meer uitgegeven, maar er ligt ongepubliceerd werk klaar voor een
geïnteresseerde uitgever.
Over het boek
Deze bundel is een opmerkelijk debuut van een zeventienjarige. Lómë
schreef deze gedichten toen ze vijftien was. Met rake, verrassende
beelden dicht ze een wereld waarin zij het centrum is. Als kind uit een
gemengd huwelijk leeft ze tussen twee culturen, met speelse woorden
uit ze haar gevoelens daarover.
Na het lezen
Je bespreekt het gedicht inhoudelijk aan de hand van volgende vragen:
Welk gevoel roept het gedicht bij jou op?
Herken je er dingen in die jij ook zo voelt?
Is de ik-figuur gelukkig?
Is het een meisje of een jongen?
Waarom wil ze/hij blijven dromen?
Zie je een gelijkenis met ‘Ik vind het leuk...’?
Heeft het ook iets met ‘twaalf worden’ te maken?
Vertrekkend van de bepaling van Jacques Vos gaan de kinderen na hoe
het gedicht er vormelijk uitziet. Woordschikking, eerste en laatste regels
zijn gelijk. De auteur speelt met rijmwoorden op lucht. Hoe lees je ver
lucht? Hoeveel betekenissen zitten erin?
In groepen van twee of vier zoeken de kinderen een manier om het
gedicht zo voor te lezen dat de sfeer maximaal tot zijn recht komt.
Verwerking
Dromen hebben vaak iets surrealistisch. Bij reproducties van Magritte en
Dali kunnen de kinderen gepaste gedichten zoeken. Ze beschikken
daartoe over verschillende poëziebundels.
In gedichten gebruikt men vaak vergelijkingen. In dit gedicht zit er één.
Werken met het gedicht
Voor het lezen
De leerkracht leest de informatie over de auteur. Dan volgt een gesprek
over twaalf worden en over poëzie.
Er wordt gevraagd wat twaalf worden voor hen betekent en er groeit een
woordveld uit dat gesprek.
Op het bord staat:
Ik vind het leuk
dat ik nog alles
kan worden.
Leuk,
maar ook een beetje
eng.
Je vraagt aan de kinderen:
Voel jij dat ook zo aan?
Wat is er leuk?
Wat eng?
Is dit een gedicht?
Zou je die woorden ook anders kunnen schikken en is het dan nog een
gedicht?
Lees je vaak gedichten?
Is het een andere manier van lezen dan bij een verhaal?
Kun je gedichten gebruiken om iets aan anderen te zeggen?
Wat is het verschil tussen een gedicht en een verhaal?
De leerkracht toont een poëziebundel en een leesboek, de kinderen
geven de verschillen aan. Je leest de definitie van Jacques Vos over poëzie
voor en bespreekt ze: ‘Poëtische teksten worden gekenmerkt door een
herkenbare uiterlijke vorm en door de bijzondere manier waarop de taal
(zinsbouw en woorden) wordt gebruikt. Daarnaast is er nog sprake van
muzikaliteit: klank, metrum, ritme en rijm.’
De kinderen lezen het gedicht stil.
De kinderen doen een aantal schrijfoefeningen als voorbereiding om zelf
poëzie te schrijven.
Ze zoeken een persoon, op foto of tekening, die hen erg aanspreekt.
Ze bestuderen ieder trekje, de kleding, de houding, de oogopslag, het
karakter. Ze bedenken een reden waarom die persoon de foto op die
plaats heeft laten maken. Ze kiezen een naam voor de persoon. Daarna
maken ze metaforen die het karakter van de persoon verduidelijken.
Ze kiezen daartoe een gebruiksvoorwerp als vertrekpunt, bijvoorbeeld:
Als x een boot was… was zij een zeilboot met drie zeilen.
Als x een kleur was… dan was ze wijnrood.
Als x een voertuig was… dan was hij een Harley Davidson.
Je bespreekt in welke zin de eigenschappen van de persoon in deze
metaforen versterkt worden.
Deze oefening kun je ook doen met de klasgenoten in de hoofdrol.
Op het bord staat: ‘Een vogel is als een…’ De kinderen zoeken personen,
dieren, planten, voorwerpen… en vergelijken die met iets anders. Daarna
proberen ze te zeggen waarom ze die vergelijking maken: ‘Een vogel is
als een... omdat...’
Je herhaalt deze oefening, maar je laat het papier doorschuiven en een
ander kind bedenkt een reden, een derde neemt een woord uit de vorige
zinnen over en begint met een nieuwe vergelijking enz...
Zelf poëzie schrijven: de kinderen denken aan een gevoel, een droom,
een wens... die ze vaak hebben of zich goed herinneren. Ze moeten zich
aan deze regels houden: net als in het gedicht, beginnen en eindigen
met dezelfde regel; het moet in de ik-vorm geschreven zijn, er moet
minstens één vergelijking in staan. De schikking is vrij.
Om hen op gang te helpen, deze aanzetten: Soms ben ik als een…
Dan…
Maar…
Dan…
Zesde leerjaar – 101

Of:
Als ik een … was
Zou ik … (herhalen)
Maar ik ben …
en dus …
Korte gedichten zoals haiku’s en elven zijn ook zeer geschikt om
gevoelens weer te geven.
Een haiku heeft de natuur als onderwerp en heeft geen rijm. Hij bestaat
uit drie regels: de eerste en de derde met vijf lettergrepen en de tweede
met zeven lettergrepen.
Een elf bestaat uit vijf regels die samen elf woorden tellen. De eerste
regel telt één woord, de tweede telt twee woorden, de derde drie, de
vierde vier en de vijfde weer één.
De kinderen kiezen een van de poëzievormen, ze lezen de gedichten en
bespreken ze.
Ze kunnen illustraties maken en eventueel bundelen in een
poëziebundel.
Boek 7
De rode zwaan
Sjoerd Kuyper
Leopold, 1999, p. 27-28
Over de auteur
Sjoerd Kuyper (1954) begon al te schrijven toen hij op de middelbare
school zat. Hij debuteerde in 1974 met gedichten voor volwassenen
maar al snel kwamen daar ook verhalen, scenario’s, liedteksten en
poppenspelen bij. Zijn kinderboeken vertonen duidelijk kenmerken van
sprookjes en legenden. Ook zijn eigen kindertijd is een belangrijke
inspiratiebron. Hij wil de lezer vooral respect bijbrengen, respect voor
alles om ons heen. Dat doet hij zonder gemoraliseer maar met poëtische
taal en fijne grapjes.
Over het boek
De rode zwaan speelt zich af in Bakkum. De grootvader van Jacob is na een
jarenlang verblijf in Frankrijk, waar hij met zijn Franse vrouw woonde,
naar Nederland teruggekeerd. Hij heeft zijn geboortehuis teruggekocht
en heeft aan zijn kleinzoon gevraagd hem tijdens de vakantie met het
opknappen te helpen. In het oude huis komen ook de oude verhalen en
herinneringen weer tot leven. De auteur vermengt de verhalen en
dromen van de grootvader met het in deze tijd spelende raamverhaal,
zodat het lijkt of alle verhalen echt gebeurd zijn. De mooiste
herinneringen zijn die aan grandmère: het leven met haar beschouwt
opa als een verrukkelijke droom die vijfenvijftig jaar mocht duren.
De opknapvakantie wordt brutaal afgebroken door een val van opa. De
koortsdromen van de oude man maken Jacob bang. Om opa tot rust te
brengen gaat Jacob in het bos op zoek naar de rode houten zwaan die
opa daar als jongen kwijtraakte. Als in trance komt Jacob in het bos
midden in de verhalen van opa terecht.
Het mooie in dit boek is de innige en warme relatie tussen een
grootvader en zijn kleinzoon, hoe oud en jong elkaar vinden in dromen
en verhalen. Het boek gaat ook over volwassen willen worden en kind
willen blijven, over dood en verdriet, over heimwee om wat voorbij is
en over verlangen naar wat komen gaat.
Jacob sr en Jacob jr gaan zo op in elkaars fantasie dat grootvader oppert:
‘Ik heb wel eens gehoord dat mensen samen kunnen dromen: dat je in
elkaars droom kunt inbreken, om het modern te zeggen. Dus als je ooit
iets droomt dat helpt tegen zwarte vogels…’
Het boek werd verfilmd.
Werken met het fragment
Voor het lezen
Je leest de informatie over de auteur en het boek voor. Je praat over een
raamverhaal. Wat zou dat kunnen zijn? Wat kan er in een raam staan? Wat
is het raam in dit boek? Als je in de inhoudstafel kijkt kun je zien welke
verhalen zich binnen het raam afspelen: het verhaal van de wisselvrucht,
de reisgenoot, de karperman, het houtvolk en dan zijn er nog de
dromen en herinneringen van opa.
Waarom denkt Jacob dat het voor opa belangrijk is dat hij zijn rode
speelgoedzwaan terugkrijgt?
Over het inbreken in elkaars dromen: je vraagt aan de kinderen hoe ze
zich dat voorstellen. Waarom noemt grootvader het inbreken in dromen,
modern? Waarnaar verwijst hij?
En wat betekenen zwarte vogels in dromen? Wat wil grootvader zeggen
met: ‘Dus als je ooit iets droomt dat helpt tegen zwarte vogels...’
102 – Zesde leerjaar

Spel
De kinderen nemen een droom in gedachten en beginnen hem op te
schrijven, op een teken van de leerkracht wisselen ze de dromen uit en
de kinderen proberen hun eigen droom verder te koppelen aan de
nieuwe droom. Het wisselen kan meerdere keren gebeuren.
de gang… dan een kamer… Kijk rond… naar de meubels, het behang,
schilderijen, de lampen, hoe het was als de gordijnen dichtgingen…
De geuren… uit de tuin… uit de keuken… De geluiden… een fietsbel…
de deurbel… muziek… verhalen… liedjes… als je in bed lag de
stemmen van de anderen die nog op waren… Je speelgoed… je
knuffel… Je ziet de mensen… Je vader… je moeder, oma, tante, broer,
neefje. Iemand doet iets…je doet zelf iets…’
Voor je met het fragment start, kun je de film bekijken.
Het fragment
De kinderen lezen het fragment stil. Bij een tweede lezing strepen ze aan
wat echt gebeurd kan zijn. Ze vergelijken de resultaten en praten erover.
Twee kinderen lezen het verhaal voor. De anderen tekenen ondertussen
een portret van grandmère.
Na het lezen
De kinderen geven hun mening over het fragment, hoe is de sfeer?
De volgende vragen bieden de mogelijkheid dieper op de inhoud in te
gaan.
Welke mensen zou je rangschikken bij de nachtmerries, de grauwe
dromen, de verrukkelijke dromen? De kinderen noteren individueel.
Heb je er voor elke soort minstens één?
Weet je meestal wat je gedroomd hebt?
Kunnen dromen je humeur beïnvloeden?
Waarom zou grootvader de mensen om hem heen willen dromen? Wie
zou jij nu om je heen willen?
Er is een verschil tussen opa en Jacob in het denken over mensen die
doodgaan. Hoe ziet opa het? En Jacob? Hoe zou dat komen? Voor Jacob
is het denken aan de dood van zijn ouders een ........ .Voor opa is het
denken aan grandmère een ........... . Begrijp jij dat je dankbaar en blij
kunt zijn over mensen die dood zijn? Heb jij zo iemand die alleen een
verrukkelijke droom is gebleven?
Jacob zou het liefst onmiddellijk zijn ouders zien. ‘Was hij maar thuis’,
duidt op welk gevoel?
Kon grootvader het leven van grandmère zien als een mooie droom toen
ze echt doodging? En nu? Wat betekent dat? Waarin vindt hij troost? Opa
en grandmère moeten erg veel van elkaar gehouden hebben, opa zegt
dat heel mooi.
Denk aan iemand van wie je erg veel houdt: welke geur, welke bloem,
welke kleur en welke muziek passen bij die persoon? De kinderen
kunnen het schrijven en/of tekenen.
Heb jij ook wel eens enge gedachten als je gaat slapen, wanneer is dat en
wat doe je om ze te verdrijven?
Verwerking
Als de kinderen voldoende beelden hebben mogen ze beginnen
schrijven. ‘Ik sta... ik zit... in de tuin... in een kamer. Het is licht... de zon
schijnt... Ik ruik...’
De begeleidende stem valt weg en de kinderen schrijven verder. Wie
klaar is kan een tweede herinnering nemen, erover tekenen of rustig een
boek lezen. Het moet rustig blijven tot iedereen klaar is. Wie dan wil
mag zijn herinnering voorlezen.
Verhalenjacht
Oude mensen herinneren zich dingen van heel lang geleden vaak het
best. De kinderen zoeken een foto van heel lang geleden en vragen aan
oma of opa om te vertellen over de dag dat die foto genomen werd.
Of ze vragen om te vertellen over een ingrijpende gebeurtenis uit hun
kinderjaren.
Ze kunnen aan hun ouders vragen om te vertellen over de dag van hun
geboorte. Al deze verhalen kunnen geregistreerd worden met een
cassetterecorder. Ze worden achteraf uitgeschreven en kunnen gebundeld
worden onder de titel: ‘Ik droomde dat ik op jacht was naar oude
verhalen…’
Andere boeken van Sjoerd Kuyper
De rode zwaan, Leopold, 1996
De schoolstrijd, Leopold, 1997
Robin en Knor, Leopold, 1997
Robin en God, Leopold, 1997
Ik word wel koningin, Leopold, 1997
Aardbeien op brood, Leopold, 1998
Alleen mijn verhalen nam ik mee, Leopold, 1998
De piemelgniep, Leopold, 1998
Malmok, Leopold, 1998
Robin en opa, Leopold, 1998
Robin en Sinterklaas, Leopold, 1998
Robin op school, Leopold, 1999
Het boek van Josje, Leopold, 1999
De prinses op het hek, Zwijsen, 1999
Het poezenvarken, Leopold, 2000
Robin en Knor in de winter, Leopold, 2000
Robins zomer, Leopold, 2000
In het diepe, Zwijsen, 2000
Herinneringen lijken heel erg op dromen, sommige details zijn vergeten,
andere krijgen een grotere betekenis dan ze oorspronkelijk hadden.
Door middel van een geleide brainstorm gaan de kinderen terug naar
toen ze vier jaar waren. De kinderen zitten met de handen voor de ogen.
De leerkracht roept op rustige toon beelden op uit die tijd.
‘Je bent vier jaar… Je zweeft boven het huis waar je toen woonde… Voel
de lucht, het weer, de wolken. Nu daal je… misschien op straat, of in de
tuin, of in het huis. Je staat in de tuin… op een balkon… een trap…
Zesde leerjaar – 103

Boek 8
‘Fantasie kapot’
Tjibbe Veldkamp
Uit: L.I.K
Querido, 1998, p. 7-9
Over de auteur
Tjibbe Veldkamp (1962) maakte samen met illustrator Philip Hopman
verschillende prenten- en verhalenboeken voor jonge kinderen. Hij
schrijft regelmatig voor het weekblad Donald Duck. Hij waagt zich stilaan,
met succes, aan romans voor tieners. Hij slaagt erin ervaringen en
gevoelens zeer intens weer te geven.
Andere boeken van Tjibbe Veldkamp
Temmer Tom, Ploegsma, 1996
Wilbur en Otje, Ploegsma, 1997
Wilbur en Otje en het kleine donker, Ploegsma, 1997
De bezwering, Querido, 1998
22 Wezen, Lemniscaat, 1998
Over het verhaal
Op een dag merkt Rob dat hij niet meer kan spelen, zijn fantasie is weg.
Hij kan zich niet meer inleven in de spelletjes die zijn vrienden spelen.
Hij zoekt een dokter op en legt zijn probleem uit. Zij stelt de diagnose:
hij wordt volwassen. Op weg naar huis fantaseert hij over de dokter, en
merkt hij dat zijn fantasie het weer doet, maar anders dan vroeger.
Dit verhaal biedt een mooi beeld van de overgang van kind naar tiener.
Werken met het fragment
Voor het lezen
Als inleiding op het verhaal is er een gesprek over de puberteit:
Wat verandert er? Wat ze vroeger deden, wat ze blijven doen. Wat ze niet
meer doen. Wat ze nog zouden willen doen maar niet meer durven.
Wat ze al wel willen maar nog niet kunnen. Wat ze er leuk aan vinden en
wat niet.
Dan schrijft ieder kort voor zichzelf, op losse kaartjes, een aantal dingen
uit hun kindertijd die ze niet meer doen of willen doen. Ze houden de
kaartjes bij.
Het fragment
De kinderen lezen eerst het fragment stil. Daarna bereiden ze zich voor
om het verhaal expressief te lezen. De rollen worden verdeeld, ieder
duidt zijn rol aan met fluo.
Na het lezen
Het verhaal wordt in korte zinnen chronologisch gereconstrueerd.
De verschillende fasen die Rob doorloopt moeten duidelijk te
onderscheiden zijn. Welke spelletjes tracht hij nog te spelen? Hoe
reageren zijn vrienden? Wie doet hem beseffen wat er aan de hand is?
Wat zegt zij? Is zijn fantasie echt kapot? In welke zin is hij veranderd?
Verwerking
Ritueel verbrandingsspel
De kaartjes met dingen uit hun kindertijd worden bovengehaald.
De kinderen mogen voorlezen wat er op het kaartje staat. Dit kan leiden
tot een gesprek, maar dat hoeft niet.Vertrouwen en privacy zijn hier op
hun plaats.
In ieder geval worden al de kaartjes een voor een verbrand, buiten in een
grote pot. De rook neemt de dingen uit hun kinderwereld met zich mee.
104 – Zesde leerjaar

Gedicht 5
‘Allemaal sprookjes’
Thera Coppens
Uit: De krokodil met kiespijn
Fontein, 1996, p. 7
Tijdens de verbranding (zie hierboven) kan dit gedicht voorgelezen
worden.
Lees het nog eens als afsluiter. Een nostalgisch slot.
Zesde leerjaar – 105

Geraadpleegde bronnen
Lillo Canta, Magritte, Infodok,1991.
Lewis Carroll, De avonturen van Alice in wonderland en spiegelland, vert. door
C. Reedijk en Alfred Kossmann, Ontwikkeling, 1972.
Lewis Carroll, De Avonturen van Alice in Wonderland, vert. door Nicolaas Matsier,
Van Goor, 1989.
Lewis Carroll, De avonturen van Alice in wonderland & Achter de spiegel, vert. door
Nicolaas Matsier,Van Goor, 1994.
Lewis Carroll, Alice in Wonderland, vert. door Nicolaas Matsier, De Vier
Windstreken, 1999.
Jan van Coillie, Poëzie graag! Werken met gedichten in de kleuterklas en de basisschool,
Averbode educatief, 1990.
Roald Dahl, De GVR, De Fontein, 1990.
Arend van Dam, Het stempel van de karper. 400 jaar Nederland-Japan, Piramide,
2000.
GrootBoek: Bloemlezing en Geschiedenis van de jeugdliteratuur, Wolters-Noordhoff,
1988.
Claire Hülsenbeck, Rhett Foley, het gereedschap, Jenny de Jonge, 1997.
Lannoo’s schoolvoorbeeld: Zijn dromen bedrog?, lessuggesties bij ‘Fietsen op de
wolken’, Jaak Dreesen.
Marita de Sterck e.a., Schrijver Gevonden, Lannoo, 1999.
Jacques Vos, Allemaal letters, Bekadidact, 1992.
Jacques Vos, Het huis lijkt wel een schip. Handleiding voor het poëzieonderwijs op de
basisschool, Bekadidact, 1996.
106 – Zesde leerjaar

Droomverwarring
Ideeënbrief voor het eerste en tweede middelbaar
Samengesteld door Daniëlle Daniels en Bart van Thielen
Over de samenstellers
Daniëlle Daniels is onderwijzeres en remedial teacher. Zij specialiseerde
zich in het begeleiden van kinderen met voortgezette leesproblemen.
Zij werkt als boekenjuf in de school de Mozaïek te Hasselt.
Zij geeft lezingen om ouders en onthaalgezinnen te stimuleren tot lezen,
voorlezen en vertellen.
Bart van Thielen droomde er al sinds het eerste middelbaar van om zelf
ooit voor de klas te staan. Na zijn opleiding tot regent aan de Karel de
Grote-Hogeschool zag hij die wensdroom in vervulling gaan. Aan het
Katholiek Scholencentrum Joma geeft hij nu al vier jaar Nederlands aan
droomleerlingen uit de eerste en de tweede graad. In zijn vrije tijd
houdt hij ervan om weg te dromen in een goed jeugdboek.
Eerste en tweede middelbaar – 107

Wij willen tieners stimuleren om te ontdekken wat boeken allemaal
te bieden hebben: informatie, een confrontatie met normen en
waarden, ontspanning, fantasie, emoties, humor, esthetisch genot.
Zo moeten ze hun eigen literaire voorkeuren kunnen voeden en
ontwikkelen. Het is onze bedoeling om tieners de liefde voor boeken
een beetje bij te brengen. Elke didactiek van jeugdliteratuur is
nutteloos als ze kinderen niet aan het lezen zet en houdt. De basis
hiervoor vormen een ruim aanbod aan boeken en een enthousiaste
begeleider.
Jan van Coillies gebruiksvriendelijke boek Leesbeesten en boekenfeesten
(Davidsfonds/infodok, 1999) biedt de begeleider praktische tips en
een rijke waaier aan werkvormen aan.Wij gebruikten dit boek als
uitgangspunt en inspiratiebron bij het selecteren van fragmenten en
het uitwerken van methodieken. Hieronder vindt u een fragment uit
het boek waarin Jan van Coillie de typische kenmerken van
adolescenten en hun leesvoorkeur toelicht.
‘Adolescentie (12-18 jaar)
De adolescentie is de overgangsfase tussen kindertijd en volwassenheid. Ze begint met de
ingrijpende lichamelijke veranderingen in de pubertijd.Wanneer ze eindigt, is minder
duidelijk. In onze moderne westerse wereld wordt volwassen worden uitgesteld. Jongeren
krijgen een periode waarin ze kunnen experimenteren en studeren voor ze belangrijke stappen
moeten zetten als een beroep of een vaste partner kiezen.
12+
De belangrijkste opgave tijdens de adolescentie is het zoeken naar een eigen identiteit.
De dramatische biologische veranderingen brengen veel pubers uit evenwicht. Ze zijn
onderheving aan sterke stemmingswisselingen en weten niet goed wat ze aan zichzelf hebben.
Uit een veelheid van invloeden moeten ze een eigen persoonlijkheid vormen.Vaak richten ze
zich op modellen als idolen, leeftijdgenoten of leerkrachten. Maar even vaak rebelleren ze.
Vooral de ouders en de school zijn het mikpunt. De invloed van leeftijdgenoten is bijzonder
sterk. Ze ontlenen aan de ‘peergroup’ heel wat opvattingen over de wereld en laten er zich in
hun gedrag sterk door beïnvloeden. Deze zoektocht naar een identiteit verklaart de
belangstelling van jeugdige lezers voor boeken waarin de jonge hoofdfiguur op zoek is naar
zichzelf. In deze boeken herkennen ze veel van hun eigen twijfels, wensen en emoties. Maar ze
worden er ook geconfronteerd met nieuwe ideeën en vinden er alternatieve oplossingen voor
hun problemen. Omdat elk boek weer anders is, leren ze ook relativeren.
Romans in dagboekvorm, die een heel directe inleving mogelijk maken, zijn bijzonder
populair. Jonge lezers beleven er als het ware van binnenuit hoe leeftijdgenoten omgaan met
moeilijke situaties en gevoelens.
Net als in de realiteit spelen vrienden en vriendinnen een belangrijke rol bij het zoeken naar
een eigen identiteit. Jongeren tussen twaalf en vijftien plaatsen boeken over liefde en
vriendschap op de tweede plaats, na avonturenverhalen, met een veel duidelijker uitgesproken
voorkeur bij meisjes.Wat de liefde betreft, gaat het meestal om prille verliefdheid en
voorzichtig experimenteren met seksualiteit.
Avonturenverhalen met veel actie zijn, vooral bij jongens, erg in trek. Soms spelen ze zich af in
exotische oorden, waar de held spectaculaire expedities onderneemt. Dichter bij huis ligt het
avontuur meestal in handen van een groepje jongeren dat door slimheid en moed een moeilijke
opdracht tot een goed einde moet brengen. Ook de combinatie van avontuur en sport blijkt op
deze leeftijd erg populair. Heel wat jonge lezers blijken tenslotte een voorkeur te hebben voor
realistisch verhalen waarin dieren een belangrijke rol spelen.
Spanning zoekt de tiener ook in verhalen met mysterie en magie. Griezelverhalen kunnen niet
griezelig genoeg zijn.
Op cognitief vlak ontwikkelt de adolescent het vermogen om abstract te denken. Hij kan zijn
denken losmaken van het hier en nu en kan redeneren, los van concrete ervaringen. Daardoor
kan hij ook hypothesen opstellen en verschillende mogelijkheden afwegen bij het oplossen van
een probleem. Hij kan zich ook steeds beter verplaatsen in verschillende standpunten en er
kritisch afstand van nemen. Deze vaardigheden zijn nodig om boeken met complexere
problemen aan te kunnen. In haar onderzoek stelde Rita Ghesquiere vast dat twaalfplussers
boeken over problemen duidelijk meer waarderen dan jonge kinderen. Ook hier is er een
opvallend verschil tussen jongens en meisjes.Van de meisjes spreekt 60% een voorkeur uit voor
het genre, van de jongens amper 20% In elk geval komen problemen rond scheiding, drugs,
weglopen van huis, adoptie of kindermishandeling in boeken voor adolescenten frequent voor.
De ontwikkeling van het abstract denken betekent ook dat de belangstelling voor het verleden
en de toekomst groeit. De leeftijd van elf tot veertien is dé fase voor het historische verhaal.
Auteurs als Thea Beckman, Johan Ballegeer of Paul Kustermans zijn populair bij de jeugdjury’s.
De meeste jongeren lezen toekomstverhalen in de eerste plaats omwille van de spanning. Deze
verhalen confronteren adolescenten echter ook met ethische vragen over de toekomst van de
mens en de aarde. Dit soort vragen komt ook aan bod in romans waarin milieuproblemen een
grote rol spelen. Dergelijke boeken duiken regelmatig op bij de bekroningen door jeugdjury’s.
De grotere inleving in het standpunt van anderen biedt ook kansen voor verhalen over andere
culturen. Opvallend is de sterke emotionele geladenheid in veel van deze boeken. Ze gaan over
onderdrukking en verzet of over straatarbeid en straatkinderen. Dergelijke boeken zijn
belangrijk voor de ontwikkeling van jongeren tot ruimdenkende persoonlijkheden.
Wat humor betreft, hebben veel jonge lezers op deze leeftijd een voorkeur voor het absurde, dat
de logica op zijn kop zet en op die manier doet nadenken over wat normaal of logisch is.’
Jan van Coillie
108 – Eerste en tweede middelbaar

Sfeerschepping
Wij raden aan om voor de start van de Jeugdboekenweek te peilen naar
de dromen van de leerlingen. Wie selectief werkt met de gekozen
gedichten en teksten kan inspelen op de dromen van de klasgroep.
Een schitterend uitgangspunt daarvoor vormt een fragment uit De GVR
van Roald Dahl (p. 81-114). Men kan het fragment hardop lezen of het
in stilte laten lezen door de leerlingen.
Daarna kan er in de klas een verzameling van verschillende soorten
dromen worden aangelegd. We sommen hieronder een aantal soorten
dromen op en vermelden er telkens de bijbehorende teksten en
gedichten bij.
Filosofische dromen: Hanna, kleine engel
Fantasiedromen: Waar gebeurd/Harry Potter
Dagdromen: Ik denk
Wensdromen over ouders:Vaders/Konijnenbrood/Harry Potter
Dromen over doodgaan: gedicht van Ed Franck
Nachtmerrie: Blauwe nachtmerrie/Jaloers op een dode
Wensdroom over anders-zijn: De ruil/Maanmeisje
Droomroes: Jaloers op een dode
Dit is natuurlijk maar een kleine selectie. De leerlingen zullen nog een
heleboel andere dromen aanbrengen zoals jongensdromen,
meisjesdromen, liefdesdromen…
Om het geheel van de Jeugdboekenweek te omkaderen kun je de
leerlingen hun lokaal laten inrichten als droomlaboratorium of droomfabriek.
In dat lokaal kunnen ze dan een week lang aan droomonderzoek
doen. De leerlingen worden droomspecialisten en verzamelen hun
dromen in flessen of mappen.
Je kunt de leerlingen voorstellen om tijdens de middagpauze vrijblijvend
hun boterhammen in de klas op te eten en daarna samen rustig weg te
dromen in een boek. Zet eventueel rustige achtergrondmuziek op.
Zo leren de leerlingen dat samen lezen best gezellig kan zijn. Als alle
leerlingen hun droomboek(en) meebrengen is er zeker voldoende
materiaal. Leerlingen kunnen de geleende boeken van de leerkracht of de
klasgenootjes mee naar huis nemen om verder te lezen.
Laat de leerlingen elkaar een droomboek cadeau doen. Elke leerling pakt
zijn/haar droomboek in en schenkt dit aan een klasgenootje. Laat de
leerlingen er even over praten. Wat is er zo bijzonder aan mijn droomboek?
Waarom moet je dit zeker lezen?
In de basisschool kan het thema van de Jeugdboekenweek eenvoudig
doorgetrokken worden naar andere vakken. In het middelbaar onderwijs
is dit een stuk moeilijker. Toch kan door vakoverschrijdend werken de
Jeugdboekenweek meer geïntegreerd worden. Enkele suggesties:
Frans en Engels: ook hier kan met droomteksten, gedichten en liedjesteksten
gewerkt worden.
Godsdienst: men kan bijbelverhalen in verband met dromen en
visioenen bespreken.
Plastische opvoeding: de leerlingen kunnen tekenen of knutselen rond
dromen/droomteksten/droomboeken.
Lichamelijke opvoeding: er kan een droomreis rond de wereld gemaakt
worden.
Aardrijkskunde: er kan een droomreis gepland worden, of gewerkt
worden. Werken rond ‘Mijn droombestemming’.
Muziek: er kan droommuziek beluisterd worden.Vooral Keltische muziek
komt hiervoor in aanmerking (Enya e.d.).
Wiskunde: een schitterend boek voor iedereen die niet van wiskunde
houdt én voor de wiskundeleerkracht is De telduivel van Hans Magnus
Enzensberger, uitgegeven bij De Bezige Bij (Amsterdam). In dit boek
spelen dromen een belangrijke rol.
Koken: men kan de leerlingen zelf Droomkookboeken laten maken.
Erg leuk is ook het griezelkookboek van Roald Dahl.
Gedurende de Jeugdboekenweek kunnen de leerlingen werken aan een
droomboekje. Hierin kunnen gedichten, teksten, tekeningen, foto’s en de
resultaten van de verwerkingsopdrachten worden samengebracht. Je kunt
iedere leerling een individueel boekje laten maken of aan één klassikaal
droomboek werken.
Probeer alle informatie die de leerlingen geven omtrent hun eigen
dromen te benutten om boeken, teksten en gedichten aan te bieden die
aansluiten bij hun interessens. Ook de verwerkingsvormen kunnen
gekozen worden in functie van hun dromen.
De Jeugdboekenweek heeft tot doel jongeren tot lezen aan te zetten.
Daarom zou het ideaal zijn om in elke klas een soort boekenhoek in te
richten met een aantal droomboeken. Leerlingen kunnen deze dan
aanvullen met hun eigen droomboeken. In de praktijk is dit dikwijls
moeilijk omdat leerkrachten in drie of vier klassen lesgeven.
Als alternatief kan de leerkracht elke les een aantal boeken meebrengen.
Breng in elk geval zeker de boeken mee waaruit voorgelezen wordt of
waaruit fragmenten gebruikt worden.
Eerste en tweede middelbaar – 109

Gedicht 1
‘Waar gebeurd’
Shel Silverstein
Uit: Het randje van de wereld
Fontein, 1974, p. 43
Over de auteur
Van weinig dichters zullen zoveel versjes geciteerd worden in bloemlezingen,
kinderboeken en bladen als van Silverstein. Het is voor
kinderen (én ouders) humor van de bovenste plank.Verzen en
tekeningen van een uitzonderlijk hoog niveau. Shel Silverstein is een
uiterst inventieve dichter, columnist en tekstschrijver uit Amerika, een
mengeling van Roald Dahl en Annie M.G. Schmidt.
Over het boek
De dichtbundel Het randje van de wereld is een verzameling van bijna
150 rare, grillige en humoristische verzen. De gedichten en tekeningen
werden geschreven én getekend door Shel Silverstein. Evenals de vorige
bundel Licht op zolder stond dit boek meer dan 100 weken in de hitlijst van
The New York Times.
Werken met het gedicht
Voor het lezen
Laat een aantal leerlingen een knotsgekke droom vertellen. Zijn er gekke
dromen die je je nog herinnert? Zijn er dromen die telkens terugkeren?
Verzamel een aantal van die knotsgekke dromen.
Het gedicht
Aansluitend vertelt de leerkracht dat hij ook een gekke droom heeft
gehad en leest het gedicht op een expressieve manier voor. Na een
tweede lezing kan de leerkracht vragen om het gedicht na te vertellen.
Wie kan mij eens vertellen wat ik precies allemaal gedroomd heb?
Samen met de klas kun je proberen het gedicht te reconstrueren.
Je kunt ook de laatste regel verzwijgen. Laat de leerlingen vrij fantaseren
over hoe het gedicht afloopt. In een tweede of derde lezing kun je de
laatste regel dan toevoegen.
De drie wijzen
Verdeel de leerlingen in groepjes van drie. Elk groepje moet vooraan drie
onwaarschijnlijke belevenissen komen vertellen. Een van die drie
verhalen is waargebeurd, de andere twee zijn verzonnen. De rest van de
klas raadt wie de waarheid sprak (waar gebeurd/niet waar gebeurd).
Geef de leerlingen voldoende voorbereidingstijd om de verhalen te
verzinnen en om te oefenen.
Creatief schrijven
Laat de leerlingen schrijven naar analogie van het gedicht. Ze kunnen dit
individueel doen, maar ook per twee. Op die manier maken ze een soort
kettinggedicht. De eerste schrijft de eerste twee regels en de andere
schrijft het vervolg. Je kunt eventueel een goede startregel geven,
bijvoorbeeld de eerste regel van het gedicht. Op die manier hebben alle
leerlingen hetzelfde begin.
Expressief lezen in groep
Verdeel de leerlingen in groepjes. Laat de leerlingen per groepje het
gedicht in stukjes verdelen. Iedereen neemt een bepaald stukje voor zijn
rekening. Laat ze het gedicht oefenen tot het echt vlot gaat.Vervolgens
lezen de groepjes het gedicht expressief voor. Dat kan met de nodige
gebaren vooraan in de klas gebeuren.
Tableau vivant
Een tableau vivant zet de essentie van een passage om in een
onbeweeglijk tafereel, alsof een bepaald beeld bevroren wordt. Laat de
leerlingen het gedicht in een aantal tableaus uitbeelden.Verdeel de klas
daarvoor in een aantal groepjes en geef ze voldoende voorbereidingstijd.
Als de tableaus vlot in elkaar overgaan, is het effect mooier. Laat één
leerling het gedicht voorlezen terwijl de anderen de tableaus uitbeelden.
Andere boeken van Shel Silverstein
Licht op zolder, Fontein, 1983
Ik val omhoog, Fontein, 1998
Deel daarna het gedicht uit en laat de leerlingen het in stilte lezen. Laat
enkele leerlingen het gedicht met de juiste intonatie en in het gepaste
tempo voorlezen.
Verwerking
Verdeel de leerlingen in groepjes van vier en laat ze een vertelketting
maken. Laat de leerlingen op die manier een knotsgekke droom
fantaseren. De eerste leerling begint, stopt onverwachts en laat de
volgende leerling verder fantaseren. Probeer daarna hetzelfde met de
hele klas.
110 – Eerste en tweede middelbaar

Boek 1
Harry Potter en de steen der wijzen
J.K. Rowling
Standaard Uitgeverij/De Harmonie, p. 17-19
Voor dit boek konden we jammer genoeg geen toestemming krijgen om
het op te nemen in de fragmentenbundel. Met de bibliografische
verwijzing haalt u het boek in de bib of boekhandel.
Over de auteur
Joanne K. Rowling schreef al vier verhalen over Harry Potter. Met haar
boeken zette ze eerst Engeland en daarna de rest van de wereld op zijn
kop. Jubelende recensies, bekroningen, waanzinnige verkoopcijfers, een
speciale editie voor volwassenen en wildenthousiaste lezers van alle
leeftijden.
Over het boek
We kozen een fragment uit het eerste boek van Harry Potter. Dit boek
werd meteen een groot succes. Het won twee belangrijke Engelse
prijzen: De Smarties Book Prize en de eerste prijs van de Kinderjury.
Het werd in veel landen vertaald.
Harry Potter is een doodgewone, maar ongelukkige jongen die sinds de
dood van zijn ouders bij zijn saaie en hardvochtige oom en tante woont,
in de bezemkast onder de trap. Op een dag arriveert er een geheimzinnige
brief voor hem. En daarna nog een, en nog een. De brieven
veranderen Harry’s hele leven: hij wordt gered door een woeste figuur
op een vliegende motorfiets en komt erachter wie zijn verongelukte
ouders eigenlijk waren. Met een speciale trein belandt hij op Zweinsteins
Hogeschool voor Hekserij en Hokus-Pokus. Daar leert hij alles over
bezemstelen, toverdranken en monsters. Uiteindelijk moet Harry het
opnemen tegen zijn aartsvijand Voldemort, een levensgevaarlijke
tovenaar.
Werken met het fragment
Voor het lezen
Een kort gesprekje over verjaardagen.
Hoe vier je je verjaardag?
Maak je op je verjaardag een uitstap?
Is er iets wat je graag ooit eens als geschenk zou krijgen?
Zijn er geschenken die je ouders je niet willen geven?
Wat is het mooiste geschenk dat je ooit voor een verjaardag kreeg?
Of laat de leerlingen een topvijf opstellen van de cadeautjes die ze het
liefst zouden krijgen voor hun verjaardag. Laat enkele leerlingen hun
lijstje voorlezen en voer er kort een gesprekje over.
De leerkracht leest de informatie over de auteur en het boek. Over de
Harry Potter-gekte bestaan voldoende verhalen die tot de verbeelding
spreken en die de leerlingen nieuwsgierig zullen maken.
Het fragment
Dit fragment wordt bij voorkeur door de leerlingen stil gelezen.
Waarom wil hij verder dromen?
Waarover zou Harry gedroomd hebben?
Heb jij wel eens een droom meerdere malen gedroomd?
Woont Harry Potter in een droomgezin? Leg uit.
Waarin verschillen Harry’s dromen met die van Dirk?
Verwerking
Het interview
In het fragment krijg je een vrij gedetailleerd beeld van Harry en Dirk.
Zowel over het uiterlijk als over het innerlijk van beide jongens kom je
heel wat te weten. Laat de leerlingen een aantal vragen verzinnen die ze
aan Harry of Dirk willen stellen. Daarna kunnen twee vrijwilligers
vooraan in de klas plaatsnemen en op de gestelde vragen antwoorden.
Zij moeten zich inleven in de personages. Deze opdracht kan ook in
kleine groepjes uitgevoerd worden.
Schrijfopdracht
Schrijf het vervolg van het fragment, waarin Dirk, tante Petunia en Harry
samen naar de zoo gaan. Hoe verloopt deze dag voor Harry?
Drama en pantomime
Laat de leerlingen een aantal passages uit het fragment uitbeelden.
Laat Dirk zijn geschenkjes tellen en ontevreden en hysterisch reageren.
Laat leerlingen zich bewegen zoals Dirk of tante Petunia. Beeld een
familieportret uit waarop de vier gezinsleden afgebeeld staan.
De personages moeten duidelijk overkomen voor de toeschouwers.
Over Harry Potter bestaan een aantal verrassend boeiende sites op het
internet. Laat de leerlingen die bezoeken om op die manier meer
informatie te vergaren. Dat zal de nieuwsgierigheid naar het boek bij de
leerlingen ongetwijfeld vergroten.
Als je in de klas een aantal leerlingen hebt die reeds een boek van
Harry Potter lazen, kun je er met de klas een gesprek over voeren.
Informeer de leerlingen eerst over de Harry Potter-gekte en laat ze dan
een debat voeren over de populariteit van deze boeken. Waarom zijn ze
zo populair? Is het de schrijfstijl? Is het het verhaal? Is het allemaal een
beetje overroepen?
Andere boeken van J.K. Rowling
Harry Potter en de geheime kamer, Standaard Uitgeverij/De Harmonie, 1999
Harry Potter en de gevangene van Azbakaban, Standaard Uitgeverij/De Harmonie,
2000
Harry Potter en de vuurbeker, Standaard Uitgeverij/De Harmonie, 2000
Na het lezen
Door middel van vragen kan de leerkracht peilen of de tekst begrepen
werd. Op die manier zal de link met dromen ook snel duidelijker
worden.
Hoe wordt Harry wakker gemaakt? Laat eventueel een leerling tante
Petunia naspelen.
Eerste en tweede middelbaar – 111

Boek 2
Blauwe nachtmerrie
Robert Swindells
Davidsfonds/Infodok, 1998, p. 14-17
Over de auteur
Robert Swindells werd geboren in 1939. Hij was achtereenvolgens
corrector, piloot, winkelbediende, mecanicien, drukker en leraar.
Sinds 1988 is hij fulltime auteur. Hij is gehuwd, heeft twee kinderen en
twee kleinkinderen en woont in een woonwagen aan de meren van
Yorkshire. Op die manier voelt hij zich een van de gelukkigste mensen
van de wereld.
Met zijn jeugdroman Broeder in de aarde haalde hij de hoogste
onderscheidingen die in Engeland voor jeugdboeken bestaan:
The Children’s Book Award en The Other Award.
Verder schrijft hij romans, kortverhalen en prentenboeken, waarvan er
enkele in het Nederlands vertaald zijn.Van de zomer tot de late herfst
trekt Swindells rond om in scholen lezingen te geven.
Over het boek
Jacqueline vindt zichzelf een behoorlijk saaie trut. Thuis en op school
doet ze zonder morren wat van haar verwacht wordt. Omdat haar ouders
het te druk hebben met hun winkel, brengt ze haar vakanties door bij
haar oma. Spannend is natuurlijk anders. Op een dag vindt ze op oma’s
zolder een flesje met wat vloeistof in. Nieuwsgierig ruikt Jacqueline
eraan. Twee uur later heeft ze voor de eerste keer haar oma afgesnauwd
en de openbare toiletten in een winkelcentrum laten onderlopen.
Jacqueline ontdekt tot haar verbazing dat diep in haar binnenste een heel
ander iemand schuilgaat. En die andere ik komt nu tevoorschijn. Het is
opwindend en beangstigend tegelijk.Vooral omdat Jacqueline Stout,
zoals ze haar tweede ik noemt, ongestoord haar gang gaat.
Werken met het fragment
Voor het lezen
Voorbereidende oefening op nachtmerries. Zoek een stuk muziek dat erg
griezelig of angstaanjagend klinkt. De leerlingen liggen met hun hoofd
op de bank en moeten alleen luisteren naar de muziek. Niemand mag
iets zeggen. Daarna laat je het stuk een tweede keer horen. Nu noteren
de leerlingen kort de beelden die ze bij de muziek fantaseren. Laat een
aantal leerlingen vertellen wat ze hebben opgeschreven.
Het fragment
Het fragment kan door de leerlingen in stilte gelezen worden.
Een andere mogelijkheid is dat de leerkracht het eerste stuk van de tekst
leest en de leerlingen in stilte het tweede deel, vanaf de nachtmerrie, laat
lezen. Eventueel kun je op de achtergrond opnieuw de angstaanjagende
muziek laten horen.
In sommige klassen kan het nodig zijn om te peilen of de tekst begrepen
werd na het eerste deel. Stel enkele gerichte vragen.
Na het lezen
Enkele vragen om de tekst verder te duiden.
Oma vermoedt dat Jaqueline problemen heeft. Met welke problemen
heeft ze te kampen?
Wat is een flesflash?
Werkt het flesje verslavend? Waarom?
Ken jij andere verslavende middelen? Beleef je daar ook een soort
flesflash mee?
Waarom is het flesje meester over Jaqueline en niet omgekeerd?
Heeft haar nachtmerrie iets met al die gebeurtenissen te maken?
Zou je de droom kunnen verklaren? Zijn er bepaalde elementen die een
betekenis hebben?
Probeer met de klas een verklaring te vinden voor een aantal elementen
uit de droom.
Verwerking
Verklaren van dromen of nachtmerries
Alle leerlingen worden professoren die zich bezighouden met het
verklaren van dromen. Dromen kunnen ons iets vertellen over het
verleden of de toekomst en ze gaan dikwijls over gevoelens.
1. Laat alle leerlingen een droom uitschrijven.
2. Verzamel de dromen en deel ze daarna willekeurig weer uit in de klas.
3. Laat de professoren de dromen onderzoeken. Elke professor zoekt een
verklaring voor de droom die hij/zij gekregen heeft.
4. De dromen worden teruggegeven. De professoren geven er een
woordje uitleg bij.
Deze fantasieën vormen een ideaal vertrekpunt voor een gesprek over
nachtmerries.
Wie heeft er wel eens nachtmerries?
Ben je dan echt bang als je wakker wordt?
Gaat een nachtmerrie soms over gebeurtenissen die in je pas hebt
beleefd?
Kun je uit nachtmerries de toekomst voorspellen?
Vertel de leerlingen in elk geval eerst iets over het boek en de auteur.
De naam van het hoofdpersonage, Jacqueline, komt niet voor in het
fragment. Introduceer haar kort.
Laat de leerlingen een illustratie maken bij het verhaal. Laat ze eventueel
ook een nieuwe titel zoeken bij het verhaal.
Indien de leerlingen de thematiek van drugs willen uitdiepen, raadpleeg
dan centra voor informatie, boeken, films e.d. Breng eventueel een aantal
exemplaren van jeugdboeken rond drugs mee.Voor leerkrachten die met
een boekenhoek werken is dit een uitgelezen moment om wat dieper op
deze boeken in te gaan.
Andere romans van Robert Swindells
Een huis vol spoken, Bakermat, 1995
De ongelovige, Davidsfonds/Infodok, 1997
Smash, Averbode, 1998
Afdokken!, Averbode, 2000
112 – Eerste en tweede middelbaar

Gedicht 2
‘Vaders’
Daniël Billiet
Uit: Met gekleurde billen zou het gelukkiger leven zijn
(samengesteld door Jan van Coillie)
Averbode, 1996, p. 86
Over de auteur
Daniël Billiet is in de eerste plaats dichter, maar hij schreef ook enkele
jeugdromans. Hij publiceerde eerst gedichten voor volwassenen. Maar
toen hij merkte dat er voor tieners geen echte gedichten op de markt
waren, legde hij zich toe op jeugdpoëzie. Daniel Billiet wil dat jongeren
zich herkennen in zijn poëzie en heeft het vaak over onderwerpen die
jongeren bezighouden: roken, vaders, school, broers en zussen,
knuffelen, zakgeld… Hij is vooral sterk als het gaat over gevoelens zoals
verliefdheid, angst, eenzaamheid en onzekerheid. Kenmerkend is de
humor waarmee hij problemen relativeert. Hij leert je met andere ogen
naar de werkelijkheid kijken. Hij behoort zonder twijfel tot een van de
belangrijkste dichters voor de jeugd in ons taalgebied.
Over het boek
Met gekleurde billen zou het gelukkiger leven zijn is een verzameling gedichten en
versjes, die werd samengesteld door Jan van Coillie. De gedichten
werden per onderwerp gerangschikt en dat maakt het vooral een erg
praktisch boek. In het boek vind je rond verschillende thema’s poëzie
voor jongeren van alle leeftijden.
Werken met het gedicht
Voor het lezen
Om dit gedicht te introduceren kun je vertrekken vanuit het liedje ‘Papa’
van Stef Bos (te vinden op de cd Is dit nu later?). Het liedje gaat over de
verschillen en gelijkenissen tussen kinderen en hun ouders. Aansluitend
kun je een kort gesprek houden over de eigenschappen die de leerlingen
van hun ouders hebben geërfd.
Met welke eigenschappen ben je tevreden? Met welke niet?
Op wie van je ouders lijk je het meest?
Waarin verschil je erg met je ouders?
Laat de leerlingen hun gevoelens verwoorden bij het lied. Pols naar de
herkenbaarheid.
Je kunt ook starten vanuit Stille brieven van Ed Franck. Dat is een dichtbundel
die uit een aantal brieven bestaat, waarvan sommige gericht zijn
aan ouders. Lees er enkele voor en hou een kort klasgesprek.
Wie schrijft er thuis wel eens brieven aan zijn ouders?
Waarover gaan die?
Waarover zou je wel eens een brief aan je ouders willen schrijven?
Zijn er dingen waaraan je je ergert bij je ouders?
Het gedicht
Het gedicht leent zich zowel tot voorlezen als tot lezen in stilte. Als de
leerlingen het gedicht in stilte hebben gelezen, kun je hun vragen
waarom sommige zinnen afgebroken worden en op een volgende regel
verdergaan. Zijn die woorden belangrijk? Moet je er rekening mee
houden als je het gedicht hardop leest? Laat de leerlingen het gedicht
hardop lezen.
Na het gedicht
In een gesprek kunnen de volgende vragen aan bod komen:
Wat probeert de auteur ons te vertellen in dit gedicht?
Waar droomt hij/zij van?
Is het zo dat vaders te weinig met hun kinderen praten?
Had het gedicht ook ‘Moeders’ kunnen heten?
Waarin zou jij je ouders wel eens les willen geven?
Wat zouden ze van je kunnen leren?
Wees voorzichtig met de vragen die je stelt, want dit onderwerp kan
gevoelig liggen bij sommige leerlingen.
Verwerking
Familiefoto
In groepjes van vijf beelden de leerlingen een familiefoto uit.Van de
familie moet een bepaalde karakteristiek te zien zijn. Een erg hechte
familie, een familie vol haat, een familie in ruzie, een erg deftige familie,
een volkse familie… De leerlingen bepalen eerst wie ze op de familiefoto
zetten. Na de voorbereiding presenteren de leerlingen hun foto aan
de rest van de klas. Ieder groepje start met de rug naar het publiek.
De foto wordt een tiental seconden vastgehouden. Daarna draaien de
leerlingen zich weer met de rug naar het publiek.Vervolgens wordt de
foto in de klas besproken. Een mogelijke vervolgopdracht kan inhouden
dat er op een tweede foto iets ongewoons plaatsvindt.
Improvisatie-oefeningen
Eenvoudige conflictsituaties tussen ouders en hun kind worden door alle
leerlingen per twee uitgespeeld. Het is belangrijk dat de leerlingen
telkens goede argumenten zoeken om de ander te overtuigen. Er moet
een oplossing uit de bus komen. Op die manier zullen de leerlingen
merken dat praten en discussiëren niet eenvoudig zijn.
Enkele voorbeelden:
- discussie over televisie.Vader en kind willen elk een ander programma
zien;
- discussie over een vakantiebestemming/zakgeld;
- discussie over het uur waarop de kinderen moeten gaan slapen.
Evalueer die gesprekjes kort. Wie haalde gelijk? Waarom? Werd er een
compromis gevonden? Draai daarna de rollen eens om.
Schrijfopdracht
Leerlingen dromen over wat voor ouder zij later zullen zijn. Eventueel
kan er vertrokken worden van een invulformule. Stimulerende
invulformules prikkelen de fantasie van kinderen. Enkele voorbeelden:
Later zou ik graag… want… / Als ik later zelf vader ben, dan…
Deze schrijfsels kunnen trouwens een prima vertrekpunt zijn voor een
klasgesprek.
Eerste en tweede middelbaar – 113

Stille brieven, een dichtbundel van Ed Franck bevat een reeks brieven van
kinderen aan hun ouders, vrienden, leerkrachten… Bespreek met de
leerlingen de brieven die gericht zijn aan de ouders. Laat ze ten slotte
zelf zo’n brief schrijven.
Andere boeken van Daniël Billiet
Het recht van de banaan is krom, Bakermat, 1998
Moenie worry nie, Averbode, 1999
Boek 3
Jaloers op een dode
Karel Verleyen
Epo, 2000, p. 7-11
Over de auteur
Karel Verleyen werd in 1938 in Mechelen geboren. Hij kreeg een lerarenopleiding,
begon daarna aan een rechtenstudie en volgde allerlei postuniversitaire
opleidingen. In zijn zeer gevarieerde carrière bleven
onderwijs, schrijven voor de jeugd en journalistiek constant aanwezig.
Zo is hij twaalf jaar lang hoofdredacteur van TOP geweest. Karel Verleyen
startte zijn schrijversloopbaan met avonturenverhalen in de reeksen
Jan zonder vrees, El Flamenco en Jan Bart. Later speelden reiservaringen een
belangrijke rol in zijn verhalen. In zijn laatste werk schreef hij naast
gedichten voor kinderen en jeugdtoneel vooral over actuele thema’s als
privacy, incest, machtsmisbruik en ontvoering. Zijn boeken kregen
verschillende bekroningen en werden in meerdere talen vertaald.
Over het boek
Het gekozen fragment is het begin van het boek Jaloers op een dode.
Het boek vertelt het verhaal van twee ontvoerde meisjes. Het verhaal
klinkt bekend: de sekssekte, de ouders voor het parlement, het hele land
dat betoogt en zingt en schreeuwt dat het nooit meer mag gebeuren.
De leraren en leerlingen staan op de trappen van de gerechtshoven, maar
de deuren blijven dicht. De minister die ontkent…
Maar vóór alles is er het verhaal van Steffi, die uit de handen van de
sekte ontsnapt en nu moet proberen, zo goed als nieuw, weer bij het
leven aan te sluiten: thuis, op school, in zichzelf.
Werken met het fragment
Voor het lezen
Het is niet nodig om een inleidend gesprek te voeren. Laat de leerlingen
de tekst onmiddellijk lezen.Verklap nog niets van de inhoud of de
thematiek. Laat ze zelf ontdekken waarover het fragment gaat.
Het fragment
Door de eigenaardige zinsconstructies en losse woorden is dit fragment
niet geschikt om voor te lezen. Laat de leerlingen in stilte de tekst lezen,
desnoods twee keer.
Na het lezen
Vraaggesprek.
Waarom krijgen de meisjes een prik?
Waar in de tekst merk je voor het eerst dat de twee meisjes een tweeling
zijn?
Waarom kreeg het eerste deeltje als titel ‘Handen’?
Waarom heet het tweede deeltje ‘Ogen’?
Wat gebeurt er in deel twee met het meisje? Is ze wakker? Slaapt ze?
Droomt ze?
Waarom zouden de meisjes ontvoerd worden?
Kan deze tekst echt gebeuren?
Link deze tekst aan de Dutroux-affaire en verwijs duidelijk naar de flap
van het boek. Daar geeft Karel Verleyen een toelichting bij de
gelijkenissen met de realiteit.
114 – Eerste en tweede middelbaar

Verwerking
Laat de leerlingen een krantenartikel schrijven over deze verdwijning.
Laat ze er een illustratie bij maken.
Laat de leerlingen een opsporingsbericht maken over deze onrustwekkende
verdwijning. Ze kunnen een robotfoto van de mogelijke
ontvoerder aan het bericht toevoegen. Laat eventueel eerst een voorbeeld
van opsporingsbericht rondgaan in de klas.
Boek 4
Maanmeisje
Kjersti Scheen
Lemniscaat, 1996, p. 72-73
Over het boek
Het boek vertelt het verhaal van Cindy. Ze is verliefd op Helge en hij ook
op haar. Althans, dat is wat zij denkt. Ze ontmoet hem regelmatig in een
snackbar en hij lijkt interesse te hebben voor haar. Plotseling vehuist hij.
Onaangekondigd. Cindy krijgt dat niet verwerkt en probeert tevergeefs
haar gevoelens en haar lichaam onder controle te houden. Ze stort zich
in het zwemmen en lopen en eet steeds minder. Ze krijgt anorexia.
Haar beste vriendin merkt het en tracht haar te helpen. Het boek is een
aangrijpend verslag van wat een anorexiapatiënt doormaakt. Daarnaast
geeft het boek een mooi beeld van hoe Cindy’s directe omgeving
machteloos staat tegenover deze vreselijke ziekte.
Werken met het fragment
De leerlingen maken een nieuwsreportage met een reconstructie van de
feiten.
Organiseer een persconferentie in de klas. Enkele leerlingen spelen de
ouders, de minister van justitie, de politie. De anderen zijn reporters en
kunnen vragen stellen.
In de volgende delen van het boek kom je meer te weten over de
ontvoerders en hun motieven. Er wordt ingegaan op de omstandigheden
waarin de meisjes zitten opgesloten. Lees deel 3 en 4 voor.
Andere boeken van Karel Verleyen
De verliefde moordenaar, Davidsfonds/Infodok, 1996
Prins van de leegte, Davidsfonds/Infodok, 1998
Heer Halewijn, Davidsfonds/Infodok, 1999
De paarden van Heraion: Griekse verhalen, Davidsfonds/Infodok, 2000
Vijand zonder gezicht, Averbode, 2000
Voor het lezen
Enkele reclamespotjes waarin een slank lichaam centraal staat vormen
een ideaal vertrekpunt voor deze tekst. Je kunt ze klassikaal bekijken en
er telkens een korte nabespreking over houden. Wat werd er in deze
spotjes aangeprezen? Is een slank of mooi lichaam echt zo belangrijk?
Waarom? Uiteraard kan hetzelfde ook met reclameadvertenties uit
tijdschriften. Laat leerlingen er enkele opzoeken en bespreek ze kritisch.
Papa Razzi, het 265ste album van Suske en Wiske zou ook een leuk
vertrekpunt kunnen zijn. Op de eerste drie bladzijden zien we hoe
Sidonia een zenuwaanval krijgt omdat ze een halve kilo is bijgekomen.
Laat dit lezen door de leerlingen. Start een kort gesprek over de voor- en
nadelen van een slank lichaam.
Laat de leerlingen even dromen over wat zij zouden willen veranderen
aan hun lichaam en waarover ze tevreden zijn.
Het fragment
Laat het fragment uit Maanmeisje in stilte lezen. Zet eventueel enkele van
de volgende vraagjes op het bord zodat de snelle lezers zich niet hoeven
te vervelen.
Na het lezen
Hou een kort vraaggesprek zodat alles voor iedereen duidelijk is.
Waar komt Cindy vandaan?
Hoe is haar avond verlopen?
Wat is er gebeurd?
Is Cindy gelukkig?
Waarom vindt ze het niet leuk om volwassen te zijn?
Waarvan droomt Cindy?
Waarom zou slank zijn zo belangrijk zijn voor Cindy?
Zou een slank lichaam Cindy ooit gelukkig maken?
Denken jullie dat alleen meisjes bekommerd zijn om hun lichaam of
hebben jongens dat ook?
Van welke lichaamsveranderingen dromen jullie?
Kennen jullie iemand zoals Cindy?
Eerste en tweede middelbaar – 115

Vertel vervolgens iets meer over het boek en de auteur. Het boek gaat
over anorexia nervosa. Weten de leerlingen wat dat is? Breng een aantal
jeugdboeken mee waarin deze problematiek ter sprake komt. Dat is dan
weer een ideaal moment voor het boekenhoekje.
Verwerking
Laat de leerlingen nu zelf reclamespotjes maken over producten die een
slanke lijn bevorderen. Laat ze er een satire op maken. Ze kunnen
bijvoorbeeld producten aanprijzen die op zich niets met een slanke lijn
te maken hebben.
Laat de leerlingen een reclamespot of een advertentie ontwerpen die
mollig zijn promoot. Laat ze een leuke slogan of liedje bedenken.
Laat de leerlingen uit tijdschriften reclame verzamelen die aanzet tot
vermageren. Laat ze er een collage van maken en bespreek deze
advertenties kritisch.
Gedicht 3
Ed Franck
uit: Onder jouw handen krijg ik een huid.
Averbode, 1996, p.45
Over de auteur
Ed Franck schrijft sinds zijn drieënveertigste kinder- en jeugdboeken.
Daarvoor schreef hij heel wat voor volwassenen. Hij noemt zichzelf een
literaire kameleon, die alle soorten verhalen schrijft: humoristische en
droevige, ontspannende en dramatische, prentenboeken, detectiveromans,
gedichten, historische en psychologische verhalen… Hij heeft
geen voorkeur voor een bepaald genre.
Hij wil de jongeren niets leren met zijn boeken. Hij wil in de eerste
plaats een boeiend verhaal vertellen. In zijn boeken voor 14-plussers
voert hij regelmatig jongeren ten tonele die door het leven worden
klemgereden. Hij hoopt dat de lezer zichzelf erin herkent en er troost of
steun uit put. De laatste jaren herschreef hij voor uitgeverij Averbode een
aantal onsterfelijke liefdesverhalen uit onze westerse cultuur. Zo zette hij
onder andere Romeo en Julia, Tristan en Isolde, Dido en Aeneas en
Carmen op papier voor jonge lezers van nu.
Over het boek
Het boek bevat een vijftigtal gedichten over liefde, dood, school, gezin,
verdriet, onzekerheid, verlangens… kortom, over het leven. Ed Franck
bekijkt de realiteit op zijn typische manier en beschrijft ze met een
verfijnd taalgevoel. De mooie illustraties zijn van de hand van
Heide Boonen. Door de herkenbare thema’s en het spitsvondige
taalgebruik kan dit boekje uitstekend gebruikt worden in de klas.
Werken met het gedicht
In de dichtbundel Onder jouw handen krijg ik een huid van Ed Franck staan op
p. 6 en p. 36 erg toepasselijke gedichten. Deze kun je gebruiken in een
verdere verwerking of je kunt ze voorlezen als slot van de les.
Indien de leerlingen meer over anorexia willen weten kun je voor meer
informatie steeds terecht bij de ziekenfondsen.
Andere boeken van Kjersti Scheen
Het doek valt, De Geus, 1999
Voor het lezen
Voer een gesprek over de kracht van poëzie.
Waarom schrijven/lezen mensen gedichten?
Op welke momenten schrijven/lezen mensen poëzie?
Waar vind je in onze wereld allemaal poëzie? In de krant, op doodsprentjes,
in liefdesbrieven, in een huwelijksmis, op een geboortekaartje…
Het gedicht
De leerkracht leest het gedicht twee keer voor, deelt het dan uit aan de
leerlingen en laat het ze nog eens in stilte lezen.
Na het lezen
Door middel van enkele vraagjes wordt de inhoud van het gedicht
besproken.
Wat bedoelt de dichter met de eerste zin?
Welk sprookje zou de dichter bedoelen?
Waarom koos hij voor dat sprookje?
Waarom is dit een droomgedicht?
Wat zou de bedoeling zijn van die rare zinnetjes ‘is vis gemis/ os vos
verlos’?
Ken jij nog gedichten waarin met taal gespeeld wordt?
(Paul van Ostaijen, Hans Andreus, Roald Dahl)
Laat de leerlingen ten slotte een gepaste titel bij het gedicht bedenken.
116 – Eerste en tweede middelbaar

Verwerking
Laat de leerlingen geboortekaartjes en/of doodsprentjes meebrengen
waarop poëzie staat. Laat ze de prentjes uitwisselen. Welk prentje raakt ze
het meest? Welk tekstje vinden ze mooi?
Lees een aantal liedjesteksten (kan ook poëzie zijn) die over de dood
gaan. Herman van Veen schreef er een heleboel. Welke tekst vinden de
leerlingen de mooiste? Laat daarna enkele liedjes horen.
De dichtbundel bevat schitterende illustraties van de hand van Heide
Boonen. Deze zijn erg suggestief. Kopieer er een aantal en laat de
leerlingen individueel of in groep beslissen welke illustratie zij het meest
geschikt vinden bij het gedicht. Op die manier interpreteren de
leerlingen het gedicht én de tekeningen. Elk antwoord is goed als het op
een degelijke manier verantwoord kan worden.
Laat de leerlingen elk één treffend gedicht zoeken over doodgaan. Laat ze
er een gepaste foto of tekening bij zoeken. Het kan nuttig zijn om enkele
dichtbundels waarin veel bruikbare gedichten staan in de klas te hebben.
Naast Ed Franck schreven bijvoorbeeld ook Werner Storms en
Hans Andreus mooie gedichten over dood en verlies.
Andere dichtbundels van Ed Franck
Liefde in vijf bewegingen, Averbode, 1990
Met armen te hoekig voor sierlijke vleugels, Averbode, 1999
Boek 5
Hanna, kleine engel
Angela Sommer-Bodenburg
Clavis, 1999, p. 18-20
Over de auteur
Angela Sommer-Bodenburg werd in 1948 geboren in Reinbek, in de
buurt van Hamburg. Ze studeerde sociologie, pedagogie en psychologie
en werkte twaalf jaar lang als onderwijzeres in Hamburg. Sinds 1992
woont ze in Californië. Ze schreef al meer dan veertig boeken, zowel
gedichtenbundels, prentenboeken, romans als novelles. Haar boeken
worden in zevenentwintig talen vertaald en halen wereldwijd een oplage
van meer dan acht miljoen exemplaren.
Over het boek
Wolfgang Klas krijgt van de meester de opdracht om een opstel over
engelen te schrijven. Wolfgang kent maar één engel: zijn zusje Hanna.
Iedereen kijkt vertederd naar haar engelengezichtje en luistert naar haar
vaak grappige en wijze uitspraken. Alleen moeder vindt Hanna een blok
aan het been. Een koppig en eigenwijs kind, een satanskind. Om Hanna
te troosten vertelt Wolfgang haar dat ze een engel is die naar de aarde
gestuurd is om het hart van mensen te ontdooien. Hanna heeft hier wel
oren naar. Ten slotte concludeert ze dat ze haar moeder maar op één
manier een plezier kan doen: door voorgoed te verdwijnen…
Hanna, kleine engel is een boek dat bijblijft door de totale hopeloosheid
ervan.
Werken met het fragment
Voor het lezen
Dit is een boek waarin een aantal gevoelige thema’s worden aangeraakt:
de doodzieke vader, de mislukte moeder-dochterrelatie, zelfmoord.
Je zou een klasgesprek kunnen houden rond een van deze thema’s.
Het fragment gaat over zware gedachten. Heb je soms zware, donkere
gedachten? Waarover? Droom je daar wel eens van?
Je zou ook rustig kunnen starten vanuit een liedje over de dood of over
engelen. Praat er daarna over met de leerlingen. Waarom zou je een
engel willen zijn? Hoe stel je je dat dan voor? Wat zou je doen?
Vertel kort iets over de inhoud van het boek.Vertel nog niet hoe het
afloopt.
Het fragment
Laat de leerlingen het fragment in stilte lezen. Zij zullen misschien
opschrikken van het eigenaardige taalgebruik.
Na het lezen
Vraaggesprek
Hoe probeert Hanna de zware gedachten van haar vader weg te nemen?
Denk je dat haar werkwijze helpt?
Welke zware gedachten zou vader hebben?
Eerste en tweede middelbaar – 117

Is vader gelovig? En Hanna?
Welke indruk heb jij na het lezen van de moeder?
Lees eventueel vervolgens de boekenflap en beschrijf de moeder.
Verwerking
Maak met de leerlingen een woordveld om zware gedachten om te
buigen naar luchtigere gedachten. Laat alle leerlingen hun invallen
spontaan op het bord komen noteren. Laat de leerlingen een of twee
woorden uit het veld kiezen en laat ze vertellen waarom zij dit kozen.
Er bestaan zorgenpoppetjes die je onder je hoofdkussen moet leggen om
je zorgen te verdrijven. Wie kent dat? Laat de leerlingen een boek, een
fragment, een stuk muziek of een strip meebrengen waarvan zij weer
vrolijk worden. Laat ze dit voorstellen.
Laat de leerlingen een collage maken rond ‘wegdromen van zware
gedachten’. Zij kunnen hiervoor foto’s, tekeningen, maar ook tekstfragmenten
of liedjesteksten gebruiken.
Een ander boek rond zelfdoding is Batman kan niet vliegen van David Hines
(Querido, 1998). Dit verhaal gaat over een jongen die denkt dat hij
Batman is en van het dak springt. De eerste vier bladzijden zijn
schitterend en nodigen uit tot diverse verwerkingen. Lees het fragment
voor tot vlak voor het moment dat de jongen springt en laat de
leerlingen verder fantaseren of het vervolg naspelen.
Boek 6
Misschien wisten zij alles
Toon Tellegen
Querido, 1998, p. 238-239
Over de auteur
Toon Tellegen werd op 18 november 1941 in Brielle geboren als zoon
van een huisarts. Als kind wilde hij graag scheepsbouwkundig ingenieur
worden, maar uiteindelijk is hij toch medicijnen gaan studeren.
Hij werkte drie jaar als arts in Kenia en later als huisarts in Amsterdam.
Hij is getrouwd en heeft twee kinderen. Toon Tellegen is vooral beroemd
geworden door zijn dierenverhalen. Hij won er meermaals belangrijke
boekenprijzen mee.
Over het boek
Dit boek bevat 214 verhalen waarin Toon Tellegen een vreemde wereld
schept waar bos, woestijn en savanne in elkaar overlopen, alle dieren
even groot zijn, nevels tussen de struiken hangen en taarten worden
gebakken voor onverwachte verjaardagen. Een wereld waar er bijzonder
veel gedacht wordt, waar dieren op reis willen en dan toch maar weer
niet. Brieven worden geschreven en met de wind meegegeven… Absurde
verhalen vaak waar filosofische ideeën nooit veraf zijn.
Werken met het fragment
Voor het lezen
Praat met de leerlingen over personen met wie ze wel eens zouden
willen ruilen. Waarom droom je daarvan? Waarom zou je met hen willen
ruilen? Gaat het om innerlijke of uiterlijke dingen?
Gedurende deze les mogen de leerlingen iemand anders zijn. Laat alle
leerlingen een naamkaartje maken waarop hun nieuwe naam staat
(Leonardo DiCaprio, Madonna…). Laat de leerlingen in hun rol kruipen
en stel hun enkele vragen. Ben je nu gelukkig(er)? Wat is er zo boeiend
aan je nieuwe leven? Wat doe je zoal in je vrije tijd? Heb je zorgen?
Waarover? Zorg ervoor dat de leerlingen zich volledig inleven in hun rol.
De leerkracht kan ook iemand anders zijn.
Het fragment
Deze tekst wordt het best voorgelezen. De tekst komt tot leven als je hem
expressief voorleest. Laat daarna de tekst nog eens in stilte door de
leerlingen lezen.
Na het lezen
Creatief schrijven
Omdat in deze tekst de dieren zelf veel aan het woord zijn, kan dit
verhaal gemakkelijk door de leerlingen in dialoogvorm worden
herschreven. Alleen een verteller moet toegevoegd worden. Deze
opdracht kun je in duo’s laten uitvoeren. Daarna kun je de leerlingen
hun tekst een aantal keren laten lezen. Op die manier zullen ze er zelf
nog een aantal fouten uithalen. Laat ze de tekst lezen tot het echt vlot
gaat. Aangezien in het boek van Toon Tellegen nog een aantal andere
teksten over dromen staan, kun je ook verschillende teksten uitdelen. Elk
118 – Eerste en tweede middelbaar

groepje kan aan zijn toneelstukje werken. Je vindt andere droomverhalen
in het boek op de pagina’s 35, 49, 123, 130, 169, 194, 224, 226 en
244.
In een volgende les kun je de leerlingen hun toneelstukjes laten
inoefenen en opvoeren. Laat ze het erg sober houden.Vermijd verkleedtoestanden
en laat ze zo weinig mogelijk voorwerpen gebruiken. Laat ze
creatief zoeken naar oplossingen.
Laat de leerlingen tegen de volgende les allemaal een foto meebrengen
van iemand waarmee ze wel willen ruilen. Laat ze die voorstellen en
zoeken naar de voor- en nadelen van zo’n ruil.
Andere boeken van Toon Tellegen
De verjaardag van de eekhoorn, Querido, 1995
Brieven aan niemand anders, Querido, 1996
De ontdekking van de honing, Querido, 1997
De verjaardag van alle anderen, Querido, 1998
De genezing van de krekel, Querido, 1999
Boek 7
‘Konijnenbrood’
André Sollie
Uit: L.I.K.
Querido, 1998, p. 108-110
Over de auteur
André Sollie werd in 1947 in Mechelen geboren. Hij werd eerst bekend
als illustrator en ging later pas schrijven. Sindsdien schrijft hij vele hoorspelletjes,
liedjesteksten, gedichten…
In 1998 won hij de Boekenpauw voor zijn tekeningen bij een verhaal
van Bart Moeyaert en een Boekenwelp voor zijn autobiografische
gedichtenbundel Het ijzelt in juni.
Over het boek
L.I.K. is een bonte verzameling van verhalen, gedichten, liedjes, een
toneelstukje en heel veel tekeningen van een aantal Vlaamse en
Nederlandse schrijvers en tekenaars. Karlijn Stoffels, Jaak Dreesen, Mensje
van Keulen, Imme Dros en Bart Moeyaert zijn enkele bekende auteurs
die eraan meewerkten. Buiten ‘Konijnenbrood’ staan er nog een aantal
mooie verhalen en gedichten in die over dromen gaan. ‘Fantasie kapot’
van Tjibbe Veldkamp of ‘Voor de jongens komen’ van Els Beerten zijn
daar twee mooie voorbeelden van.
Werken met het fragment
Voor het lezen
Een gesprek rond wensdromen. Laat de leerlingen hun wensdromen
vertellen.
Heeft er al eens iemand een wensdroom gehad die uitkwam?
Wie zit er met onvervulde wensdromen?
Heb je wensdromen die waarschijnlijk nooit zullen uitkomen?
Heb je wensdromen waarvan je hoopt dat ze snel zullen uitkomen?
Welke wensdromen hoop je dat er later zullen uitkomen?
Als de leerlingen nog niet eerder met een toneeltekst geconfronteerd
werden, kan het nuttig zijn om hierover even een toelichting te geven.
Wie gaat er wel eens naar een toneelstuk kijken?
Welke stukken vond je goed?
Zijn er leerlingen die zelf al eens toneel gespeeld hebben?
Hoe ziet de tekst van een acteur eruit?
Het fragment
Laat de leerlingen het fragment eerst minstens twee keer in stilte lezen.
Na het lezen
Dit is een knappe, maar tegelijkertijd ook bizarre tekst. Peil door de
volgende vraagjes naar persoonlijke interpretaties van het stukje.
Hebben de koning en de koningin dezelfde wensdroom?
Wat vinden jullie van hun wensdroom?
Waarin verschilt de droom van de koning met die van de koningin?
Voor wie heb jij de meeste sympathie? Waarom?
Wat probeert de auteur ons te vertellen met deze eigenaardige
wensdroom?
Wiens droom komt uit?
Wat denk jij dat er gebeurd is?
Eerste en tweede middelbaar – 119

Verwerking
Alvorens over te gaan tot het opvoeren van dit stukje laat je de tekst een
aantal keer klassikaal doorlezen. Telkens met twee andere leerlingen en
een verteller.
Laat de leerlingen in duo’s de tekst een aantal keren lezen. Dat hoeven
niet noodzakelijk gemengde duo’s te zijn.
Laat de leerlingen de voorbereidingen treffen om het stukje op te
voeren. Zeg hun hoeveel attributen ze mogen gebruiken. Tien attributen
lijkt ons ruim voldoende.
In grote klasgroepen kan het erg tijdrovend zijn om alle stukjes op te
voeren. De leerlingen kunnen de stukjes ook voor elkaar opvoeren. Op
die manier speelt iedereen én kan iedereen het stukje twee keer bekijken.
Gedicht 4
‘Ik denk’
Lómë
Uit: Spiegels
Clavis, 1998, p. 47
Over de auteur
Lómë (1981) stamt uit een gemengd huwelijk en is thuis Franstalig. Na
haar humaniorastudies (moderne talen) gaf ze haar hogere studies op
omdat ze enkele jaren studeren niet meer zag zitten. Ze hoopt een
diploma te behalen in de gehandicaptenzorg en droomt ervan een baan
te vinden in het buitenland.
Ze debuteerde op zeventienjarige leeftijd met deze bundel. Nadien werd
niets meer uitgegeven, maar er ligt ongepubliceerd werk klaar voor een
geïnteresseerde uitgever.
Over het boek
Deze bundel is een opmerkelijk debuut van een zeventienjarige.
Ze schreef deze gedichten toen ze vijftien was. Met rake, verrassende
beelden dicht ze een wereld waarin zij het centrum is. Met speelse
woorden uit ze haar gevoelens.
Werken met het gedicht
Een andere opdracht zou erin kunnen bestaan om de leerlingen eerst een
alternatief tweede bedrijf te laten schrijven. Ze kunnen hierbij hun
fantasie de vrije loop laten of het bizarre einde uit het stukje wegwerken.
Aangezien het tweede bedrijf toch erg kort is, kunnen alle verschillende
versies daarvan getoond worden.
Andere boeken van André Sollie
Het ijzelt in juni, Querido, 1997
En alles is echt waar, De Eenhoorn, 2000
Voor het lezen
De illustratie p. 46 wordt nagebootst in de klas. Benodigdheden zijn een
tafel en twee stoelen. Een aantal leerlingen komen per twee aan de tafel
zitten. Zij krijgen eerst een kaartje van de leerkracht waarop een gevoel
staat (boos/ bang/ verliefd/ droevig). Het is de bedoeling dat zij zonder
woorden dat gevoel overbrengen naar de klasgroep. De klas repliceert.
Een kort klasgesprekje rond (lichaams)taal.
Is taal altijd duidelijk?
Is lichaamstaal altijd duidelijk?
Welke onderwerpen vind je moeilijk om over te praten?
Waarom praat je daar niet graag over?
Verwittig de leerlingen vooraf dat ze allemaal een foto moeten
meebrengen waaruit een bepaald gevoel spreekt. Bespreek deze foto’s
klassikaal.
Het gedicht
Dit gedicht kan zowel in stilte als hardop gelezen worden.
Na het lezen
Dit gedicht wordt door middel van groepswerk inhoudelijk besproken.
Verdeel de klas in vier groepjes. Geef elk groepje een deeltje van het
gedicht en laat ze het gedicht inhoudelijk bespreken aan de hand van de
volgende vraagjes.
Welk gevoel zit er in jouw deeltje?
Slaagt de ik-persoon erin om zijn gevoelens duidelijk te maken?
Is er communicatie tussen de ik-persoon en de andere persoon?
Welke boodschap zou de ik-persoon willen overbrengen?
Laat de leerlingen even praten over deze vraagjes en overloop daarna
klassikaal de resultaten van elk groepje.
120 – Eerste en tweede middelbaar

Tot slot kunnen de leerlingen uitzoeken wat dit gedicht met dromen te
maken heeft. Laat ze ook de titel verklaren.
Verwerking
Lichaamsexpressie
Zoek een aantal foto’s in de krant waarop twee personen vrij expressief
afgebeeld staan.Verdeel de klas in duo’s en geef elk duo één foto. Laat de
leerlingen eerst zoeken welk gevoel er uit de foto spreekt.Vervolgens is
het de bedoeling dat de leerlingen voor de klas in dezelfde houding gaan
staan als de mensen op de foto.Vanuit die houding zetten ze een korte
dialoog neer waarin het duidelijk wordt wat hun situatie is, waar ze zich
bevinden, wie ze zijn en wat hun relatie tot elkaar is. Geef de leerlingen
voldoende tijd om dit voor te bereiden. Op die manier interpreteren ze
grondig de houding van de personen.
Laat de leerlingen per twee een aantal moeilijk bespreekbare situaties
spelen. Bijvoorbeeld: je komt thuis met een slecht rapport, je maakt het
af met je liefje, je moet vertellen dat er iemand overleden is, je wilt
iemand vertellen dat je verliefd bent op hem/haar…
Laat een aantal van deze situaties uitbeelden en schenk aandacht aan de
lichaamstaal.
Kopieer uit het boek Spiegels vijf andere gedichten die over dromen gaan
(p. 10, 30, 34, 28, 49). Laat de leerlingen individueel of in groep kiezen
welk gedicht zij het mooist vinden. Laat ze bij dit gedicht op een groot
stuk papier een tekening maken waarin de essentie van het gedicht gevat
zit. Op die manier interpreteren zij het gedicht. Wijs ze erop dat die
tekening ook abstract mag zijn. Het hoeft geen concreet tafereel uit het
gedicht te zijn. Laat de leerlingen hun gedichten en tekeningen aan de
klas voorstellen.
Geef elkaar een droomgedicht cadeau in een originele of aangepaste
verpakking. Geef de leerlingen tijd en materiaal om mooie gedichten op
te sporen.
Eerste en tweede middelbaar – 121

Waar ben je als je droomt?
Ideeënbrief makkelijk lezen
Samengesteld door Lieve van Buyten en Sonja Melis
Over de samenstellers
Lieve van Buyten richtte in de Openluchtschool St. Lutgardis van
Brasschaat een schoolbibliotheek op. Daar is zij nu boekenjuf. Zij is
vrijwilligster bij Villa Kakelbont. Maar bovenal is zij een leesbeest.
Sonja Melis is onderwijzeres en geeft les in de taakklas. Zij geeft onder
meer leesbevordering aan kinderen die moeilijk lezen en maakt vaak
gebruik van de schoolbibliotheek, die Lieve oprichtte.
Makkelijk lezen – 123

Kinderen die het moeilijk hebben met lezen, lezen vaak zo weinig
mogelijk. Logisch natuurlijk: ze moeten zich er extra voor inspannen
om dan te merken dat ze het tempo van de gemiddelde lezer uit de
klas toch niet halen.
Uitkomst hierbij zijn boekjes die speciaal voor hen geschreven zijn:
reeksen met inhoudelijk aan hun leeftijd aangepaste verhalen die
geschreven werden op een lager leestechnisch niveau. De kinderen
ondervinden letterlijk dat dit vlotter leest door het grotere lettertype,
de korte zinnen, de duidelijke bladspiegel en de vele illustraties.
Bovendien kun je door de aanduiding van een AVI-niveau de
kinderen heel gericht laten oefenen, iets wat sommigen onder hen
nodig hebben om een stapje verder te raken op het vlak van leestechniek.
Enkele uitgeverijen besteden speciaal aandacht aan één of meer
reeksen voor kinderen die het moeilijk hebben met lezen. Ze letten
speciaal op de taal, de inlevingsmogelijkheden, het lettertype, de
grootte van de letters, de inhoud en de bladspiegel en laten hun
teksten schrijven door schrijvers met ervaring.
Zo heeft uitgeverij Zwijsen-Infoboek de reeks Zoeklicht met allerlei
onderwerpen, thema’s en leeftijdscategorieën. Uitgeverij Beka-didakt
werkt met de Klipper-reeks, waarbij ook de mogelijkheid bestaat een
cd aan te schaffen, waarop de tekst van het boek wordt voorgelezen.
Wat ouder is de Wenteltrap-reeks, waarin enkele mooie klassieken
uitgegeven zijn.
Maar het zou eenzijdig zijn enkel en alleen deze boekjes te gebruiken.
‘Verandering van spijs doet eten’, heet het in de volksmond!
Verandering werkt inderdaad verfrissend en doet ook lezen!
Voor het thema ‘dromen’ bijvoorbeeld gingen we op zoek in
bovengenoemde reeksen, maar ook bij ‘gewone’ boeken en poëzie.
We hopen dat we met de voorgestelde activiteiten kinderen die het
moeilijk hebben met lezen toch motiveren. In onze lessuggesties doen
we voorstellen bij elk fragment. Belangrijk is om te luisteren naar de
kinderen zelf: vaak geven zij zelf aan waar hun leesbehoefte ligt. Als je
hierop kunt inspelen is de eerste stap naar leesplezier gezet.Voor deze
doelgroep heel belangrijk!
Sfeerschepping
Voorlezen
Voor elke tekst kun je een aantal activiteiten als sfeerscheppend element
opnieuw gebruiken. Een van de meest motiverende is wel het voorlezen.
Als dat niet lekker makkelijk is… We gunnen het deze kinderen voluit!
Op een spannend moment laat je ze zelf stil verder lezen. Zorg daarbij
altijd dat het om stukjes gaat die overzichtelijk zijn. Daarna lees je verder
voor zodat het verhaal geen vaart verliest. Zo kun je het hele boek
doorwerken.
Als je hardop laat lezen moet je wel op de hoogte zijn van de gevoelens
van de kinderen rond deze activiteit. Als kinderen zich hierin
gerespecteerd voelen, zijn ze tot veel bereid en krijgen ze er soms zelfs
plezier in.Van belang is het de kinderen korte maar veelvuldige beurten
te geven. Maak vooraf ook afspraken rond eventuele hulp: ga je woorden
voorzeggen of krijgen ze tijd om het woord zelf te decoderen? Voor elk
kind of elke groep kinderen kan de aanpak anders liggen om de leesdrempel
te verlagen.
Muziek
Een andere sfeerschepper kan een stukje muziek zijn, vooral bij
spannende en/of droomboeken. Klassieke, maar ook filmmuziek kunnen
goed gebruikt worden.
Een doos waaruit zaken komen die kinderen met elkaar moeten
combineren om de inhoud van een bepaald boek te raden, is een andere,
speelsere invalshoek.
Het fantaseren van een scenario, het verzinnen van een mogelijke titel bij
de attributen werkt aanstekelijk om het verhaal daarna te willen lezen.
Want hoe gaat een en ander aflopen?
Versjesboek
Als je van plan bent om met gedichten te werken, is het inspirerend om
van bij het begin van het schooljaar een versjesboek aan te leggen. Dit
kan een mooi – best losbladig – schrift zijn, waarin kinderen zelf versjes
of gedichten schrijven en hun favoriete gedichten kopiëren en kleven.
Omdat gedichten meestal overzichtelijk ogen, zijn ze uitermate geschikt
voor kinderen die moeilijker lezen.
Na verloop van tijd kun je kinderen de kans geven in dit materiaal te
gaan grasduinen. Ze kunnen op zoek gaan naar woorden en verzen die
hen boeien. Hiervoor maak je van elk gedicht enkele fotokopies, zodat
het een werkinstrument kan worden waarop kinderen aan de slag gaan
met kleurpotloden, pen of markeerstift. Jongere kinderen kunnen een
illustratie maken bij het gekozen gedicht, het uitbeelden of er een ander
slot bij verzinnen.
Heb je geen versjesboek aangelegd, dan kun je zelf vier of vijf gedichten
kiezen en ze enkele malen kopiëren. Kies eerder korte gedichten of
gedichten met een groot lettertype als je het accent wilt leggen op
makkelijk lezen.
Kinderen kunnen ook zelf op zoek gaan naar mooie poëzie. Geschikte
dichtbundels zijn:
- De dichter is een tovenaar, 175 gedichten samengesteld door
124 – Makkelijk lezen

Jan van Coillie, ill. Klaas Verplancke, Averbode.
- Hans en Monique Hagen, Jij bent de liefste’, ill. Marit Törnqvist, Querido.
- Strikjes in de struiken, kinderpöezie, Davidsfonds/Infodok.
- Met gekleurde billen zou het gelukkiger leven zijn, 250 gedichten samengebracht
door Jan van Coillie, Averbode.
- Als je goed om je heen kijkt zie je dat alles gekleurd is, gedichten voor kinderen
van alle leeftijden gekozen door Tine van Buul en Bianca Stigter,
Querido.
Gedicht 1
‘De dichter’
Johanna Kruit, ill. Klaas Verplancke
Uit: De dichter is een tovenaar
samengesteld door Jan Van Coillie
Altiora Averbode, 2000, p. 11
Over de auteur
Johanna Kruit is geboren in Zeeland en woont daar nog steeds. In de
jaren tachtig publiceerde ze haar gedichten in de kinderbijlage van
Vrij Nederland, en vond zo een weg naar een uitgever. Bij Johanna Kruit
zien we in de loop van de jaren een verschuiving van gedichten die
tamelijk los van vorm zijn naar poëzie met meer aandacht voor het rijm.
De zee is vaak in haar gedichten terug te vinden, net als storm, mist,
bloemen, regen, dieren. Alles wat poëzie boeiend, speels, geheimzinnig
en levendig kan maken vind je terug in haar bundels.
Over de illustrator
Klaas Verplancke werd geboren op 21 juni 1964. Hij heeft een voorliefde
voor Melo-cakes, zijn kleine en grote prinses én zijn kleine prins,
snuisteren in boeken en cd’s, nu en dan een fanbriefje en lezen in bad
met koffie en boterkoeken. Zijn spookbeelden zijn: racisten, plagiaat
plegende illustratoren, haantjes in het verkeer en vooral zij die niet
stoppen voor een zebrapad en hoofdvlees.
Over het boek
Deze bundel bevat 175 gedichten voor kinderen van vijf tot twaalf jaar
en is geïllustreerd door Klaas Verplancke. De gedichten zijn ingedeeld in
thema’s zoals onder meer gevoelens, dieren en sterke verhalen. Er is een
register op auteur, op titel en op trefwoord.
Werken met het gedicht
Als je een versjesboek hebt gemaakt of je hebt kinderen laten werken
rond poëzie (zie boven) dan kun je het gedicht ‘De dichter’ goed als
afsluiter van dit proces gebruiken. Je draagt het gedicht zelf voor zonder
dat de kinderen de tekst hebben.
Hierbij kun je een toverhoed opzetten. De nadruk komt zo meteen op de
eerste strofe te liggen, waarbij het gaat over ‘dromen’.
De tekst wordt uitgedeeld en stil gelezen. Daarna volgt een gesprekje
rond moeilijke woorden en leuke beelden, zoals ‘taalatleet’ en ‘virtuoos’.
Jan van Coillie heeft dit gedicht gebruikt in zijn inleiding van de
bloemlezing en zijn ideeën kunnen als achtergrond dienen voor de
leerkracht bij het leiden van dit gesprek.
Daarna laat je de kinderen kiezen om zich aan te sluiten bij een van de
volgende personages:
- de tovenaar: deze kinderen verzamelen zich rond een tovenaarsketel.
Zij verweven de woorden uit de ketel tot een droomverhaal en
schrijven dit op.
- de atleet: deze kinderen verzamelen zich rond een trofee of beker,
waaruit ze telkens drie woorden trekken. Hiermee bouwen ze zo lang
mogelijke zinnen. Het mogen gekke zinnen zijn, maar ze moeten iets
met sport te maken hebben.
- de muzikant: deze kinderen lezen het gedicht aandachtig en zoeken bij
elke strofe bijpassende geluiden. Je kunt al dan niet eenvoudige
Makkelijk lezen – 125

muziekinstrumentjes voorzien, maar evengoed kunnen ze hun stem of
materiaal uit de klas gebruiken om geluid mee te maken.
Ze beschrijven de geluiden bij de strofen.
- vreemde personen: ook deze kinderen lezen het gedicht aandachtig en
maken bij elke strofe een werktekening van een vreemde tovenaar, een
vreemde atleet, een vreemde muzikant en een vreemde fantasiefiguur,
waarbij ze verklarende uitleg mogen schrijven. Dit kan meteen vrij
groot gebeuren zodat je een soort decor krijgt bij het voordragen van
het gedicht.
Na deze activiteit krijgen de kinderen even de tijd om het gedicht
nogmaals door te lezen en hun strofe of het hele gedicht voor te dragen
als een tovenaar met dito stemgebruik, of als atleet (zo vlug mogelijk de
woorden uitspreken bijvoorbeeld)of als muzikant met een zangerige
stem con brio of als een vreemde persoon…
Tot slot kiezen ze voor elke strofe de meest geslaagde formule en mogen
ze hun groepswerk (het droomverhaal, de gekke zinnen, de muziek en
de tekeningen) integreren in hun voordracht, zodat het één geheel
wordt.
Andere boeken van Johanna Kruit
Zoals wind om het huis, Bakermat, 1995
Wat je voelt zit in je hoofd, Bakermat, 1997
Weet je nog waar we zijn, Leopold, 1999
Illustraties van Klaas Verplancke
Marita De Sterck, Het woordenboek, of Hoe Jasper zijn woorden vond, Lannoo, 1998
Peter Slabbynck, Het neusje van Paulien, Davidsfonds/Infodok, 1998
Peter Slabbynck, De bolletjestrui, Davidsfonds/Infodok, 1999
Henri Van Daele, Van de sneeuwman die niet smelten wou, Averbode, 1999
Jan van Coillie (samenst.), Ozewiezewoze : het ABC van de kinderliedjes,De
Eenhoorn, 2000
Jan Van Coillie, (samenst.), De dichter is een tovenaar: 175 gedichten voor kinderen,
Averbode, 2000
Andere boeken van Klaas Verplancke
Wat doet baby?, De Eenhoorn, 1999
Jot, Davidsfonds/Infodok, 2000
Boek 1
Raar is lief
Rita Verschuur, ill. Marit Törnqvist
Zwijsen, 2000, p. 45
Over de auteur
Rita Verschuur werd op 25 juli 1935 geboren in Amsterdam. Haar vader
werkte in de houthandel en bracht vaak gasten mee uit Zweden en
Finland. Als kind werd ze geboeid door die klanken van de andere taal
en op haar twaalfde ging ze mee naar Zweden. Ze logeerde tijdens de
zomervakantie alleen bij een Zweeds-Finse familie. Zo leerde ze
Britt-Marie kennen. Ze studeerde Zweeds, eerst in Amsterdam en later in
Uppsala. Ze begon ook te vertalen van het Zweeds en het Noors naar het
Nederlands. Zo leerde ze Astrid Lindgren kennen. Ze heeft al haar boeken
in het Nederlands vertaald. Ze huwde met Egil Törnqvist, en een tijdlang
schreef ze onder de naam Rita Törnqvist. Nu gebruikt ze weer haar
meisjesnaam Verschuur.
Over de illustrator
Toen ze vijf jaar oud was verhuisde Marit Törnqvist (geboren op
19 januari 1964) naar Nederland met haar Zweedse vader, Nederlandse
moeder, broer en zus. Om het contact met Zweden niet te verliezen,
kochten haar ouders een boerderij in Småland, waar ze elk jaar enige
maanden verbleven. Småland is de provincie waar ook Astrid Lindgren
haar jeugd doorbracht. Het is misschien niet helemaal toevallig dat Marit
na vijf jaar Rietveldacademie debuteerde met illustraties voor een
prentenboek van Astrid Lindgren. Daarna volgden nog enkele prentenboeken
van Astrid Lindgren, waarvan In Schemerland in 1995 bekroond
werd met een Vlag en Wimpel voor de illustraties. Marit werkt al jarenlang
graag samen met haar moeder Rita Törnqvist-Verschuur. Marit
illustreerde ook diverse boeken van andere auteurs, in Zweden en
Nederland.
Over het boek
Het verhaal is in de ik-vorm geschreven. Het komt uit het dagboek van
Rita Verschuur, toen zij twaalf was en ze alleen logeerde bij vrienden van
haar vader in Zweden. Daar was het meisje Britt-Marie.Van haar leerde
Rita Zweeds. Ze logeerden in een huisje op een eiland in een groot meer
en ze hield een dagboek bij. Ze heeft het dagboek verwerkt in het boek
Vreemd land. Het boek Raar is lief is een deel uit dat boek, herwerkt voor
moeilijke lezers.
Werken met het fragment
De leerkracht leest eerst op p. 12 het stukje ‘Raar is lief’ voor en schrijft
het Zweedse woord ‘RAR’ op het bord. In een vertalend woordenboek
zoeken de kinderen het woord ‘lief’ op in het Frans en in het Engels.
De leerlingen maken een woordveld met associaties rond ‘RAR’ zonder
vooraf de betekenis te kennen.
Het fragment wordt verknipt aangeboden in drie of vier stukken.
De kinderen kunnen per twee of in groepjes werken. Ze lezen alle
passages stil. Dan passen ze de verschillende delen in elkaar tot één
geheel, maar ze kleven ze nog niet op. Het gepuzzelde fragment wordt
hardop voorgelezen: wat is mogelijk, wat niet?
Tussen de verschillende passages zou je zelf nog een stukje kunnen
126 – Makkelijk lezen

ijfantaseren. De kinderen kunnen zelf kiezen na welke passage ze dit
doen. Daarna wordt alles bij elkaar gekleefd in de juiste volgorde, met de
zelfgeschreven stukjes ertussen.
We kunnen ook vertrekken van het thema vakantie.
Als je elke dag tien minuutjes uittrekt, kunnen ze bijvoorbeeld de eerste
dag een briefje schrijven vanuit een of andere vakantieplaats, naar een
vriend of vriendinnetje. Ze geven het briefje in een omslag af aan
iemand in de klas.
De volgende dag wordt er op de briefjes geantwoord, en weer wordt het
doorgegeven, zo krijg je een boekje samengesteld met brieven aan…
De briefjes moeten niet lang zijn, ze kunnen ook onder de vorm van
kattebelletjes, zelfgemaakte ansichtkaartjes, liefdesbriefjes,
uitnodigingen,…
Je kunt de kinderen ook een dagboekje laten maken. Dan krijg je wel
geen interactie. Laat ze elke dag iets inschrijven, hoe kort ook, over wat
er in de klas is gebeurd. Natuurlijk zijn de dagboekjes geheim en
worden die niet doorgegeven aan andere kinderen, misschien wel aan de
begeleider of leerkracht.
Omdat kinderen die niet graag lezen, dikwijls wel graag tekenen, kan het
briefje of het dagboektekstje vervangen worden door een tekening die
iets vertelt over een vakantiedag, of een sfeertekening over het uitzicht
van de vakantieplek.
Ook een kort gedichtje, bestaande uit enkele woorden, dat de sfeer van
de vakantie oproept, spelend met lettertype of lettergrootte, kan.
Andere boeken van Rita Törnqvist-Verschuur
Hoofdbagage,Van Goor, 1996
Vreemd land,Van Goor, 1996
Een droom van een oom,Van Goor, 1997
Jubeltenen,Van Goor, 1998
Raar is lief,Van Goor, 2000
Andere boeken van Marit Törnqvist
Klein verhaal over liefde, Querido, 1995
Illustraties van Marit Törnqvist
Klaas van Assen, Een verhaal voor Hizzel, Querido, 1997
Klaas van Assen, Kletsen met Jona, Querido, 1998
Annie Makkink, Helden op sokken, Querido, 1998
Hans en Monique Hagen, Jij bent de liefste, Querido, 2000
Boek 2
De reis van Niels Holgersson
Selma Lagerlöf, ill. Lars Klinting
Lemniscaat, 1996, p. 1-2
Over de auteur
Selma Lagerlöf werd in 1856 geboren in Zweden, en woonde haar hele
leven in het zuiden van het land, in Marbacka. Toen ze drie jaar was,
werd ze verlamd. Ze heeft daarna nooit meer kunnen lopen. Omdat ze
niet met de andere kinderen kon spelen en mee door het bos kon lopen,
luisterde ze veel naar de verhalen van de vrouwen die in de kleine hutjes
in het bos woonden. Haar grootmoeder vertelde haar ontzettend veel
verhalen. Ze wilde schrijfster worden. Ze kreeg voor haar werk ook de
Nobelprijs. Haar verhalen en boeken werden in veel talen vertaald.
Over het boek
Selma Lagerlöf schreef het verhaal van Niels Holgersson in opdracht van
het Zweedse ministerie van Onderwijs, als aardrijkskundige lessenreeks,
zodat de Zweedse kinderen een ontdekkingstocht konden maken door
hun eigen land.
Niels, die geen braaf ventje was, wordt door zijn eigen onduldbaar
gedrag omgetoverd in een dwerg, en hij vertrekt met de witte gans mee
op reis naar Lapland. Hij wordt opgenomen in de ganzengroep en
ontmoet een aantal dieren, die hem helpen overleven. Op de terugweg
naar huis is het zijn beurt om de dieren te helpen. Ondertussen hebben
de Zweedse en nadien (door vertaling en verfilming) ook andere
Europese kinderen het land Zweden ontdekt.
Er zijn nog meer verhalen van Niels, die je niet in dit boek vindt.
Die staan in een groot dik boek dat Niels Holgerssons wonderbare reis heet (met
illustraties van Anton Pieck). Ook Els Pelgrom heeft het mooie boek van
Niels herschreven, in de ‘wenteltrapreeks’, speciaal voor moeilijke lezers,
met AVI-niveau 6 en 7.
Werken met het fragment
We vertrekken bij het begin van het verhaal: Niels wordt omgetoverd in
een dwerg, en plots zijn het hele huis en de omgeving van de boerderij
waar hij woont zo groot, dat hij meteen op de rug van de witte gans
mee vertrekt en zich aansluit bij de groep wilde ganzen onder leiding
van Aka.
Omdat het boek verfilmd is (tekenfilm) kun je misschien een stukje van
de video laten zien.
Als er geen video voorhanden is, kun je het fragment hardop lezen, of
twee leerkrachten kunnen het stuk spelen met poppenkastpoppen: één
pop is het stoute personage, de andere reageert hierop. De kinderen
reageren op de stoute pop.
Als afwisseling kun je het gedicht ‘Ik ben lekker stout’ van
Annie M.G. Schmidt voordragen.
Stel nu het boek voor.Vergelijk het eventueel met de dikkere uitgave, of
met de wenteltrapreeks-uitgave. De verschillen worden besproken, maar
formuleer zeker geen waarde-oordeel! Elke uitgave heeft immers zijn
voor- en nadelen.
Makkelijk lezen – 127

De leerkracht leest p. 1 voor.
Vanaf p. 2 lezen de kinderen stil verder.
De hele tekst kan eventueel nog eens hardop gelezen worden, om
beurten door de kinderen.
De meeste kinderen weten waarschijnlijk al wel wat er nu met Niels
gebeurd is, zéker als je een stukje van de video hebt laten zien.
We staan even stil bij dagelijkse dingen, en hoe die verlopen als je opeens
zo klein bent: op een stoel gaan zitten, een boterham smeren en opeten,…
Misschien hebben sommige kinderen ooit reeds een bezoek gebracht aan
het grote huis van de Bond van Grote en Jonge Gezinnen.
Laat de leerlingen opschrijven hoe het zou zijn moesten ze plots zelf
klein worden (voor- en nadelen).
Stel je voor dat je in een vliegtuig zit:
Wat zie je beneden?
Blijven de kleuren?
Wat kun je niet meer zien?
Zijn er dingen in onze maatschappij die zouden moeten aangepast
worden aan kindermaten (trappen-lessenaars-ingang van winkels…)?
Laat de kinderen nu een kabouter tekenen of boetseren in een ‘groot
huis’, eventueel in groepjes. Ze kijken verder naar het vervolg van het
videofragment.
Of wie graag verder wil lezen, kan in de leeshoek het boek vastnemen
en verder lezen.
Boek 3
Dromen van Koerdistan
Detty Verreydt, ill. André Sollie
Kok educatief, 1997, p. 23-25
Over de auteur
Detty Verreydt is geboren in Brasschaat. Na haar studies in Antwerpen en
Leuven is ze in Leuven blijven wonen. Detty Verreydt schrijft over de
gewone dingen die ze in haar gezin beleeft.Veel van haar boekjes zijn
voor beginnende lezers. Ze probeert deze technisch eenvoudige boekjes
een zinvolle inhoud te geven.
Liefde voor ouders en grootouders, en de problemen van marginalen in
onze maatschappij vormen hoofdthema’s in haar werk, dat meermaals
bekroond werd.
Over de illustrator
André Sollie studeerde grafische kunsten aan het Hoger Sint Lukasinstituut
te Brussel. Sinds hij in 1971 zijn eerste kinderboek illustreerde,
is hij een van de meest gevraagde illustratoren en coverontwerpers. Hij is
een duizendpoot, want ook het schrijven van liedjes, gedichten en
verhalen is hem niet vreemd.
Volgens André Sollie heeft de illustrator een dienende rol. Hij moet
treffende dingen uit de tekst halen, maar evengoed er iets aan toevoegen.
Hij houdt van zachte kleuren, fijne snippers, fijne humor en veel
fantasie. Hij vertekent de werkelijkheid, en door het gebruik van
beperkte lijnen, zet hij iets karikaturaals neer. Zowel in zijn tekeningen
als in zijn teksten probeert André gevoelens tot hun essentie uit te puren
en vast te leggen. Zijn eerlijk zoeken naar de geschikte vormen om te
bewaren wat waardevol is, dwingt bewondering af.
Over het boek
Sirwa komt bij Anja in de klas. Ze komt uit Koerdistan. Haar ouders zijn
gevlucht omdat hun volk onderdrukt wordt, haar oudste broer heeft zich
aangesloten bij de Peshmerga, een bevrijdingsleger. Wanneer de juffrouw
aardrijkskunde in de klas beweert dat Koerdistan geen ‘land’ is, wordt
Sirwa erg boos. Anja en Sirwa maken samen huiswerk, bij Sirwa is het
altijd gezellig en druk; bij Anja is het altijd kalm, vader en moeder
werken hard, en hebben geen tijd voor andere dingen. Anja is een
tikkeltje jaloers op Sirwa, omdat ze voor haar land opkomt, en ze wil
ook als vrijheidsstrijder bewonderd worden door de anderen.
Wanneer Anja mee mag naar een feest van de Koerden in Duitsland,
wordt de bus aan de grens tegengehouden en begint voor hen een eng
avontuur. Het boek is speciaal geschreven voor makkelijk lezen. De
inhoud is waardevol, het technisch lezen is eenvoudig gehouden, er
bestaat ook een cd van.
Werken met het fragment
Heel handig zijn het voorwoord en de kaart in het begin van het verhaal.
Zo weten we onmiddellijk waar Koerdistan ligt en wat de moeilijkheden
zijn van het Koerdische volk.
Als inleiding kunnen we een stukje Koerdische muziek laten horen (die
kun je in de cd-afdeling van de bib vinden).
Doordat de onderdrukking van het volk meermaals in het nieuws komt,
kan misschien een opname gevonden worden waarop etnische groepen
te zien zijn die opkomen voor hun eigenheid of die reageren tegen de
verdrukking.
Zijn er nog meer volkeren die opkomen voor een eigen stukje land en
128 – Makkelijk lezen

voor hun eigen cultuur?
Hoe reageren de kinderen hierop?
Misschien zitten er kinderen uit verschillende culturen in je klas?
Zij kunnen typische voorwerpen meebrengen en aan de hand daarvan
kunnen ze vertellen over hun land van herkomst.
Hoe zien zij hun toekomst? Dromen zij er ook van ooit te kunnen
terugkeren? Hoe reageren hun ouders hierop? Willen zij liever hier
blijven, nu ze misschien heel wat vrienden op school of in de klas
hebben? Hebben zij toekomstdromen?
Korte artikels in kinderkranten of in Wablieft kun je samen lezen met de
kinderen. Of maak een muurkrant: hang artikels op in de klas.
Welke grote droom houdt deze mensen bezig?
Hebben zij ook helden, die hier verblijven?
Of zijn er kinderen die ook graag terug naar hun land van herkomst
zouden gaan?
Ken je zo iemand, misschien kan die eens in de klas komen vertellen.
Andere boeken van Detty Verreydt
De kast van Koning Leopold, Infodok, 1990
Villa Mathilde, Infodok, 1991
Later wil ik stuntman worden, Infodok, 1989
Een bed van beton, Bakermat, 1995
Zonder papa, Averbode, 1998
De staartendief, Bakermat, 1997
Ander werk van André Sollie
Soms dan heb ik flink de pest in, Manteau, 1986
Zeg maar niks, Houtekiet, 1991
Het ijzelt in juni, Querido, 1997
Boek 4
Kleine Sofie en Lange Wapper
Els Pelgrom, ill. Thé Tjong-Khing
Querido, 1997, p. 40-43
Over de auteur
Els Pelgrom is het pseudoniem van Else Koch. Els Pelgrom bouwde een
indrukwekkend oeuvre uit waarvoor ze in 1994 de Theo Thijssensprijs
kreeg.Voor Kleine Sofie en Lange Wapper kreeg ze een Gouden Griffel.
Het boek werd ook meermaals gelauwerd in het buitenland. Ook voor
moeilijke lezers herwerkte en hertaalde ze een aantal klassieke verhalen
in de reeks Wenteltrap.
In Els Pelgroms boeken vloeien fantasie en realiteit vaak in elkaar over,
zodanig dat het soms moeilijk is ze van elkaar te onderscheiden. Hoewel
ze geen boodschap wil doorgeven, vertelt ze in haar verhalen over
menselijke relaties en maatschappelijke toestanden.
Over de illustrator
The Tjong-Khing werd in 1933 op Midden-Java geboren. Hij volgde
twee jaar avondschool kunstonderwijs, is papa, striptekenaar, boekillustrator
en gaf een tijdje les aan de Rietveld-academie. Als artistieke
hoogtepunt worden zijn tekeningen bij Kleine Sofie en Lange Wapper
genoemd. Nu kennen kinderen zijn prachtige illustraties natuurlijk ook
van Vos en Haas. Twee vrienden waarvan we de avonturen we lezen in de
boeken van Sylvia Vanden Heede. The Tjong-Khing gaf ze een eigen,
sprekend gezicht. De humor in die verhalen, vult hij perfect en
eigenzinnig aan met zijn tekeningen.
Over het boek
Kleine Sofie wil graag alles weten van wat er op de wereld en daarbuiten
gebeurt. Maar omdat ze ziek is, ligt ze al lang in haar bed. Op een avond
wordt er in Sofies poppentheatertje een toneelstuk opgevoerd. Meneer
Beertje speelt daar een belangrijke rol in, ook de kater Terror en de
lappenpop Lange Wapper, en warempel ook Sofie. Ze beleven de
spannendste avonturen, heel gelukkige maar ook verschrikkelijke.
Ze maken kennis met vriendschap en ontrouw, met recht en onrecht.
Dit geheimzinnige boek heeft vele betekenislagen, zodat ieder het op
zijn manier kan lezen en begrijpen.Velen beschouwen dit als het
meesterwerk van Els Pelgrom. In het boek krijgen tekst en tekeningen
een gelijk aandeel. Els Pelgrom schreef een sprookjesachtige beeldrijk
verhaal en Thé Tjong-Khing maakte er talrijke sfeervolle tekeningen bij.
Verwerking
Lees dit fragment voor: het is geen eenvoudige tekst.
Stel vragen: wat weten we nu al?
Laat de kinderen op de cover zoeken wie de personages zijn. Stel een
aantal begripsvragen.Vragen die onbeantwoord blijven omdat de
kinderen dit na een eerste lezing nog niet meteen weten, stellen we uit
tot na een tweede of derde lezing.
Dit fragment is bijzonder geschikt om te gebruiken rond Allerheiligen
en/of Halloween. Het kan natuurlijk ook op ieder ander moment.
Ideaal is het om twee lesmomenten te voorzien met een week ertussen.
Misschien gaan sommige kinderen dan het hele boek lezen.
Makkelijk lezen – 129

duidelijk geformuleerd worden, namelijk: ‘je wou toch weten wat er in
het leven te koop is’ en ‘en ook wat er met je gebeurt als je dood bent’.
Eerste lesmoment
Als inleiding kun je een stukje muziek laten horen uit Danse macabre
van de Franse componist Camille Saint-Saëns (1835-1921).
Dit symfonisch gedicht behoort tot zijn populairste klassieke werken en
leent zich ook uitstekend voor een uitgebreide les muziek beluisteren
rond het thema ‘dood’.
Tot slot van het eerste lesmoment kun je volgende vragen stellen.
Vond je dat de muziek bij het begin van dit fragment past?
Waarom of waarom niet?
Zou Beertje gered worden?
Wie wil het hele boek lezen?
Tweede lesmoment
Tijdens het beluisteren mogen de kinderen woorden opschrijven die
spontaan bij hen opkomen of kleine tekeningetjes maken. Daarna
vertellen ze waaraan ze dachten bij het beluisteren van de muziek.
Eventueel kun je iets laten uitbeelden op muziek.
Toon nu het boek en vertel de korte inhoud. Laat de kinderen dan het
fragment stil lezen. Eventueel kun je moeilijke woorden verklaren.
Voor het hardop lezen is het gemakkelijk in de tekst nummers aan te
brengen.
Een eerste deel gaat tot aan: ‘Wacht! Hoor je dat?’ (p. 40).
Voor we dit stuk tekst hardop gaan lezen, stel je één of twee vragen, die
daarna beantwoord moeten worden:
Over welke twee personages gaat het hier? (uit de korte inhoud weten ze
dat Terror een kater is)
Wat doet hij?
Het tweede deel gaat tot aan ‘Opeens striemde de wind de regen hard in
hun gezicht’ (p. 41).
Voor we dit korte stukje lezen, stel je de vraag: in het volgende stukje
gaan we misschien te weten komen wie de twee Schimmen zijn…
Deel 3 gaat tot aan ‘Ik zak hoe langer hoe dieper weg’ (p. 41).
In dit stukje kunnen we lezen wie er hulp nodig heeft… en waarom?
Het veirde deel gaat tot aan ‘En ’t beste, hé’ (p. 42).
Nu komen we te weten of Lange Wapper helpt of niet…
Het vijfde deel, ten slotte, gaat tot aan het einde van het gekozen
fragment (p. 43).
Na dit stukje vraag je welke twee dingen Sofie zo graag wil weten.
Na het lezen kun je nog vragen:
Denken jullie dat dit goed gaat aflopen?
Weten we nu wie de personages zijn? (cfr. illustraties op de cover boek)
Maak nu groepjes van vijf kinderen. Elk kind is een personage uit het
fragment en zoekt een eenvoudig kenmerk om herkend te worden: Sofie
draagt een strikje in haar haar, Terror een bandje om de hals, Lange
Wapper een hoedje van papier,…
Laat de kinderen het fragment naspelen, terwijl ze erop letten dat de
volgorde van de handeling juist is. De nummering van de tekst kan ze
hierbij helpen.
Ze moeten ervoor zorgen dat de geheimzinnige Terror zeker tot zijn
recht komt en dat de twee dingen die Sofie wil weten aan het einde
Kringgesprek in 2 groepen
Terwijl iedereen zijn plaats inneemt, kun je opnieuw een stukje uit Danse
macabre laten horen. We verdelen de klas in twee groepen.
Groep 1 zit in een kring op de grond, groep 2 zit daarrond. Elk kind van
groep 2 zit op een stoel met een notitieboekje en een pen. De kinderen
in de binnenkring krijgen na de inleiding gedurende een tiental minuten
het woord. De kinderen in de buitenkring luisteren alleen maar en
noteren eventueel kort wat ze willen aanbrengen. Als de groepen
wisselen en het hun beurt is mogen zij praten. We spreken vooraf af dat
we elkaar niet onderbreken of uitlachen. Elke mening is waardevol.
Niemand wordt verplicht iets te zeggen.
In sommige groepen kan er voor de goede gang van zaken een
‘spreekstokje’ nodig zijn. Dit stokje leg je in het midden van de binnenkring.
Wie het neemt, heeft het woord tot hij/zij het teruglegt. Pas als je
het stokje in je hand hebt, mag je reageren of iets nieuws aanbrengen.
Als inleiding op het kringgesprek worden opnieuw de twee vragen
geformuleerd die Sofie bezighouden. De kinderen die het hele boek
gelezen hebben, vertellen hoe het met Beertje afgelopen is.
Ze vertellen ook dat het met Sofie niet zo goed afloopt, tenminste niet
voor haar papa en mama. Maar voor haarzelf?
Wat gebeurt er met haar na haar dood?
Wat denken jullie erover?
Welke gevoelens heb je hierover?
Wil je ze vertellen of liever niet?
Over deze vragen mag de binnenkring gedurende een vooraf bepaalde
tijd van gedachten wisselen, daarna worden de rollen omgekeerd en is
het de beurt aan de kinderen die op de stoel zaten.
De kinderen die nu enkel mogen luisteren, kunnen ondertussen ook een
kleine tekening maken op hun plaats. Als je dit van plan bent, moet je er
wel aan denken alles vooraf klaar te leggen om de sfeer niet te breken bij
de wissel.
Als slot kunnen we de titel van het boek op een groot blad schrijven en
de tekeningen en notities errond kleven, terwijl de muziek opnieuw
speelt.
Ander werk van Els Pelgrom
De kinderen van het achtste woud, Kosmos, 1977
Voor niks gaat de zon op, Zwijsen, 1982
De eikelvreters, Querido, 1989
130 – Makkelijk lezen

De koe die van het leven hield, Querido, 1992
Ongeboren Roulf, Querido, 1992
Bombaaj!, Querido, 1995
Illustraties van The Tjong-Khing
Hannah, kom je dansen?, Kaat Vrancken, Querido, 1997
Vos en haas, Sylvia Vanden Heede, Lannoo, 1998
Tot kijk,Vos en Haas, Sylvia Vanden Heede, Lannoo, 1999
Tsjau, Hannah!, Kaat Vrancken, Querido, 1999
Vos en Haas op het eiland, Sylvia Vanden Heede, Lannoo, 2000
Hannah en het raadsel van de stilte, Kaat Vrancken, Querido, 2000
Boek 5
Ik heb een idee
Geert De Kockere, ill. Carll Cneut
De Eenhoorn, 1999, p. 1-5
Over de auteur
Geert De Kockere studeerde voor onderwijzer maar werkt ondertussen al
een hele tijd als journalist voor verschillend jeugdtijdschriften zoals
Knuffel, Kits en Klapkrant.Via de vzw Pigmalion kan hij zijn poëzie en
verhalen voorstellen aan vele kinderen. Ook via software kan hij veel
mensen warm maken voor poëzie en mooie vertellingen. In veel van zijn
werk werkt hij nauw samen met schitterende illustratoren. Zo maakte hij
met Lieve Baeten Eefje Donkerblauw en met Geert Vervaeke Puntje, puntje, puntje.
Beide werken werden bekroond.
Over de illustrator
Carll Cneut studeerde aan het Sint Lucasinstituut in Gent.
De samenwerking met Geert De Kockere heeft al tot heel wat mooie
prentenboeken geleid. Aan de uiterlijke vorm van Ik heb een idee is veel
zorg besteed: een ruime, opvallende bladspiegel en intrigerende prenten,
als schilderijen in acrylverf met grillige typetjes en torens en doordachte
composities. Carll Cneut vindt dat hij zich altijd moet schikken naar de
beelden van de auteur en werkt voor 90% op gevoel en 10% op rede.
Hij projecteert in gedachten het verhaal op een witte muur en tekent de
kern na. Hij heft zijn hand zelfs niet op, de lijnen komen tot leven door
de kleuren.Voor zijn werk Willy kreeg hij de Boekenpauw 2000.
Over het boek
Een poëtisch verhaal, dat uiterst geschikt is om te filosoferen en waarin
de tekeningen de functie kunnen hebben van adempauze, als ruimte
(zonder tekst) om even stil te staan bij wat je zonet gelezen hebt.
Bovendien vormen de grote woorden in lichte grijstoon als het ware
‘kapstokken’ waarrond je kunt werken: droom, idee, stop!, torens…
maar ook tegenstellingen als verleden en toekomst, leven en dood.
Tegenstellingen die de mens met de nodige creativiteit kan verwerken tot
mooie beelden en symbolen, kortom tot zingeving van het bestaan.
Ik heb een idee is een verhaal van iemand die over het bestaan nadenkt. Een
ideaal boek om voor te lezen, misschien elke dag een stukje, om er lang
van te genieten.
Een mogelijke indeling kan zijn: de eerste 5 bladzijden tot ‘Het was een
rare droom’ (werken rond verleden-toekomst); vanaf de zesde tot de
tiende bladzijde tot ‘stop!’ (werken met het thema ‘tijd’); vanaf de elfde
tot de zeventiende bladzijde tot ‘‘Ik heb een idee!’ zei ik.’ (werken rond
‘het verleden zit in je hoofd, de toekomst is onduidelijk); vanaf de
achttiende bladzijde tot de vierentwintigste tot ‘Om er iets moois mee te
doen in de toren’ (werken rond mooie dingen, gebeurtenissen uit het
verleden blijven waardevol voor de toekomst); vanaf de vijfentwintigste
tot de zevenendertigste bladzijde tot ‘Daar was het idee’ (werken rond
het thema ‘dood ‘ en ‘zingeving’); vanaf de achtendertigste bladzijde tot
het einde (of eventueel de 2 laatste keren samen nemen).
Werken met het fragment
Vooropdracht
Verzamel ideeën met de klas in een ideeënbus. Een week van tevoren
lanceer je bovendien de titel, zonder het boek te tonen: ‘Ik heb een idee
maar ik verklap niet wat het is!’
Makkelijk lezen – 131

Je laat het woord ‘idee’ opzoeken in het basiswoordenboek Van Dale,
p. 207:
1. omlijnde gedachte, denkbeeld;
2. inval ingeving;
3. mening, opvatting.
Je introduceert de ideeënbus, waarin de kinderen de komende dagen
ideeën kunnen deponeren.
Als opwarmer van de les open je elke dag de ideeënbus en lees je de
ideeën voor. Eventueel kun je de ideeën rubriceren en een bestemming
geven. Zo kunnen praktische ideeën later bijvoorbeeld uitgewerkt
worden tijdens het uur plastische opvoeding.
Het boek komt ook uit de ideeënbus.
De leerkracht leest het eerste blad voor: ‘Ik had een droom. Ik zag een
toren. Boven op een heuvel.’
De kinderen zoeken uit de drie verklaringen van het woordenboek (zie
boven) welk soort idee bedoeld wordt.
Het boek leg je in de klas, zodat de kinderen er opnieuw zelf in kunnen
lezen.
Andere boeken van Geert De Kockere
Vera, De Eenhoorn, 1996
Een straatje zonder eind, De Eenhoorn, 1997
Mosje, De Eenhoorn, 1998
Niel, De Eenhoorn, 1998
Woeste Mie, De Eenhoorn, 2000
Illustraties van Carll Cneut
Varkentjes van marsepein, De Eenhoorn, 1996
Koetje in de klaver, De Eenhoorn, 1997
Heksenfee, De Eenhoorn, 1999
Woeste Mie, De Eenhoorn, 2000
Het woord ‘droom’ – groot en in een licht grijstoon gedrukt – wijst ons
een beetje de weg: het begint met een inval, een ingeving. Hierop volgt
een kort gesprek: hebben jullie dat soms ook? Enkele leerlingen maken
nu een vlugge voorstelling van ‘hun’ toren op het bord. Gevolg: alle
torens verschillen.
Daarop laat de leerkracht de tekeningen zien op de volgende twee
bladzijden.
Kinderen vertellen wat ze zien.
In de toren bevinden zich mensen; ze kijken allemaal naar beneden.
Dan lees je verder. Laat ook de tekst zien, waarop in het groot en grijs
‘toekomst’ en ‘verleden’ staat. Stel je voor dat jij in die toren zit: zou jij
het liefst naar boven (= naar de toekomst) of naar beneden (= naar het
verleden) kijken? Waarom?
Naargelang de sfeer in de klas kun je ervoor kiezen:
om de kinderen te laten vertellen/eventueel uitbeelden;
om het boek verder voor te lezen;
om de kinderen te laten schrijven wat ze zien op de toren als personage
of als persoon;
om de kinderen te laten tekenen/schilderen wat ze zien in de toekomst
of in het verleden;
om de kinderen hun toren te laten knutselen en te laten beplakken met
woorden uit tijdschriften en kranten.
132 – Makkelijk lezen

Gedicht 2
‘Het huiswerkapparaat’
Shel Silverstein
Uit: Licht op zolder
Fontein, 1995, p. 56
Over de auteur en illustrator
Van weinig dichters zullen zoveel versjes geciteerd worden in bloemlezingen,
kinderboeken en tijdschriften als van Shel Silverstein. Zijn
versjes en tekeningen staan in uitzonderlijke combinatie met elkaar.
Hij schrijft zeer direct over alle kinderprobleempjes en -problemen: over
de ellende van een beugel, hoe ontkom je aan de vaat, neem een blinde
vink als huisdier, en hoe werkt een huiswerkapparaat? Zijn cartoonachtige
tekeningen vormen een duidelijke eenheid met de tekst en zijn
soms onmisbaar om de clou van een gedicht te vatten. Er schuilt een
heerlijke subtiele wijsheid en onverwachte tragiek in alle onderwerpen
die hij aanraakt. Zijn succes in het Nederlandse taalgebied heeft hij ook
te danken aan de fijne vertalingen van Thera Coppen, Hans Dorrestein en
Willem Wilmink.
Werken met het gedicht
De kinderen zitten in een kring. In het midden staat een ‘zware doos’
waarop ‘huiswerk’ geschreven staat.
Het is de bedoeling dat de leerlingen zich spontaan vragen gaan stellen
rond de inhoud van de doos. Ze maken allerlei veronderstellingen.
De leerkracht antwoordt min of meer ontwijkend om zoveel mogelijk
reacties los te weken.
Het is erg leuk werken met een gedicht als de kinderen de tekst uit het
hoofd kennen. Om op een prettige manier te memoriseren kan de tekst
op verschillende overdreven manieren voorgelezen worden:
enthousiast/uitbundig, geheimzinnig, fluisterend, op een zenuwachtige
manier, huilerig, met een heksen- of tovenaarsstem, dromerig, als een
verkoper die een artikel demonstreert,…
Er kan eventueel een echt huiswerkapparaat gebouwd worden in het
lesuur handenarbeid: met houten blokken en latten, met karton, buizen,
kettingen, wielen, lampen, papierrollen, enz.
Zoek er geluid bij of maak zelf geluid door op allerlei materialen te
tikken of te tokkelen. Het apparaat kan ook een apparaat zijn om meer
tijd te hebben. Wat gaan we doen met de vrijgekomen tijd: lezen?
Spelen?
Als slot van het huiswerkproject laat je het gedicht voordragen terwijl
het apparaat werkt. Ondertussen kunnen de kinderen de reacties van de
andere leerkrachten opvragen, en de uitslag van de enquête bekend
maken.
Andere boeken van Shel Silverstein
Het randje van de wereld, Fontein, 1997
Ik val omhoog, Fontein, 1998
Daarna kun je: interviews laten afnemen bij ouders, leerkrachten,
kinderen, een enquête houden over huiswerk of een betoging houden
tegen huiswerk (spandoeken, slogans, rijmpjes).
Per twee kinderen kun je al improviserend een rollenspel
voorbereiden(eventueel trekken ze een kaartje waarop een situatie in
verband met ‘huiswerk’ staat.)
Ook mogelijk is een toneeltje waarin de juffrouw het huiswerk opvraagt
in de klas, maar het is niet gemaakt! Wat zegt de juf/de meester, wat
geven de kinderen als antwoord, geef enkele min of meer aanvaardbare
redenen waarom een huiswerk niet klaar is, of welke zijn uitvluchten die
de kinderen gebruiken wanneer ze niet in orde zijn.
En waarom laat je de kinderen niet eens een artikel over huiswerk
schrijven voor de schoolkrant: voor- en nadelen?
Uit de doos komt nu het gedicht, al dan niet met tekening.
Per twee leerlingen krijgen de kinderen een tekst, die nog met
rijmwoorden moet worden aangevuld. Zo kun je bijvoorbeeld de
woorden ‘bestaat-spelling-goed’ uit de tekst halen. Kunnen ze de
invulwoorden zelf raden?
Het gedicht wordt enkele keren luid en duidelijk voorgelezen, met
aandacht voor de uitspraak van de ‘e’ in kwelling en spelling.
Makkelijk lezen – 133

Boek 7
Twee zussen
Sylvia Vanden Heede, ill. Rita Van Bilsen
Averbode, 1999, p.7-11
Over de auteur
Sylvia Vanden Heede werd in Zwevegem geboren. Na haar studies
sierkunsten in Brugge is ze in die stad blijven wonen met haar gezin.
Sylvia Vanden Heede schrijft gevoelige fantasieverhalen, dierenverhalen
en historische boeken. Een verfijnde taal en een ritmische, muzikale stijl
zijn haar handelsmerk. Ze schrijft langzaam en bedachtzaam.
Haar boeken willen geen boodschap verkondigen, ze zijn rond actuele
thema’s opgebouwd, maar ze vertrekt vanuit een bepaald gevoel of een
sfeer, die een onderhuidse spanning oproept.
Over de illustrator
Rita Van Bilsen werd geboren in 1949. Ze volgde de Kunsthumaniora in
Brussel, werd regentes Plastische Kunsten en specialiseerde zich in
illustratie. Zij kreeg talrijke prijzen waaronder de Japanse ‘Owl Prize’ en
de ‘Prezzo in Erbe’ in Bologna.
Over het boek
Twee zussen wonen hoog in de bergen in een hol. Ze hebben het er wel
naar hun zin. Maar Smoor heeft het altijd warm, en Kleum heeft het
altijd koud. De winter staat voor de deur, en Kleum wil naar bed, maar
Smoor wil nog buiten zijn. Ze geniet van de koude sneeuw, maar vindt
haar hol niet meer terug.
Verwerking
We horen aan de namen van de zussen meteen dat er een grote tegenstelling
in zit. Maak er een memory of lottospel, met kaartjes met
tegenstellingen, zoals koud-warm, hoog-laag, wakker-slapen, dik-dun,
zomer-winter, Kleum-Smoor,…
De bedoeling is deze miniatuurtekeningen uit te knippen en in een
diaraampje te steken. Je kunt ze dan uitvergroot op een scherm schijnen
met een diaprojector, en daarna een voorstelling geven voor andere
kinderen in de school.
We kunnen deze ‘dia’s’ ook met kijkertjes aanbieden in een hoekje van
de klas, met een boekje erbij. Kinderen kunnen zelf nog eens in het
boekje lezen of kijken en de dromen nadien bekijken.
Als je een soort lichtbak maakt met een lamp en een glas erboven, kun je
de dia’s met dromen in de doosjes steken, niet in volgorde. De kinderen
zoeken dan een bepaalde logische volgorde door de dia’s van links naar
rechts op de lichtbak te rangschikken. Hetzelfde kun je uiteraard ook op
gewoon tekenpapier doen. Je kunt de tekeningen dan naast elkaar op
tafel leggen.
Ook als je alleen wilt werken met het fragment, zijn er verschillende
mogelijkheden.
Zo is ook dan het taalspelletje mogelijk.
De leerlingen kunnen het fragment ook op kopie zelf in stilte lezen, en
de tegenstellingen eruithalen.
Je kunt de kinderen ook bij elke strofe een tekening laten maken die bij
de tekst past (strofe 1: hoe ze wonen; strofe 2: hoe Kleum eruitziet;
strofe 3: hoe Smoor eruitziet).
Je kunt ook rare zinnen bouwen en voorlezen. Je stopt ze in een omslag
en verknipt ze in zinsdelen, bijvoorbeeld: in de zomer / is / het / koud.
Je kunt de leerlingen nieuwe zinnen laten maken en nieuwe
mogelijkheden laten uitzoeken, bijvoorbeeld: het / is / koud / in de
zomer.
Bekijk de prenten met de kinderen en laat ze allerlei voorwerpen
opnoemen die te maken hebben met warm (zon, deken, soep,…) en
koud (sneeuw, wind, frisdrank,…).
Het thema van ‘verlangen naar iets anders’ leidt zeker tot een gesprek
over dromen: wat zou jij graag dromen als je een winterslaap deed?
Als verwerking van de dromen kun je een aantal kleine fragmenten op
kalkpapier laten tekenen en zachtjes laten inkleuren met fijne
kleurpotloden.
Je kunt de kinderen twee poppen laten aankleden zoals Kleum en Smoor.
Geef elk kind een stukje tekst, dat het goed kan voorbereiden, zodat het
bij het lezen van het hele verhaal erg vlot loopt.
Je kunt vervolgens één strofe uitkiezen om straks zo vlot mogelijk voor
te lezen. Geef hen even de tijd om te oefenen.
Bij het hardop lezen laat je liefst enkele zelfde strofen achter elkaar lezen.
Daarna bespreek je de toon.
Ten slotte kan de leerkracht het boekje voorstellen, en l het bij de
bib-boekjes leggen.
Ander werk van Sylvia Vanden Heede
Wok van de wilden, Lannoo, 1990
Sporen, Lannoo, 1998
Vos en Haas, Lannoo, 1999
Tot kijk,Vos en Haas, Lannoo, 2000
Vos en Haas op het eiland, Lannoo, 2000
Illustraties van Rita Van Bilsen
Jaak Dreesen, Het herdertje van Bethlehem, Averbode, 1998
Marita de Sterck, Loop naar de zon, Lannoo, 1999
134 – Makkelijk lezen

Boek 8
Loop naar de zon
Marita de Sterck, ill. Rita Van Bilsen
Zwijsen/Infoboek, 1999, p. 35-36
Over de auteur
Marita de Sterck werd in Antwerpen geboren, en studeerde Germaanse
talen, pers- en communicatiewetenschappen en sociale en culturele
antropologie. Ze was een tijdlang hoofdredacteur van een tijdschrift over
kinder- en jeugdliteratuur. Ze doceert literatuur en antropologie aan de
bibliotheekschool van Gent.
Ze vindt lezen belangrijk omdat mensen in boeken kunnen beschrijven
en lezen wat ze denken en voelen. In haar boeken voor tieners heeft ze
het vooral over gevoelens als onzekerheid, verliefdheid, vriendschap,
wanhopige droefheid als je je in de steek gelaten voelt. Haar hoofdfiguren
zijn vaak meisjes, maar haar boeken zijn gewoon voor alle jonge
mensen bestemd. Naast verhalen schrijft Marita de Sterck ook jeugdboeken
met duidelijke en interessante informatie over mensen van over
de hele wereld. Zo wil ze bijdragen tot een groeiend begrip, meer
verdraagzaamheid en kennis van zichzelf en de anderen, wat leidt tot
meer eerbied voor elkaars cultuur.
Over de illustrator
Rita Van Bilsen werd geboren in 1949. Ze volgde de Kunsthumaniora in
Brussel, werd regentes Plastische Kunsten en specialiseerde zich in
illustratie. Zij kreeg talrijke prijzen waaronder de Japanse ‘Owl Prize’ en
de ‘Prezzo in Erbe’ in Bologna.
Over het boek
Yazie heeft binnenkort een groot feest. Omdat ze geen meisje meer is,
maar een vrouw. Haar zusje Noi vindt het allemaal heel spannend.
De hele gebeurtenis wordt gevolgd door een vreemde witte vrouw.
Wat komt die doen? De blanke vrouw heeft veel vragen heeft over de
gewoonten van de indianen, maar die staan zeer wantrouwig tegenover
de blanken. Er is al zoveel geschreven en verteld wat niet juist is.
De blanke vrouw kan hen wel overhalen, zodat ‘als jullie erover vertellen,
leren wij elkaar beter kennen’. Het verhaal leert ons een indianenstam
kennen, en we zullen vlug merken dat zij gewone Amerikanen zijn, die
toch een eigen culturele eigenheid hebben bewaard, en voor wie de
natuur en de aarde nog altijd een zeer waardevol geschenk zijn: we
mogen de aarde gebruiken, maar ze is niet van ons en we moeten de
natuurregels respecteren.
Verwerking
Zoek een weetboek over de Navajo-indianen (Dine-indianen). Bekijk
samen met de kinderen de foto’s van de mensen nu. Bekijk ook het
landschap en de omgeving waar deze mensen wonen.
Zoek er ook passende muziek bij voor op de achtergrond.
De leerkracht stelt het boek voor waar het fragment uit komt en leest de
korte inhoud van op de flap voor. De kinderen zullen het vast leuk
vinden als de leerkracht een stuk voorleest (bijvoorbeeld van p. 7 tot p. 10).
De kinderen krijgen het fragment (p. 12-13) op kopie en lezen het stil.
Verdeel de kinderen in groepjes en geef elk een markeerstift van een
bepaalde kleur. Ze moeten bijvoorbeeld de zinnen die Yazie zegt, geel
markeren. Hiermee vestigt de leerkracht de aandacht nog eens op het
gebruik van aanhalingstekens. Wat het ik-personage (Noi) zegt, wordt in
een andere kleur gemarkeerd. Het vertellende deel van het ik-personage
blijft wit. Dit deel zal minder expressief voorgelezen moeten worden dan
de dialogen zelf.
Per twee kinderen wordt er geoefend om het fragment expressief in
dialoog voor te lezen. Eventueel doen enkele groepjes dit voor de hele
klas.
De kinderen krijgen nu het hele boek of het vervolg van het hoofdstuk
tot en met p. 18. Ze zoeken een gezellig plekje om te zitten.
De leerkracht zegt dat de kinderen nu een tiental minuten krijgen om stil
verder te lezen. (Hiermee kun je de kinderen die moeilijker lezen laten
ervaren dat je op zo’n korte tijd toch al ver kunt geraken in het verhaal.)
Vooraf spreek je af dat niemand de rust tijdens deze minuten minuten
mag verstoren. Wie klaar is voor de tijd om is, mag in het weetboek
verder kijken of lezen.
Omdat het een droom is van vele mensen elkaar beter te leren kennen,
en zo meer respect voor elkaar op te brengen, is het interessant het
verhaal verder te lezen en de tekens en gebruiken van de ‘Dine’-indianen
en onze tekens en gebruiken bij de jongeren rond de leeftijd van twaalf
jaar, eens naast elkaar te leggen en te vergelijken.
We merken in het verhaal ook dat de ‘Dine’-indianen gewone mensen
zijn, met soortgelijke problemen van werkloosheid, drankproblemen en
verveling bij de jongeren.
Wees voorzichtig met informatie, vele zaken worden verkeerd
voorgesteld! Fantasie verhalen zijn uit den boze.
Als motivatie om het boek verder te lezen, kun je een eenvoudige variant
maken op een memoryspel.Voor elk personage uit het spel moeten de
kinderen een symbool vinden van het personage uit het boek: verklaar
de symbolen en tracht er een aantal andere te zoeken die hier veel
gebruikt worden.
In het spel zitten:
Opa
oma
mama
papa
zus Yazzie
zus Noi
Monty
Josje
Parkwachter
Symbool:
bosje kruiden
zilveren lepel
zeemvel
zwarte handen
feestkleed
een boek
boemerang
fototoestel
verrekijker
Je kunt het heel eenvoudig houden, of nog verder uitbreiden met
plaatsen beschreven in het boek, of andere personages.
Ander werk van Marita de Sterck
Anders is niet gek, Altiora, 1992
Een vijf met negen nullen, Lannoo, 1993
Liefste, Zwijsen, 1995
Zoë zwijgt, Altiora, 1996
Indianenverhalen, Altiora, 1996
Makkelijk lezen – 135

Alle dagen feest, Lannoo, 1997
Splinters, Querido, 1998
Wild vlees, Querido, 2000
Illustraties van Rita Van Bilsen
Jaak Dreesen, Het herdertje van Bethlehem, Averbode, 1998
Sylvia Vanden Heede, Twee zussen, Averbode, 1999
136 – Makkelijk lezen
V.u.: Majo de Saedeleer, Meistraat 2, 2000 Antwerpen / © Villa Kakelbont/NCJ, 2001 / ISBN 90-75942-34-6
Ontwerp: Pleun Vos / Illustraties binnenwerk: Dorus Brekelmans / Druk:Tegendruk

ISBN 90-75942-34-6