Dromen - Jeugdboekenweek

In september 1827 werd Berlioz in Parijs hopeloos verliefd op de Ierse
actrice Harriet Smithson, die als Ophelia in Hamlet en Juliet in Romeo and
Juliet zijn hoofd op hol had gebracht. Hoewel hij nauwelijks Engels kende
sorteerde de combinatie van de gracieuze toneelspeelster met de
beroemde verzen van Shakespeare een overweldigend effect. Álles stelde
hij in het werk om haar hart te veroveren. Hij bedolf haar onder
bloemen of sprong plots voor haar koets, maar de beroemde actrice zag
de nog jonge, onbekende componist niet eens staan. En dat maakte hem
bij momenten uitzinnig van woede. Maar zijn droomvrouw opgeven
wou hij niet en daarom besloot hij om dan zelf ook maar beroemd te
worden. Hij zou haar met verstomming slaan door de meest fantastische
symfonie schrijven: de Symphonie Fantastique, het muzikale verhaal van zijn
extreme gevoelens voor haar, van passionele liefde tot blinde woede. In
deze vijfdelige, meer dan vijftig minuten durende symfonie stelt hij
Harriet Smithson voor door middel van een idee-fixe, het muzikale
symbool van zijn obsessie dat in het hele werk opduikt en zo ook de
verschillende delen met elkaar verbindt en voor structuur en eenheid
zorgt. Die idee-fixe bestaat uit veertig maten, maar komt vooral in
brokstukken, gevarieerd of vervormd, voor. Om toch niet de minste
twijfel over zijn opzet te laten schreef Berlioz bij zijn symfonie een
uitvoerige programmatische verklaring. Een dergelijke literaire
ondersteuning van een muziekwerk was gebruikelijk in de romantiek –
veel componisten zijn ook literair begaafd –, maar ook zonder die
begeleidende tekst en zonder kennis van de achterliggende liefdeshistorie
is deze inventieve en virtuoos gecomponeerde symfonie na meer
dan 170 jaar stevig overeind gebleven. Berlioz’ inleiding gaat als volgt:
‘Een jonge musicus met een ziekelijke overgevoeligheid en een rijke
verbeeldingskracht vergiftigt zich, in een aanval van liefdeswanhoop, met
opium. De ingenomen dosis, die te zwak is om hem te doden, dompelt
hem in een diepe slaap met hevige dromen en vreemde visioenen,
gedurende welke zijn sensaties, gevoelens en herinneringen zich in zijn
zieke brein omzetten in muzikale gedachten en beelden. De geliefde
vrouw zelf is voor hem een melodie, een steeds terugkerend thema (idee
fixe) geworden, dat hem niet meer loslaat.’
Binnen die opiumdroom heeft het eerste deel ‘Rêveries–Passions’
(Dromerijen–Hartstochten) als titel. De jonge kunstenaar dagdroomt
over de tijd toen hij zijn geliefde nog niet had ontmoet. Maar dan
herinnert hij zich de uitzinnige liefde, zijn jaloerse driftbuien, de tedere
momenten, de angst om verlaten te worden.
In het tweede deel, ‘Le bal’ (‘Een bal’), vindt hij zijn geliefde terug op
een bal, midden in het tumult van een feest. Harpklanken leiden een
wals in.
Het middendeel, ‘Scène aux champs’ (‘Scène op het land’), begint
bucolisch: op een mooie zomeravond hoort de kunstenaar twee herders
een lied spelen, op Engelse hoorn en hobo. Die pastorale stemming
maakt hem rustig tot zijn geliefde hem plots verschijnt. En dan, opnieuw
in de woorden van Berlioz: ‘Zijn hart krimpt ineen; smartelijke voorgevoelens
pijnigen hem. Stel dat zij hem bedriegt! Een van de herders
hervat zijn rustieke lied, de ander antwoordt niet meer. De zon gaat
onder. In de verte gerommel van de donder. Eenzaamheid. Stilte.’
In het vierde deel, ‘Marche au supplice’ (‘De mars naar het schavot’),
droomt de kunstenaar dat hij zijn geliefde heeft gedood en daarom op
het schavot zal worden geëxecuteerd. De optocht naar het schavot, op
een dreigend marsritme, is rumoerig, dan weer statig, tot het rumoer
wegsterft en alleen nog de marcherende stappen te horen zijn. Op het
einde is de idee-fixe te horen, een laatste liefdesgedachte die bruusk
wordt afgebroken door het vallen van de bijl.
Het slotdeel, ‘Songe d’une nuit du Sabbat’ (‘Droom van een heksensabbat’),
lijkt wel de muzikale pendant van een visoen van Jeroen Bosch.
De kunstenaar is op een heksensabbat terechtgekomen en ziet rond zich
gruwelijke wezens als schimmen, heksen en monsters. Terwijl ze te
midden van helse geluiden wachten op zijn begrafenis weerklinkt
Smithsons melodie, maar ditmaal als een banale, groteske dans. Het is
zijn geliefde die op de heksensabbat opduikt en in de duivelse orgie
meedanst. Doodsklokken, een parodie op het ‘Dies Irae’, de heksen
dansen rond het graf.
Eenmaal Berlioz zijn heftige en tegenstrijdige sentimenten voor
Smithson in muziek had neergelegd en verwerkt, verlegden zijn
passionele gevoelens zich al vlug van de actrice naar de jonge pianiste
Camille Moke. Deze beeldschone achttienjarige zou later onder de naam
Camille Pleyel een van de beroemdste pianovirtuozen van de
negentiende eeuw worden. Berlioz had haar leren kennen in de meisjeskostschool
waar ze beiden les gaven, zij piano, hij gitaar. Zijn vriend, de
pianist-componist Ferdinand Hiller, was al op haar verliefd, maar dat kon
geen beletsel zijn. In zijn memoires bekende Berlioz dat Camille hem ‘in
vuur en vlam zette en alle duivels uit de hel in hem wakker riep’. Dat hij
Harriet Smithson in een heksensabbat opvoerde en Camille Moke er van
betichtte dat ze ‘alle duivels uit de hel’ wakker riep, zegt iets over hoe hij
tegen vrouwen als bron van alle kwaad aankeek. Zoals zoveel mannen
die een moeizame relatie met hun moeder met zich meesleepten had hij
het moeilijk met vrouwen.
Na de succesvolle creatie van zijn Symhonie Fantastique op 5 december 1830
kon hij het zich veroorloven om zich te verloven met Camille, weliswaar
nadat hij haar moeder had moeten beloven tot Pasen 1832 te wachten
om met haar te trouwen. Camilles moeder was een harde zakenvrouw
die in Parijs een lingeriewinkel had geopend nadat haar Belgische (!)
echtgenoot hun hele kapitaal had vergooid. Ze wilde voor haar dochter
de beste partij en hield Berlioz achter de hand, terwijl ze uitkeek naar
nóg beter. En beter was inderdaad de drieënvijftigjarige rijke pianobouwer
Pleyel. De piano was hét instrument van de negentiende eeuw
en pianofirma’s als Pleyel en Érard konden de vraag nauwelijks volgen.
Goed gezien dus van Camilles moeder, die, terwijl Berlioz op concertreis
in Italië was, haar dochter uithuwelijkte aan Pleyel. De bedrogen
componist moest het in Italië stellen met een laconiek briefje. Zijn
reactie was typisch voor Berlioz: ‘Twee tranen van woede sprongen in
mijn ogen, en mijn besluit stond onmiddellijk vast. Ik moest meteen
naar Parijs, waar ik zonder mededogen twee schuldige vrouwen en een
onschuldige man moest doden.’ Maar eenmaal in Nice gearriveerd was
hij gekalmeerd en liet hij zijn moordplannen varen.
Gelouterd door zijn avontuur met Camille Moke realiseerde hij zich dat
Harriet Smithson de enige ware was en weer begaf hij zich op het
veroveringspad. Op 9 december 1832 organiseerde hij in Parijs een
uitvoering van de Symphonie Fantastique, waarop hij haar inviteerde. Hij
hoopte dat het haar dan zou dagen dat zij het onderwerp van de
symfonie was. En zijn plan slaagde. In zijn Memoires rapporteerde hij: ‘De
symfonie heeft een verpletterende uitwerking. Dit succes, het hartstochtelijk
karakter van het werk, de brandende melodieën, de liefdeskreten,
de vlagen van razernij, de heftige geluidstrillingen, van zo nabij,
van een dergelijk orkest, moesten wel een even diepe als onverwachte
indruk maken op haar nerveuze inborst en haar dichterlijke verbeelding
– en dat deden ze ook. Toen, diep in haar hart verzuchtte ze heimelijk:
"Stel dat hij mij nog steeds beminde!"’ Maar zelfs na die fantastische
liefdesverklaring was miss Smithson nog niet helemaal over de streep.
De steeds hopelozer wordende Berlioz zag nog maar één middel: haar
van zijn liefde overtuigen door in haar bijzijn vergif te slikken. In een
brief aan een vriend bracht hij nadien verslag uit: ‘Vreselijke kreten van
Henrietta… Verheven vertwijfeling!… Wreed gelach van mijn kant!…
Verlangen weer te leven bij het horen van haar heftige liefdesverklaringen!…
Braakmiddel!… Twee uur lang vomeren!… Slechts twee
korrels opium bleven achter; ik was drie dagen ziek, maar ik heb het
overleefd.’ Tegen zoveel hardnekkigheid kon Harriet niet op en eindelijk
gaf ze haar jawoord. Op 3 oktober 1833 trouwden ze, met Franz Liszt als
een van de getuigen. Maar al vlug bleek hun huwelijk een mesalliance.
Harriets ster als actrice taande, haar schoonheid verbleekte en ze zocht
11