Dromen - Jeugdboekenweek

En ze fluiten er een liedje bij.
Ze gaan over de dijk langs de sloot.
En ze doen wie het hardst kan stampen.
De grond trilt ervan.
Het nest van eend schudt heen en weer.
Het lied klinkt nu hard.
Eend doet zijn ogen open.
Naast zijn nest ziet hij twee poten.
Ze zijn van Spreeuw.
‘Hè hè’, zegt Spreeuw.
‘Wat een slaapkop ben jij, zeg!
Ik floot zo hard ik kon.
En toch sliep je maar door!’
Met het waken over de slaap wordt bedoeld dat we in onze dromen
elementen uit de buitenwereld integreren in ons ‘droomverhaal’. In het
verhaal Eend leert vliegen droomt Eend over duizend fluitende poten.
Wanneer hij wakker wordt, blijkt dat het gefluit dat van Spreeuw naast
hem was.
Dergelijke dingen gebeuren vaker in dromen: een geluid uit de
buitenwereld dringt in onze slaap tot ons door, maar vooraleer het ons
kan wekken, nemen we het op in ons droomverhaal. ’s Ochtends
constateren we dan verbaasd dat de vreselijke donderslag waarover we
droomden in werkelijkheid een boek was dat van het nachttafeltje
gedonderd is.
Met het waken over de emotionele gezondheid, bedoelen we dat er in de
droom veel emotionele aanspraken en gebeurtenissen verwerkt worden.
Net als Eend, die zijn pootje verloor, droomt over duizend poten,
dromen kinderen vaak over moeilijke of pijnlijke gevoelens en
gebeurtenissen in hun leven. Moeilijke gevoelens en gebeurtenissen
worden deels al dromend en fantaserend verwerkt en geïntegreerd in het
persoonlijk functioneren.
Raija-Leena Punamäki (1998) is een Finse psychologe die onderzoek
doet over hoe dromen psychologische bescherming kunnen bieden in
traumatische omstandigheden. Zo doet zij bijvoorbeeld droomonderzoek
bij kinderen in traumatische omstandigheden. Daarbij liet zij kinderen
van zes tot vijftien jaar, die in de Gaza-strook in gewelddadige
omstandigheden hadden geleefd, een droomdagboek bijhouden.
Het ging om kinderen die in levensgevaar hadden verkeerd, en getuige
waren van gewelddadige vernieling en dood. Punamäki liet deze
kinderen, in de tijd dat ze in een vluchtelingenkamp verbleven, zeven
dagen lang een dagboek bijhouden, waarin ze elke ochtend hun dromen
noteerden van de voorbije nacht. Ze wilde daarbij onderzoeken of
sommige droomkenmerken bij deze kinderen samengaan met een
slechtere of een betere psychische gezondheid. De conclusies die zij
daaruit trekt, zijn bijzonder interessant, ook voor ‘traumatische’
gebeurtenissen die minder zwaar zijn dan leven in een oorlogssituatie.
Traumatische ervaringen bij kinderen houden een ernstig risico in op
een verstoring van de gezonde emotionele ontwikkeling. De slaap blijkt
daarbij bijzonder kwetsbaar te zijn. Traumaslachtoffertjes lijden vaak aan
slaapstoornissen, nachtmerries en angstdromen. Anderzijds blijkt dat
dromen soms een hulp kan zijn om een trauma verwerkt te krijgen, en
een goede ontwikkeling naar een gezonde persoonlijkheid weer op gang
te trekken.
Kinderen met traumatische ervaringen blijken vaak een welbepaalde
opeenvolging van verschillende soorten dromen te hebben. Heel vaak
blijken kinderen kort na een traumatisch gebeuren op exact dezelfde
wijze te dromen wat er gebeurd is. Het zijn identieke herhalingen van
het trauma, alsof de film zich steeds opnieuw afspeelt op exact dezelfde
wijze. Een tijd later zijn hun dromen meestal nog steeds beangstigend,
maar gaan ze al meer verhaalelementen omvatten. Naarmate er meer tijd
overheen gaat, gaan de dromen steeds meer op verhalen lijken met
allerlei nieuwe, soms vreemde wendingen. Zo kan er in deze dromen
iets opgelost of beheerst worden, dat in de realiteit niet te beheersen
was.
Uit onderzoek blijkt dat de kans om weer op het spoor van een gezonde
ontwikkeling te geraken groter is wanneer kinderen in hun dromen
metafore beelden vinden voor shockerende en traumatische ervaringen,
en wanneer daarbij een grote variatie aan gevoelens tot uitdrukking kan
komen. Dan kunnen dromen helpen om te komen tot een geleidelijke
vermindering van de overweldigende pijnlijke gevoelens.
Dromen en fantaseren: een andere logica
Dat er gemeenschappelijke elementen terug te vinden zijn in dromen en
in fantaseren, wordt wellicht stilaan duidelijk. Hoe meer ‘verhaalelementen’
er in de droom vervat liggen, hoe dichter het dromende kind
bij de verwerking van pijnlijke gebeurtenissen kan komen, zeggen
onderzoekers.
In dromen kan er, net als in fantasieën, met personages, gebeurtenissen
en gevoelens gejongleerd en getoverd worden. Gevoelens kunnen
worden omgekeerd of weggelaten, personen kunnen verwisseld worden,
wensen kunnen tot uiting worden gebracht, jongens kunnen meisjes
worden en vice versa… Dit heeft als gevolg dat gevoelens aanwezig
kunnen zijn zonder dat ze herkend worden, of dat tegenstrijdige
gevoelens tegelijkertijd aanwezig kunnen zijn. Denken we maar aan Tom,
die er met zijn droom in slaagt uiting te geven aan zowel zijn wens om
zijn zus kwijt te zijn, als aan zijn medeleven en liefde voor haar.
In dromen hoeven we immers absoluut geen rekening te houden met de
wetten van de logica van overdag. In dromen vraagt er niemand:
‘Komaan, hoe zit het, zie je haar nu graag of wil je haar kwijt?’
In dromen kun je meerdere personages tezelfder tijd zijn en de meest
tegenstrijdige gevoelens gelijktijdig beleven en vorm geven.
Dromen en fantasieën volgen een andere logica dan de logische
redeneringen van ons bewuste denken en spreken. In ons denken en
spreken proberen we lijnen vast te houden: wat moet ik eerst vertellen
en wat volgt daarna, als dit… dan dat…, eerst dit… vervolgens dat…,
In dromen en fantasieën ligt dat compleet anders. In dromen en
fantasieën lijkt soms elke logica verloren te gaan: het ene moment lig je
dood neer, en het volgende moment ben je weer in een gevecht
betrokken. Dieren kunnen spreken en voorwerpen kunnen bewegen. Je
kunt soms de binnen- en de buitenkant van een huis tegelijkertijd zien,
groot en klein kunnen met elkaar verwisseld worden…
Rita Ghesquiere (1998) geeft in een historische schets van de actuele
thema’s in kinder- en jeugdboeken aan dat er in kinder- en jeugdboeken
tegenwoordig weer volop ruimte is voor fantasie en verbeelding.
Ze verwijst daarbij naar Roald Dahl als trendsetter. Deze auteur geeft de
kinderen de fantasie als wapen mee, om het met succes te kunnen
opnemen tegen negatieve krachten en grote machten. Denk maar aan
hoe Mathilda zich een weg vindt in een wereld die geregeerd wordt
door volwassenen, en die voor kinderen extreem saai en afstompend is.
Misschien kan er niet alleen in dromen, maar ook in fantasieverhalen iets
opgelost of beheerst worden, wat in de realiteit niet zo gemakkelijk te
beheersen is.
Wat in droom, fantasie en verbeelding op het eerste gezicht een
afwezigheid van elke logische redenering lijkt, is echter een uiting van
een eigen, zeer specifieke wijze van redeneren. Dit wordt een ‘prelogisch
redeneren’ of een ‘primair procesdenken’ genoemd. Het is een redeneren
waarin emoties, gedachten, herinneringen en impulsen op een heel
16