Dromen - Jeugdboekenweek

Dromen en filosofie
‘Het leven is een droom.’ Een veelgehoorde uitspraak, titel van tal van
boeken, vers in vele gedichten.
Een van de grote bekommernissen van de moderne westerse wijsbegeerte
bestond erin te proberen te bewijzen dat de werkelijkheid écht
is – dat we met andere woorden niet voortdurend aan het dromen zijn.
De vader van de moderne filosofie, René Descartes, was op zoek naar
een absoluut onbetwijfelbare zekerheid. Hij begon met alles te
betwijfelen wat maar enigszins betwijfeld kan worden, in de hoop op
die manier te stuiten op een onbetwijfelbaar gegeven, waarop hij dan de
hele kennis zou kunnen funderen. De werkelijkheid als geheel – zo
redeneerde hij – kan te allen tijde betwijfeld worden: niets garandeert
ons dat het niet allemaal zelf gecreëerde droombeelden zijn. Sommige
dromen voelen namelijk bijzonder reëel aan – we zouden zweren dat ze
echt zijn, en vaak zijn we ook na het ontwaken verbaasd dat het allemaal
niet echt is gebeurd. Zo zou het ook kunnen dat de hele wereld niets
anders is dan een droom, waaruit we, bijvoorbeeld bij onze dood, zullen
ontwaken. Om te bewijzen dat dit niet het geval is doet Descartes
uiteindelijk een beroep op de goedheid van God (die volgens hem
noodzakelijk bestaat), die niet kan toestaan dat we op die manier zouden
worden misleid.
De westerse wetenschap gaat ervan uit dat de werkelijkheid echt is, dat
ze is zoals ze is en dat het belangrijk is haar te kennen zoals ze zich
aandient. In het oosten daarentegen (boeddhisme, hindoeïsme, taoïsme)
overheerst de gedachte dat het leven inderdaad een (kortstondige)
droom is, en bijgevolg niet meer aandacht verdient dan andere dromen.
Er is de beroemde droom van Zuang Zu, die droomde dat hij een vlinder
was en bij zijn ontwaken niet meer wist of hij Zuang Zu was die
droomde dat hij een vlinder was, of een vlinder die droomde dat hij
Zuang Zu was.
Volgens de psychoanalyse van Freud zijn dromen de uitdrukking van
verborgen en verdrongen wensen, die aanwezig blijven in het
onbewuste. De onderliggende gedachte is dat wij meer weten (over
onszelf) dan wij bewust menen te weten (zie ook gegevens vanuit
hypnose). In de loop van ons leven worden pijnlijke ervaringen of
ongeoorloofde verlangens (vaak in verband met seksualiteit) voortdurend
uit ons bewustzijn verdrongen, door toedoen van een soort
innerlijke censuur. Tijdens de slaap wordt die censuur gedeeltelijk
opgeheven, zodat beelden uit het onbewuste opnieuw kunnen opduiken.
Dit gebeurt echter nog steeds in een gecamoufleerde vorm: het droomverhaal.
De analyse van een droom kan ons dingen over onszelf duidelijk
maken die ons in ons bewuste leven waren ontgaan. De therapeutische
techniek van de psychoanalyse is voor een groot deel hierop gebaseerd.
Freuds leerling Jung gaat verder in de betekenis die hij toekent aan
dromen. Hij meent dat in de droom niet alleen persoonlijke inhouden
uit het onbewuste opduiken, maar ook collectieve, archetypische
symbolen die tot de erfenis van de mensheid als geheel behoren, en die
een soort magische waarde hebben. De droom stelt ons in verbinding
met een bovennatuurlijke, bovenpersoonlijke wereld en kan ons
inlichten over gebeurtenissen lang voor onze eigen geboorte, of in de
verre toekomst.
Patricia de Martelaere
Patricia de Martelaere is filosoof en essayist en doceert filosofie aan de
Universiteit van Brussel en Leuven.
6