Dromen - Jeugdboekenweek

Onderwerp in de literatuur
Er zijn natuurlijk de dromen als onderwerp bij uitstek, als onderzoeksobject
bij Freud en Jung. Zij wijdden heelder studies aan het fenomeen
dromen. En als je in de bieb het trefwoord ‘dromen’ intikt, krijg je een
ellenlange lijst dromenverklarende boeken, met van zeer onbetrouwbaar
tot serieus klinkende titels. Maar we hadden het over literatuur.
In House of Sleep van Jonathan Coe hebben alle hoofdpersonages iets met
slaap en/of dromen: hetzij gebrek, hetzij teveel … Er is Terry die als
student minstens veertien uur per etmaal slaapt, op jacht naar de perfecte
wereld waar hij altijd van droomt, al kan hij zich 's ochtends alleen
herinneren dat het perfect was. In een latere fase van zijn leven slaapt hij
nog nauwelijks, workaholic als hij is. Het is pas wanneer hij voelt dat
van hem verwacht wordt dat hij een zware taak op zich neemt dat hij er
weer naar begint te verlangen eens lang en diep te slapen. (Vluchtreflex?)
En er is Sarah die zo levensecht droomt dat ze werkelijkheid en droom
door elkaar begint te halen, wat tot hilarische, maar ook pijnlijke
situaties leidt.
Eduardo Galeano noteert in zijn Boek der Omhelzingen, een boek vol
geschiedenisjes, onder andere de dromen van zijn vrouw, kort en
krachtig, mooi. ‘Helena – zijn vrouw – was in een rijtuig op weg naar
het land, waar de dromen worden gedroomd. Naast haar op de bok zat
het hondje Pepa Lumpen. Pepa droeg onder haar arm een kop, die in
haar droom zou gaan werken. Helena had een enorme hutkoffer vol
maskers en gekleurde doeken bij zich. De weg was vol mensen. Allemaal
liepen ze naar het land van de dromen en maakten een hoop drukte en
veel herrie bij het elkaar laten zien van de dromen die zij gingen
dromen, zodat Pepa zat te mopperen omdat ze haar niet toestonden zich
te concentreren zoals het moet.’ U kent dat vast, zo van die beeldrijke,
maffe dromen met een sterke interne logica, maar waar je ’s ochtends –
als je je er nog iets van herinnert, opschrijven, opschrijven – geen touw
meer aan kunt vastknopen!?
In Gioconda Belli’s De Bewoonde Vrouw komt Lavinia, het hoofdpersonage,
haar overleden grootvader nog regelmatig tegen in haar dromen: ‘Zij
stonden op een hele hoge berg met sneeuw op de top en lente op de
hellingen. Grootvader bevestigde een paar enorme vleugels van witte
veren op haar rug, dezelfde die zij in een paasprocessie had gedragen
toen zij als engel verkleed meeliep, blies heel hard en gaf haar een
duwtje om haar te laten vliegen. En in haar dromen vloog zij echt. Zij
was gelukkig, voelde zich vogel, en zij voelde zich zeker, omdat haar
grootvader daar hoog op de berg op haar wachtte en ervan genoot haar
te zien vliegen. Maar de laatste tijd begon zij nachtmerries te krijgen,
waarin de vleugels in aluminium veranderden en zij met veel geraas ter
aarde stortte.’ De dromen van Lavinia vormen een link tussen het
verleden en het heden. Ze verzorgen continuïteit, maar tegelijkertijd
voegen ze ook een extra dimensie toe aan het hier en nu van Lavinia.
Alsof de puzzelstukken waaruit haar wereld bestaat even in een andere
constellatie worden gelegd, niet minder zinvol dan de samenstelling die
ze gewend is, maar wel anders. De dromen gunnen de lezer ook een blik
in de gevoelswereld van het hoofdpersonage, die daardoor handelingen
en gedachten van Lavinia eerder of soms beter begrijpt of denkt te
begrijpen dan Lavinia zelf.
Nog zo’n boek waarin dromen een prominente rol spelen is De ondraaglijke
lichtheid van het bestaan van Milan Kundera. Tereza heeft last van haar dromen,
soms. Het zijn doorgaans geen fijne dromen. Ze weerspiegelen haar
onzekerheden, haar angsten. Maar de verteller merkt op: ‘De droom is
niet alleen een mededeling (een eventueel gecodeerde mededeling),
maar ook een esthetische activiteit, een spel van verbeelding dat op
zichzelf waarde heeft. De droom is er het bewijs van dat verbeelding, het
dromen van iets dat niet gebeurd is, tot de diepste behoeften van de mens
behoort. Hierin ligt de wortel van het verraderlijke gevaar van de droom.’
Dromen als een van de diepste behoeften van de mens, van de mens van
alle leeftijden. Neem nou Annetje Lie in Annetje Lie in het holst van de nacht
van Imme Dros en Annemie Heymans. Annetje Lie wordt door haar
vader bij haar oma gedropt. Die schijnt niet te weten wanneer Annetje
Lie haar mamma of pappa zal terug zien. ’s Nachts zwerft het meisje
rond in het holst van de nacht, in het gezelschap van de Muizenkoning
en de Maan en nog vele anderen. De Vos bijvoorbeeld, die haar een
rondleiding zal geven voor honderd haren. Hij trekt ze bij haar uit. ‘‘Au!’
zegt ze honderd keer. ‘Wat is er toch, heb je ergens pijn?’ vraagt de Vos
met de stem van pappa. ‘Ja pijn, au het doet pijn!’ De Vos buigt zich heel
dicht over haar heen, zijn vlugge nagels trekken en trekken, zijn staart is
heet als oma’s straalkachel.’ Na een poosje schijnt er geen eind meer te
komen aan de nacht. En aan de dromen. En het is nog maar de vraag of
Annetje Lie dat wel wil, want waar zal ze het meest gerustgesteld
worden: in het de echte wereld of in haar dromenwereld, in het holst
van de nacht? Het kan hard werken en hard afzien zijn, dat dromen.
Literair-technische mogelijkheden
Behalve als deel van het verhaal bieden dromen schrijvers ook heel wat
literair-technische mogelijkheden. Het inpassen van dromen stelt de
schrijver in staat weg te gaan van het reële, het realistische, het beperkte
van het hier en nu in het boek. Het biedt de mogelijkheid een parallel
universum te creëren. Men accepteert beter dat er absurde, ongehoorde
dingen kunnen gebeuren, zonder dat die meteen een impact hebben op
het leven van de personages en zonder dat de schrijver ervoor
verantwoordelijk gehouden kan worden.
Milan Kundera speelt daarmee in Identiteit. Een vrouw droomt (?) van een
vroegere minnaar. Haar man merkt dat en speelt erop in door haar
liefdesbrieven te sturen alsof ze van een geheime bewonderaar komen.
De vrouw vertelt haar man er niets over. Uiteindelijk gaat ze op zoek
naar haar vroegere minnaar en beleeft ze een wilde orgie. Of droomt ze
daar alleen van? Of heeft haar man het allemaal gedroomd? Dromen
hebben het voordeel dat het concept an sich vertrouwd is, inclusief het
vage, het vertrouwd-vreemde, waar de schrijver dan weer heel ver kan
gaan in het spelen met dat ‘vreemde’.
Alice in Wonderland - Werkelijkheid versus Droom
Hét voorbeeld van een droomboek is natuurlijk Alice in Wonderland.
Dat Alice droomt, wordt pas geëxpliciteerd op de laatste pagina’s. Haar
zus maakt haar wakker, luistert naar Alice die haar droom vertelt en
begint, nadat ze haar zusje heeft weggestuurd, zelf te dromen. Eerst over
Alice zelf, later ook de droom die Alice haar net verteld heeft. Maar ‘zo
bleef ze zitten met gesloten ogen, en waande zichzelf half in
Wonderland, al, wist ze wel dat zij ze maar open hoefde te doen om
alles weer saaie werkelijkheid te laten worden – het gras zou gewoon
ritselen in de wind, en de vijver rimpelen tegen het wuivend riet – de
rinkelende theekopjes zouden veranderen in tinkelende schaapsbellen, en
het schelle geschreeuw van de Koningin in de stem van de herdersjongen
– en het niezen van de baby, de gil van de Griffioen en al de
andere vreemde geluiden zouden (wist ze) veranderen in het verwarde
rumoer van de boerderij in vol bedrijf.’
‘Saaie werkelijkheid’ in tegenstelling tot de opwindende droomwereld.
Het is een tegenstelling die wel vaker voorkomt: in dromen zijn mensen
vrij(er), het is er spannender, onvoorspelbaarder. Kinderen zijn er
doorgaans dol op. Maar net die onvoorspelbaarheid in een droom en,
vooral, het moment waarop de scheiding tussen droom en realiteit
minder duidelijk wordt, maken sommige dromen ook angstaanjagend,
ook – misschien wel vooral – voor volwassenen.
19