Untitled

38
58. Toprak, Milli Burjuvazi, s. ıl3-ı24
59. Bayram Sakallı, Milli Mücadelenin Sosyal Tarihi, İz Yay. İstanbul, 1997, s. 20
60. Doğan Avcıoğlu, Türkiye'nin Düzeni I, Bilgi Yay., 2. baskı, Ankara, 1968, s.266
şirketlerde örgütleyerek «milli ticaret» in doğuşuna ortam hazırlamıştı.
Meşrutiyetin ilk beş yılı ı 908-1913 'de kurulan anonim ortaklılar yabancı- gayrimüslim ortaklığına
gidilmiş, şirketlerin çoğunda, yabancı sermaye ağırlığını korumuştu. "Milli İktisat" dönemi diye adlandırılan
1914-1918 döneminde ise faaliyete geçen anonim şirketlerin büyük çoğunluğu Müslüman- Türk kesim
tarafından gerçekleştirildi.
Para kazanma ve servet sahibi olmayı hedef gösteren İttihatçıların bu amaca ulaşmak için türlü
yolsuzluklara bilinçli bir şekilde bulaştıklan ileri sürüldü. Yöneticilerde bunun kaçınılmaz olduğuna dair
bir kanaat vardı.
II. Meşrutiyetekadar Şirket-i Hayriye ve Ziraat Bankası dışında yabancı sermaye ye başvurulmaksızın
kurulmuş Osmanlı Anonim Şirketi çok azdı. II. Meşrutiyet dönemi savaş yılları olmasına rağmen şirketleşme
yönünden önemli oluşurnlara zemin hazırladı. Şirket sayısında belirgin bir artış görüldü. Birinci Dünya
Savaşıyla birlikte yeni kurulan şirketlerin büyük çoğunluğunda yerli, o günkü ifadeyle "milli" sermaye
hakim bir nitelik kazandı. Nitekim Müslüman -Türk unsuru Meşrutiyetle birlikte ticarete atılmış, şirket
kurmaya başlamıştı. 58
Milli iktisat fikrinin yaygınlaşmasıyla birlikte 1913-19 ı 4 yıllarında Osmanlı Rumiarına karşı
ekonomik boykot hareketi başlatıldı.1914yılında çıkarılan Teşvik-i Sanayi Kanunu'na yabancı mallardan
yüzdel O daha pahalı olsa bile devlet organlarının yerli malları alması hükmü getirilmişti 5 9. Kanun ayrıca
fabrika kuracak kişilere 5.000 metrekare bedelsiz arsa ve inşaat ruhsatı vermeyi, ı5 yıl vergi muafiyetini
öngörüyordu. 60
İttihat ve Terakki Partisi merkezini İstanbul' a taşıdıktan sonra 1913 yılı kongresinde milli iktisat
politikasını resmen benimsemiş, başkent İstanbul'da yeni tüccar ve işadamı yetiştirme politikasının
yürütülmesini partinin İstanbul sorumlusu ve parti meclisi üyesi Kara Kemal'e vermişti. Kara Kemal'in
önderlik ettiği anonim şirket kurma kampanyası Anadolu kentlerine de örnek olmuştu. Özelliklede Birinci
Dünya Savaşı yıllarında, ekonominin dışa kapanması nedeniyle, Anadolu mahsulleri revaç bulmuş, İttihat
ve Terakki Cemiyeti'nin taşra örgütleri, Anadolu eşrafını servet biriktirmeye teşvik etmişti. İttihat ve
Terakki Partisinin yerel örgütlerinin destek ve teşvikiyle Anadolu'da I. Dünya Savaşı sırasında 76 anonim
şirket kuruldu. En fazla şirket Konya' da kurulmuştu. 19 yeni şirketin kurulduğu Konya'yı İzmir 1 ı şirketle,
Aydın, Bursa ve Kütahya 3 er şirketle, İzmit, Hayfa, Kastamonu, Uşak, Manisa, Kayseri, Erzurum, Ankara,
Şam, Beyrut, Kudüs, Akşehir, Karaman gibi illerde en az birer yeni şirketle izlemişlerdi.
Bu dönemde kurulan şirketlerin sayısı konusunda muhtemelen üzerinde çalıştığımız kitabın verilerini
değerlendiren Toprak şu bilgileri verir: "Yapılan teşvik ve himaye sayesinde 1908-1918 yılları arasında
toplam 236 şirket kurulmuştu. Meşrutiyetin ilk beş yılında faaliyete geçen anonim şirket sayısı 1 13 dür. 1918
yılında faaliyetleri devam eden 129 şirketten ı20 tanesi İttihat ve Terakki iktidarları döneminde kurulmuş
olan şirketlerdi. Savaş yıllarında yabancı şirket sayısı azalmış, Türk şirketleri çoğalmıştı. 129 şirketin 42
tanesi ticaret, 41 tanesi sanayi, 16 tanesi mali, 15 tanesi inşaat ve nakliyat, 9 tanesi sigorta, 6 tanesi ziraat
alanında faaliyet göstermekteydi. Bu şirketlerin toplam sermayesi 16 milyon lirayı aşmıştı."Ticaret Vekili
Mustafa Rahmi Bey'in 1927 yılında verdiği rakamlar da yukarıdaki sayıları destekler mahiyettedir: "Har bi
umumiye kadar mecmu Anonim şirketlerin adedi (68) idi. Harbi Umumi'de (70) şirket teşekkül etmiştir.
1919 senesinde (12), 1920'de (8), 1921 'de (4), 1922'de (5) şirket teşekkül etmiştir. Lozan Muahedesi'nin
akdinden sonra memlekette teessüs eden sükı1n ve istikrar ile sulhün devamı, bu gibi iktisadi teşekküllerin
------------İSTANBUL TİCARET ODASI ------------