Untitled

T
emerküz
--TİCARET VE ZİRAAT NEZARETİ MEMALİK-İ OSMANİYE' DE OSMAN Ll ANONiM ŞİRKETLERİ --
kanununun (La Loi de Concentration) iktisat sahasındaki uygulamalarına tesir eden
ekonomik sebep ve etkenierin ayrıntılarıyla açıklanmasına girmeden özetle denilebilir ki son
yüzyıl içinde vücuda getirilen büyük ekonomik girişimler, anonim şirketlerin kurulmasına ve gelişmelerine
sebep olmuştur. Ticaretin ve ekonominin bu gelişmesini takiben medeni ülkelerde ticaret mevzuatı ve
kanunları ıslah edilmiş, ticari işlemler ve ekonominin kazandığı ilerleme seviyesi ile uyumlu bir yapının
ortaya çıkması sağlanmıştır. Büyük sermayelere ihtiyaç duyan büyük girişimlerin gerçekleştirilmesi, ancak
sınırlı sorumlulukları bulunan anonim şirketlerin kurulmasıyla mümkün olabilir. Bu şirketlerin kurulma
şekli hakkında başlıca iki yol vardır. Birinci yol, siyasi hükümlere uyularak düzenlenen esas sözleşmenin
kazanmasıdır. Buna usul-i serbest! denilir. Ancak bu şeklin yürürlükte olduğu memleketlerde şirketlerin
korunabilmesi için, şirketlerin yaptığı işlemler düzenli bir şekilde teftiş ve gözetim altında bulundurulur.
Serbest! usulünün en fazla yürürlükte olduğu İngiltere de bile görülen lüzum üzerine 1878 tarihinden sonra
denetim ve gözetim tedbirleri artırılmıştır. Gerçekte de birikimlerini güvenli ve faydalı bir şekilde kullanacak
yatırımlara yatkın olan halkın gözü önünde yaldızlı ümit aynaları pariatarak topladıkları sermayeyi, şahsi
menfaatleri için kullanmak gibi yolsuzluklam girişenler her zaman ve her memlekette mevcutturlar. Medeni
seviyeleri ve ekonomik terbiyeleri gelişmeyen memleketlerde bu tür yolsuzluklar daha kolay ve daha çok
yapılır. Her hangi bir teşebbüsün hayata geçirilmesi düşüncesiyle kurulacak şirketlerin -halkın birikimlerinin
emniyeti açısından- öncelikle hükümetin izin ve incelemesine tabi tutulması, usulüne (müsaade-i evveliyye;
autorisation prealable) önceden izin alma usulü denilir. Osmanlı Devleti'nde de bu usul yürürlüktedir.
Şirketin kuruluş amacını ve sair hükümlerini açıklayıp düzenleyen "nizamname-i esas i layihası" üzerinde
önce Ticaret Nezareti 'nce gerekli incelemeleryapıldıktan sonra Sadaret' e gönderilir ve oradan Şura-ı Devlet' e
havale edilir. Maliye dairesi ve genel kurulca yapılan inceleme ve düzeltmeler çerçevesinde şirketin kuruluşu
bakanlar kurulunca uygun görüldüğü takdirde padişahın emir ve iradesi alındıktan sonra şirket kurulmuş olur.
Anonim şirketlerinin kuruluşunu kolaylaştırmak için bakaniıkça dokuz bölüm ve kırk yedi
maddeyi içeren bir esas sözleşme ( nizarnname) örneği düzenlenmiş ve bu örnek padişah tarafından
tasdik edilmiştir. Matbu nüshaları isteyenlere belirli bir ücret karşılığında bakanlık tarafından
verilmektedir. Daha önce kurulmuş şirketlere dair kuruluş kanunlarından alınarak bu kitaba yazılan
örnek bilgilere bakıldığında her şirketin farklılık gösteren yönlerine işaret edildiği görülür. Ele alınan
şirketlerin anonim şirketler nizanınamesine uyan hükümlerine yer verilmemiştir. Her şirketin esas
hükümleri özetlendikten sonra yıllık hesaplarına ait cetveller ve dosyalarda bulunan diğer evraklara
45
istedikleri her alanda faaliyet göstermeleri ve diledikleri gibi hareket etmeleri söz konusu değildir. Şirketin
yürürlükteki kanun ve nizarniara uyması ve ş irketle ilgileri bulunan idareci ve sermaye sahiplerinin haklarının
( nizarnname-i esasi) ilgili dairelerce onaylanmasından ibaret olan resmi muamele ile şirketin hukuki bir varlık
MECMUAYA MUKADDİME