hadysasy deriwasiýanyň we şekil ýasalyşyň araçäginde ýerleşýär (güýçli – güýçlüräk,berk – has berk we ş.m.).Söz ýasalyşyň ýene-de fonetika (fonologiýa) bilen hem baglanyşygynyňbardygyny bellemelidir. Sebäbi fonetik kanunlaryň hereketi ilki bilen deriwasiýahadysasynda morfemalar birleşende ýüze çykýar. Şunda sözüň gurluşynda köp sanlyfonetik özgerişler bolup geçýär (ses çalyşmagy, sesleriň düşmegi, basymyň ornunyňüýtgemegi we beýlekiler). Şunuň bilen baglanyşykly alymlar söz ýasalyşyň şeýlehadysalaryny öwrenýän tutuş bir aýratyn bölümini tapawutlandyrýarlar. Oňamorfonologiýa diýilýär.Söz ýasalyşyň sintaksis bilen arabaglanyşygynyň bardygynyň aýratyn, belli birýagdaýda ýüze çykýandygyna ýene bir gezek üns berip, şuny aýtmak bolar: köpýasama sözler söz düzümleriniň esasynda döreýär ýa-da olaryň manysyndanmotiwirlenýär. Ýasama sözleriň ulanylyşy, köplenç, sözleýşiň sintaktik gurluşynabagly bolup durýar (delilnama;Türkmenbaşy we ş.m.).Diliň söz ýasalyş mehanizmi ýerine ýetirýän hyzmaty boýunça birmeňzeş däl.Umumy görnüşde, ony bäş gornüşe bölýärler. Olar dilde gepleýän adamyňkommunikatiw maksadyny ýüze çykarýar. Eger gepleýän adam haýsydyr bir zadyatlandyrjak bolanda, hususy nominatiw hyzmat [1] ýüze çykýar. Eger ol jümläniňsintaktik gurluşyny üýtgetjek bolsa, konstruktiw hyzmat [2], eger has gysgaçaatlandyrmagy amala aşyrmak islese, kompressiw hyzmat [3], eger haýsydyr birekspressiw, ýagny dürli grammatik öwüşginli şekili aljak bolsa, ekspressiw hyzmat[4], eger sözleýşiň belli bir görnüşine degişli serişdeleri ulansa, stilistik hyzmat [5]ýerine ýetirilýär. Olaryň aýratynlygyna şeýle seredip geçmek bolar.1. Hususy nominatiw söz ýasalyşda täze söz haýsydyr bir täze dörän zadyatlandyrmak ýa-da öňden bar zadyň (hadysanyň we ş.m.) adyny täzelemek üçindöredilýär. Mysal üçin, Garaşsyzlyk döwründe täze düşünjeler (Garaşsyzlyk,Bitaraplyk, Ruhnama) bilen bilelikde öňden ulanylýan düşünjeler, zatlar täzeçeatlandyrylmaga başlandy (doňdurma, talyp, taslama, maksatnama, ýaýlym we ş.m.).2. Konstruktiw söz ýasalyşda täze söz sözleýşiň gurluşyny üýtgetmekmaksady bilen döredilýär. Dilde bu hyzmaty sintaktik deriwatlar ýerine ýetirýärler.Olar özlerini döretmäge gatnaşýan sözlerden diňe bir manysy boýunça däl-de, eýsemözleriniň sintaktik hyzmatlary bilen hem tapawutlanýarlar.Bu ýagdaý, köplenç, bir söz toparyna degişli sözden başga söz toparyna degişlisöz emele gelip, sözleriň manysy şol bir zady aňladyp bilende ýüze çykýar. Mysalüçin, işlemek – işlik, işlemeklik – at. Ikisi-de işlemegi aňladýar.Şeýle sözler sözlemiň sintaktik gurluşyny ýeňilleşdirýär, onuň başga gurluşaeýe bolmagyna getirýär we sözlemde tawtologiýanyň bolmazlygyny üpjün edýär.Şeýlelikde, beýle ýagdaýlarda propozisiýanyň nominalizasiýasy bolup geçýär.3. Kompressiw söz ýasalyşda dilde öň bar bolan nominatiw birlikleriňgysgalmagy bolup geçýär. Muňa mysal edip, edaralaryň, kärhanalaryň, pudaklaryň,guramalaryň we ş.m. atlaryny getirmek bolar: “Türkmenhowaýollary”, TDP we ş.m.Kompressiw söz ýasalyşda birnäçe usul ulanylýar. Olara sözleriň gysgalmagy(fizmat – fizika – matematik), abbrewiaturalar (TGU, TDP, DEI, TMDDI).4. Ekspressiw söz ýasalyşda sözleýji ýagdaý, zady ýa-da adam barada belli21
ir duýgusyny, gatnaşygyny görkezmek üçin, öňki bar bolan sözlere dürli goşulmalarygoşup söz ýasaýar. Mysal üçin, Ol özüni kimdirin öýdýär diýen sözlemde-degöwnüýetmezçilik manysy bar, ýöne Ol özüni kimjagazdyryn öýdýär diýilse, ol manyhas hem güýçlenýär. Senjagaz kim-ow? Näme işjagaz bilen meşgullanýaň? Seniňmakalajygyňy okadym.5. Stilistik söz ýasalyş häzirki döwürde arassa görnüşde az duşýan we azöwrenilen hasaplanýar. Mysal hökmünde öň bir stile degişli bolup, soňky döwürdebelli bir wagtyň geçmegi bilen beýleki stiliň çäklerinde işjeň ulanylýan sözler bolupbiler. Mysal üçin, Garaşsyzlyk döwründe Baky Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyňtagallasy bilen gadymy türkmen sözleriniň köp bölegi diňe ýokary şahyrana ýa-daylmy stilde ulanylan bolsa, häzir umumy stilde ulnylýar. Şolara mysal hökmündeseýilgäh, hekim, häkim, kazy, bendiwan ýaly ýüzlerçe sözi getirmek bolar.Şu aýdylanlar söz ýasalyşyň dil biliminiň aýratyn bölümi hökmünde ornunyňbardygyny we hemmetaraplaýyn öwrenilmegine garaşýandygyny doly görkezýär.Türkmenistanyň Prezidentiniňýanyndaky Ylym we tehnikabaradaky Ýokary geňeşiňMagtymguly adyndaky Dilwe edebiýat institutyKabul edilen wagty2006-njy ýylyňBitaraplyk aýynyň 29-y22EDEBIÝAT1. Агабеков С. Учебник тюркменского наречия с приложением сборникапословиц и поговорок тюркмен Закаспийской области. – Асхабад, 1904.2. Арутюнова Н.Д. Очерки по словообразованию в современном испанскомязыке. – М., 1961.3. Аugst G. Lexikon sur Wortbildund / Morpheminventar. – Tuвingen, 1975.4. Azymow P. Türkmen dili (söz ýasaýjy goşulmalar). – Aşgabat, 1950.5. Azymow P. Türkmen diliniň meseleleri. – Aşgabat, 1969.6. Azymow P., Sopyýew G., Çöňňäýew Ý. Türkmen dili. – Aşgabat, 1964.7. Baýlyýew H. Häzirki türkmen diliniň grammatikasynyň gysga kursy. I bölüm. –Aşgabat, 1948.8. Baýlyýew H., Sopyýew G. Türkmen diliniň grammatikasy. I bölüm. – Aşgabat,1948.9. Беляев И. Грамматика туркменского языка. – Асхабад, 1915.10. Berdiýew R. Häzirki zaman türkmen dilinde goşma sözler. – Aşgabat, 1958.11. Borjakow A. Häzirki zaman türkmen dilinde söz ýasalyş. – Aşgabat, 1993.12. Чничлей Г.С. Соотношение минимальных значимых единиц языковойструктуры. – Кишенев, 1975.13. Fleischer W. Wortвildung der deutchen Genenwartsprache. 4 Aufl. – Leipzig,1976.14. Geldiýew M., Alparow G. Türkmen diliniň grammatikasy. – Aşgabat, 1929.15. Gurbanow A., Kürräýew N. Türkmen diliniň grammatikasy. – Aşgabat, 1962.
- Page 2 and 3: TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKASCIE
- Page 4 and 5: GARAŞSYZ, BAKY BITARAP TÜRKMENIST
- Page 6 and 7: TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKAНА
- Page 8 and 9: Tahýa − bu ýörite keşdelenipt
- Page 10 and 11: EDEBIÝAT1. Saparmyrat Türkmenbaş
- Page 12 and 13: düýşi” dessanyndaky agaç, yş
- Page 14 and 15: Osman! Sana muştuluk olsun kim Hak
- Page 16 and 17: 5. Fuad Köprüli. Osmanlı İmpara
- Page 18 and 19: M.A.TaganowaSÖZ ÝASALYŞY ÖWRENM
- Page 20 and 21: goýmagy öňe sürýär. Sebäbi o
- Page 24 and 25: 16. Харитончик З.А. А
- Page 26 and 27: M.BegliýewIŇLIS DILINDEN TÜRKMEN
- Page 28 and 29: olup, olaryň aňladýan aýratyn m
- Page 30 and 31: gelmezlikleriň bardygy anyklanýar
- Page 32 and 33: TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKAНА
- Page 34 and 35: Repetek goraghanasynda duşýan sü
- Page 36 and 37: Şeýlelikde, Repetek goraghanasyny
- Page 38 and 39: P.R.HydyrowGÜNDOGAR TÜRKMENISTANY
- Page 40 and 41: 400300ekz/m 2a2001000aýlar V VI VI
- Page 42 and 43: 2-nji tablisaGowaçanyň dürli syn
- Page 44 and 45: 4. Hydyrow P.R. Bugdaý ösümligin
- Page 46 and 47: G.Annaýewa, M.Esenowa, G.Muhamowa,
- Page 48 and 49: Bejeriş işleri geçirilenden soň
- Page 50 and 51: TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKAНА
- Page 52 and 53: sporalar (70%) agdyklyk edýär, to
- Page 54 and 55: A.Nigarov, M.Sh.Tashliyev, O.Bayram
- Page 56 and 57: zolagynyň haly (ýagdaýy) guýy
- Page 58 and 59: 3-nji surat. Kese guýynyň egsiltm
- Page 60 and 61: сhsin[ πa( 2b)][ π L ( 2b)]= s.(
- Page 62 and 63: π2Lb= 0,4255,l ≈ 217 m.Şeýleli
- Page 64 and 65: Ö.NazarmämmedowTÜRKMENISTANYŇ Z
- Page 66 and 67: Ýokary derejeli suw ösümliklerin
- Page 68 and 69: ösýän kenar meýdança zeýkeşl
- Page 70 and 71: ( S − ÇT ) ⋅ BL = 1,30⋅V1⋅
- Page 72 and 73:
Zeýkeşiň hanasynda gurlan suw ö
- Page 74 and 75:
A.M.Penjiýew, B.D.MammetsähedowDI
- Page 76 and 77:
1-nji surat. Gije-gündizde gün ra
- Page 78 and 79:
energiýasynyň bahasynyň ýel ele
- Page 80 and 81:
TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKAНА
- Page 82 and 83:
olmaly. (6) we (8) deňlikleri aşa
- Page 84 and 85:
EDEBIÝAT1. Daňlyýew H. Algebra w
- Page 86 and 87:
Gaz akymlarynyň pes tizliklerinde
- Page 88 and 89:
olsa, onda2A ω2g1=0G i + G U = ( G
- Page 90 and 91:
J.Myradov, M.YazkulyyevTHE PHYSICAL
- Page 92 and 93:
giňligi bogun aralary dar bolan go
- Page 94 and 95:
INTERNET ULGAMLARYNDAN ALNAN GYZYKL
- Page 96 and 97:
MAZMUNYGaraşsyz, baky Bitarap Tür