Adobe Acrobat file (.pdf, 2Mb)

Gowaça ekilen açyk mele toprakda (Köýtendag etr., Megejik oba) 17 görnüşedegişli tarsonemoid sakyrtgalary ýüze çykaryldy. Açyk mele toprakda ýaşaýansakyrtgalaryň sany çemenlik – suwarymly topraga ýakyn. Dag etegindäki açyk meletoprakda, başga topraklardan tapawutlylykda Imparipes tataricus we Scutacaruseucomus. Sakyrtganyň bu iki görnüşi Türkmenistanyň haýwanat dünýäsinde ilkinjigezek belli edildi.Gowaça meýdanlaryndaky toprak oňurgasyzlarynyň esasy bölegini sakyrtgalartutýarlar, sebäbi biziň gurak şertlerimizde olar ýokary uýgunlaşma alamatlarynaeýedirler. Gowaçanyň joýalary suwlananda we hatarara bejergiler geçirilende topraksakyrtgalarynyň sany üýtgeýär. Barlaglarda toprakdaky tarsonemoid sakyrtgalarynyňsanynyň gowaçanyň ösýän döwründe möwsümleýin üýtgemesi öwrenildi (1-nji surat,a, b).Tarsonemoid sakyrtgalarynyň sany ýylyň dürli aýlarynda birmeňzeş däldir.Oguz we Gorkut aýlarynda toprakda sakyrtgalaryň sany azalýar, Alp Arslan weGaraşsyzlyk aýlary aralygynda bolsa köpelýär. Güýz aýlarynda sakyrtgalaryň sanynyňartmagy, olaryň ýumurtga taşlap köpelmegi bilen baglydyr.Gowaça meýdanlarynyň topragynyň çyglylygy we ýylylygy hem sakyrtgalaryňýaýraýşyna täsir edýär. Biziň gözegçiliklerimize görä, tarsonemoid sakyrtgalarynyňtoprakda giňden ýaýramagyna has ýaramly çyglylyk 8-16%, ýylylyk 10-25 0 C-dyr. Aşaçygly toprak sakyrtgalaryň ýaşamagy üçin ýaramsyzdyr. Topragyň dikleýin gatlaklaryboýunça sakyrtgalaryň san mukdary üýtgäp durýar (2-nji surat, a, b).Topragyň üstki sürüm gatlagynda sakyrtgalar köp ýerleşýär. Barlaglardatopragyň 10-30 sm çuňlugynda, ýagny gowaçanyň we beýleki ösümlikleriňýapraklarynyň, baldaklarynyň çüýrüntgileriniň hem-de ders bölejikleriniň barýerlerine sakyrtgalaryň köp üýşýänligi anyklanyldy. Toprak sakyrtgalary ösümlikgalyndylaryny iýmek arkaly tebigatdaky madda aýlanyşygyna gatnaşýarlar.Tarsonemoid sakyrtgalary beden uzynlyklarynyň has kiçi bolýandygynagaramazdan (ortaça 190-300 mkm), toprakda erkin hereket edýärler. Biziňgözegçiliklerimize görä, sakyrtgalar öňki aýaklaryny çalasyn hereketlendirip,kuwwatly dyrnaklarynyň kömegi bilen topragy kem-kemden köwýär. Sakyrtgalaryňýaşaýyş işjeňligi bilen bagly bu hereketleri netijesinde toprak has ýumşaýar we onuňçuň gatlaklaryna howanyň aralaşmagy ýeňilleşýär.Gowaça ösümliginde fitofaglar toparyna degişli tarsonemoid sakyrtgalarynyň5 görnüşi ýüze çykaryldy. Olaryň gowaçanyň dürli synalarynda duş geliş ýygylygybirmeňzeş bolmaýar (2-nji tablisa).Tarsonemoid sakyrtgalary gowaçanyň ösüşiniň güllemek döwründen başlap,ýygy-ýygydan duş gelýärler. Howanyň ýylylygy 18-27 0 C, çyglylyk 30-40% aralygyndabolanda, gowaçadaky tarsonemoid sakyrtgalary has işjeň hala geçýärler.Gowaça boý alyp, gülläp hatar aralary doluşdygyça, ondaky sakyrtgalaryňsany-da artyp başlaýar. Tarsonemoid sakyrtgalary gowaçanyň ýapraklarynyň arkatarapynda, baldaklarynda, güllerinde, gozalarynda ýygnanýarlar we ösümligiňdokumalarynyň şiresini sormak arkaly iýmitlenýärler hem-de hasyllylygy peseldýärler.40