3

áàéõ æóðìûã òîãòîîõîîð ñýäýâëýæ áàéæýý.
Èéì áîäëîãî ÿâóóëàõäàà, Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä îëîí ãàäààä îðîí
òàðèàëàí õºãæ¿¿ëæ öýðãèéí õ¿íñ òýæýýëä õýðýãëýæ, áàñ äîòîîä ãàäààäàä
çàðæ îðëîãî îëîõ ýõ áóëàãòàé áîëäãèéã õàðãàëçæýý.
¯íäñýíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí õºäºë㺺íèé ýõíèé ¿åä Õÿòàä-
Ìîíãîëûí õóäàëäàà õóìèãäàæ, Õÿòàäààñ Ìîíãîëä íèéë¿¿ëýõ ãóðèë áóäàà
òàñàð÷, òóñ îðíû áàéäàëä ìóó íºëººëñºí ÿâäàë òàðèàíû òàëààð óëñûí ñàíòàé
áîëîõ òóõàé ýðìýëçëèéã Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äàä ìºí òºð¿¿ëñýí áóéçàà.
Èéíõ¿¿ 1914 îíû 3-ð ñàðä Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàð òàðèàëàíãèéí àæ
àõóé õºãæ¿¿ëýõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàæ, äºðâºí àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãà íàðò
¸ñîîð ìºðäºõèéã òóøààí ÿâóóëæýý. Ýíýõ¿¿ øèéäâýðò çààõäàà, óëñûí ñàíãààñ
àíõ òàðèà òàðèõàä ÷óõàë õýðýãëýõ àíæèñ, õàäóóð, õ¿ðçíèé çýðýã ç¿éëèéã
òàâèí îëãîæ, áàñ æèë á¿ð õàâàð òàðèõ öàãò ç¿éë á¿ðèéí òàðèà áóäààíû
ãýðèéã ò¿ãýýí ºã÷, íàìàð õóðààõ öàãò óóë îëãîñîí ¿ðèéã ãóðâàí õóâü áîëãîí
¿ðæ¿¿ëæ, õóðààí àâàõ ºäºð 1 õóâèéã ¿ð áîëãîí õàäóóëæ, 1 õóâèéã óëñûí ñàíä
õóðààæ, 1 õóâèéã õàðüÿàò õîøóóäàä àëáàí õýðýãëýë áîëãîí îëãóóëæ, ¿ëäñýí
íü õýäèé ÷èíýý áîëîâ÷ öºìèéã óã òàðüñàí õ¿íä îëãóóëáàë àæ àõóé ñàéæèðíà 159
ãýæýý.
¯çòýë, ýíý øèéäâýð ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõ íü èëýðõèé þì. Ãýâ÷,
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð ýíý øèéäâýðýý áèåë¿¿ëýõ òàëààð îëèãòîé ÿìàð ÷
àæèë çîõèîí áàéãóóëñàíã¿é Õýäèé òèéì áîëîâ÷, óðüäààñ òàðèà òàðüñààð èðñýí
çàðèì õîøóóäàä òàðèàëàíã óëàì ºðãºòãºñººð áàéæýý. Èéì õîøóóäûí òîîíä
Ãàäààä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä Õàíääîðæèéí õîøóó, ìºí çàñàã, ¿ëñàä òóñëàã÷
ã¿í Âàí÷èãðàâäàí, Ñýöýí õàí àéìãèéí ¿íýí ñ¿æèãò âàí Äîðæïàëàì, Äîòîîä
ÿàìíû äýä ñàéä ýðõýìñýã áýéë Öýíä, Çàñàãò õàí àéìãèéí ýðäýíý áèøðýëò
çàñàã õàí Öýðýíãîìáîæàâ, ÷óóëãàíû äàðãà äàé÷èí áýéë Æàëöàíãîìáîäîðæ,
áýéñèéí çýðýã ýðäýíý ò¿øýý ã¿í ÿíñýíñ¿ðýí, àõàé ã¿í Öýðýíäîðæ, çàñàã,
òýðã¿¿í çýðýã òàéæ Öýðýíøàãäàðæàâ, Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí èòãýìæèò
çàñàã, óëñûí ò¿øýý ã¿í Öîãò-Î÷èð, ýðõ ã¿í ªðíºæàâ, ìýðãýí ã¿í ̺íõ-Î÷èð
íàðûí õýä õýäýí õîøóó áàãòàíà.
Ñýðãýí áàéãóóëàãäñàí Ìîíãîë óëñàä õóäàëäààíû ãààëèéí îðëîãî èõ à÷
õîëáîãäîëòîé áîëæýý.
Ìîíãîëä 1912 îíû çóíû òýðã¿¿í ñàðä Ãààëèéí õýðãèéã åðºíõèéëýí
øèéòãýã÷ ÿàì íýýí, ñàëáàð õîðîîäûã Õèàãò, Óëèàñòàé, Õîâä çýðýã õîòíîî
áàéãóóëñíààñ õîéø ãàäààä äîòîîäûí õóäàëäààíû îëîí èðãýíýýñ ãààëü õóðààí
ýõýëñýí ÿâäàë óëñûí ñàíã áýõæ¿¿ëýõ íýã ÷óõàë ýõ áóëàã áîëñîí áèëýý.
Æèøýý íü, 1913 îíû çºâõºí ºâëèéí òýðã¿¿í ñàðä Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ãàçðàà
õóäàëäààëñàí èðãýäýýñ óäàà äàðàà õóðààñàí ãàéëèéí ìºíãºíèé òýìäýãò öààñ
36 637, Õèàãòûí õîðîîíû ãàçðààñ ìºí îíû 9-ð ñàðä èðãýäèéí õóäàëäààíààñ
õóðààñàí öààñ 2463. áèë÷ýýðèéí ãàéëüä õóðààñàí öààñ 571, Óëèàñòàéí
159
Óëñûí àðõèâ, 2-13-17.
110