3

ÿàìäûí çàðëàãà áîëîí çàìõàðíà. Ñóðãóóëü ñî¸ëûí çàðäëûã îëîí íî¸äûí
ï¿íë¿¿ä îëãîõ ìºíãºòýé æèøâýë, òóí áàãà áàéñàí íü Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí
òºñºâ ÿìàð øèíæ ÷àíàðòàé áîëîõûã òîäîðõîéëíî.
Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä, óëñûí ñàí õºìðºãèéã ñàéæðóóëàõ òàëààð
îëèãòîé àðãà õýìæýý àâààã¿éã áàðîí Âèòòå-ãèéí ñàíàë òîäîðõîé õàðóóëæ
ºãíº. Óëñûí àøèã îðëîãûã õýðõýí áàäðóóëàõ òóõàé Âèòòå-ãèéí òàíèëöóóëàõ
õóóäàñíààñ ¿çâýë, Ìîíãîë óëñ íèéò äàõèíä ÿâóóëæ áóé ñàí õºìðºãèéí àðãà
áîäëîãî õýðýãëýýã¿é, àëáàí ÿâóóëàã÷äûí ÷àäâàð ìóó, õîøóó, õàðóóëûí
ãàçðàà Ìîíãîë óëñûí õóóëü ä¿ðìèéã çºð÷èæ, ãàäààäûí õàðüÿàò íàðò ãàçàð
ò¿ðýýñëýõ ÿâäàë ¿çýãäýæ áóé, ìºí ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñýýñ õýíä ÷ ÿìàð ÷ ¿íý
òºëººñ òóøààõã¿éãýýð îðøèí ñóóæ ãàçàð ýäëýõ íü áóé, àí ãºðºº õèéõ áà çàãàñ
áàðèõ çýðãèéí ä¿ðýì õýìæýý òîãòîîã¿é, òàðèàëàí õàäëàíãèéí ãàçàð óñëàõàä
óñ õýðýãëýã÷äýýñ õóðààâàë çîõèõ òàòâàð òîãòîîã¿é, åð íü óëñûí õÿçãààð äýýð
ìàãàäëàí áàéöààõ áîîìò òàâèàã¿é ãýõ ìýò íîöòîé ç¿éë¿¿äèéã çààæýý.
Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä óëñ îðíûã õºãæ¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàëòòàé
ÿâóóëàõûí îðîíä õàìàã àíõààðëàà ôåîäàë àíãèéí ýðõ àøãèéã áýõæ¿¿ëýõ áà
òºðèéí ýðõ òóøààë áóëààöàëäàí òýìöýëäýõýä çîðèóëæýý. ßìàð íýã ôåîäàë
íî¸íîîñ Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéð ñóóðèà àëäàõã¿é
áàòàòãàõûã ìýðèéõ ÿâäàë ººðèéí íºëººã ºðãºæ¿¿ëæ ôåîäàëûí àæ àõóéãàà
áýõæ¿¿ëýõ ýðìýëçýëòýé õîëáîîòîé õýðýã áàéæýý.
ªìíº ºã¿¿ëñýí øàøèí òºðä òóñëàõ ñàéä áºãººä Õ¿ðýýíèé ýðäýíý øàíçóäáà
Áàäàìäîðæ ñ¿ðõèé íºëººòýé ôåîäàë áàéæýý. Áàäàìäîðæ øàíçóäáà Îðîñûí
òàëûã áàðèìòàëæ áàéñàí ñàéä âàí Õàíääîðæèä ÿë õýëýëöýõèéã àëãóóðëàñàí
åðºíõèé ñàéä ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí, õàìààðñàí åðºíõèé ñàéä Ñýöýí õàí
Íàâààííýðýí íàðûã 1914 îíû öàãààí ñàðûí øèíèéí 3-íä äîíãîäîí øèéòãýæ
Ãàäààä ÿàìíû ñàéä âàí Õàíääîðæèéí ï¿íë¿¿ã õàñàæ øèéòãýæýý. Ò¿¿í÷ëýí
Äîòîîä ÿàì õýäèéãýýð Åðºíõèéëºí øèéòãýõ ÿàìàíä çàõèðàãäàæ áàéñàí
áîëîâ÷, ýðõýìä ¿çýãäýõ áàéð ñóðèà àëäñàíã¿é. Äà ëàì Öýðýí÷èìýä Íèéñëýë
Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äûí äîòîð òóí íºëººòýé õ¿í õýâýýð áàéñàí àæýý. Áîãä
õààíò Ìîíãîë óëñûí Äîòîîä ÿàìûã øàð ôåîäàëóóä äàãíàí òîëãîéëæ àãñàí
íü ñàíàìñàðã¿é õýðýã áèøýý. 1914 îíä Äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéã íàñ áàðàõàä
Äîòîîä ÿàìíû ñàéäûí òóøààëä ººð íýã Äà ëàì Äàøæàâ òîõîîí òîìèëîãäñîí
áºãººä ìºí îíû íàìàð Îðîñûí Õèàãòàä õóðàëäñàí Õààíò Îðîñ, Äóíäàä Èðãýí
óëñ áà Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí áàãà õóðàëä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí
òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿íýýð î÷èæ áàéæýý.
Õèàãòûí ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðèéí ºìíºõºí õàð, øàð ôåîäàëóóäûí
çºð÷èë íýí õóðöäàæ èðñýí íü Õèàãòàä Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Õàíääîðæèéã
ÿâóóëñàíã¿é, Äîòîîä ÿàìíû ñàéä Äàøæàâûã ÿâóóëñíààð òîäîðõîéëîãäîõîîñ
ãàäíà, ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýð Õèàãòàä èä ÿâàãäàæ áàéõàä 1915 îíû ºâºë
Õàíääîðæ, Áîãä ãýãýýíèé îðäîíä äàéëóóëàõ çàâñàð õîðòîé àðõè óóæ íàñ
116