3

Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàðò çºâõºí Õàëõûí õàí, âàíãóóä, õóòàãò
õóâèëãààä îðîëöîîä çîãñîîã¿é, ìºí ªâºð ìîíãîëûí ¿íäñýíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºë㺺íèéã óäèðäñàí íºëºº á¿õèé çàðèì íî¸ä îðîëöæýý.
Ìàíæèéí áîøãèéã õàëñàí Ìîíãîëûí øèíý òºð ºäºð òóòìûí àëáàí àæèë
õºòëºõ ÿàìíààñ ãàäíà ººðòºº òàìãà òýìäýã, ñ¿ëä äàëáàà áàòëàí, íèéñëýë
õîòîî ñîíãîí òóñãààð óëñûí øèíæ ÷àíàðûã îëæ àâñàí áèëýý.
1911 îíû ºâëèéí äóíäàä ñàðûí 25-íä Äîòîîä õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí
øèéòãýã÷ ÿàì ýðõëýí “Ìîíãîë ººðòºº òóñãàé óëñ áîëîí òóëãàð òºð áàéãóóëæ,
×èí óëñûí õóóëü äóðýì, ñóðòëûã õýðýãëýõã¿é áîëñíû òóëä” Ìîíãîëûí îëîí
ÿàìä øèíý òàìãà íýýí ÿâóóëàõ òóõàé Áîãäîä õ¿ñýí àéëòãàæ ¸ñîîð áîëãóóëàí
ã¿éöýòãýæýý. 2
Áîãä Æèáçóíäàìáà õóòàòò, Ìîíãîë óëñûí õààí øèðýýíä ñóóñàí 1911
îíîîñ õîéøõè îí òîîëëûã “Îëíîî ºðãºãäñºí” ãýæ íýðëýõ áà æèë á¿ðèéí
12-ð ñàðûí 29 áóþó ºâëèéí äóíäàä ñàðûí øèíèéí 9-íèéã Óëñûí áàÿðûí ºäºð
áîëãîí òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëæ áàéõààð òîãòæýý. Ýíý òóõàé àëáàí áàðèìòûã
àâ÷ ¿çýõýä øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðüñàí Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí áàÿðûí
ºäðèéã òîãòîîõ òóõàé Äîòîîä ÿàì ñàíàà÷ëàãà ãàðãàõäàà, ×èí óëñûí çàñàã
õýëõýý áóóð÷, ñàéä ò¿øìýä õóóëèéã ãàæóóäóóëàí ñàìóóðóóëàõàä Èõ Õ¿ðýýíä
ñóóëãàñàí ñàéä ò¿øìýäèéã ¿ëäýí áóöààæ, ãàçàð îðíû ñóðòëûã çàëðóóëàí
ãýãýýí òºðèéí ÷óõàë ¿íäñèéã òóñãàéëàí áàäðóóëàõûã ýðìýëçýí á¿ãäýýð ñàíàà
íèéëæ, ºâëèéí äóíäàä ñàðûí øèíèéí 9-íä Î÷èðäàð Áîãä ãýãýýíèéã óëñûí
õààíä ºðãºìæëºí ñóóðèíä çàëæ, òóëãàð òºðèéã íýýñýí íü áóì ò¿ìýí æèë
áîëòîë ¿¿ðä ò¿âøíýýð áàòæèí øàøèí ýðäýíý óëìààð ºðíºí äýëãýðýõèéã, ÷èí
¿íýíõ¿¿ãýýð çàëáèðàí õ¿ñýõ ñàíàà ìºí ãýæ òýìäýãëýæýý. Èéíõ¿¿ æèë á¿ð
ºâëèéí äóíäàä ñàðûí øèíèéí 9-íèéã “íèéòýýð äàíøèã õóðàë õóðàõ, áóðõàí
ø¿òýýíä õ¿æ òàõèë òàâèãëàë ºðãºæ ººð ººðèéí õèð ÷èíýýãýýð íîì áóÿíûã
¿éëäýæ åðººë õóòãèéã ãóéí íèã¿¿ëñýõ¿é ñýòãýëýýð àëèâ àìüòíû àìèéã àâàð÷
áàéõ ºäºð” 3 áîëãîâ.
Ìîíãîëûí òºð ñýðãýí ìàíäñàíû èõ áàÿðûí ºäºð Áîãä ýçýí ãýãýýíä
Õàëõûí äºðâºí èõ õàí åñºí öàãààíû àëáà ºðãºæ áàéõààð òîãòæýý. Ýíýõ¿¿
æóðàì òîãòñîí ò¿¿õèéã õººæ ¿çâýë, Ò¿øýýò õàí àíõ ñàíàà÷èëæýý. Ò¿øýýò
õàí Äàøíÿì, VIII Áîãäûã Ìîíãîë óëñûí õààí øèðýýíýý çàëàí ñóóëãàõ ¿åä
äóðã¿éöýõ áàéñàí áàéòàë íýãýíò á¿õ Ìîíãîëûí õààí øèðýýíä ñóóñíûõ íü
äàðààõàí Õàëõûí áóñàä ãóðâàí õàíààñ ò¿ð¿¿ëýí ñýì äàëäóóð ñàíàà÷ëàãà
ãàðãàí æèë á¿ðèéí ºâëèéí äóíä ñàðûí øèíèéí 9-íèé ºäºð åñºí öàãààíû àëáà
ºðãºæ áàéõ òóõàé º÷ñºí àæýý.
Èõ Õ¿ðýýã Ìîíãîë óëñûí íèéñëýë õîò áîëãîæ Íèéñëýë Õ¿ðýý õýìýýí
àëáàí ¸ñîîð íýðëýõ áîëæýý. Ýíý òóõàé Äîòîîä ÿàìíààñ îëîí ÿàìä, äºðâºí
àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãà, æàíæèí íàð, Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé õàìáà íîìóí õààí
2
Óëñûí àðõèâ, 2-16-98.
3
Óëñûí àðõèâ, 2-16-248.
14