3

Øàð ôåîäàëóóä ÷ ãýíýòèéí ýëäýâ àëáàí òàòâàðààð îëíûã õîõèðóóëàõ
¿çýãäýë áèøã¿é òîõèîëäîæ áèëýý. Òóñ îðíû äîòîð áóðõàí ñ¿ìèéí ¿éëäâýð áà
íîì ã¿ðìèéí ¿ð àøèãã¿é çàðëàãà òóéëûí èõ õýìæýýíä õ¿ð÷ýý. Áîãä ãýãýýíèé
í¿ä ìóóäñàí ó÷èð ýäãýð¿¿ëýõýä çîðèóëæ áàéãóóëñàí Ìèæèäæàíðàéñýã
áóðõíû ºíäºð ñ¿ìèéí çºâõºí áàðèëãûí ¿éëäâýðò àéìàã øàâèàñ 230 000 ëàí
òàòæýý.
Õýäèéãýýð øàð õàð ôåîäàëóóä õîîðîíäîî çàñãèéí òóøààë, çýðýã õýðãýìèéí
òºëºº òýìöýëäýâ÷, òýä ôåîäàë àíãèéí õóâüä õàìòûí õ¿÷ýýð àðäûí ýñðýã
çîãñîæ, òºðèéí ýðõ ìýäýë áîëîí øàøíû íºëººã àøèãëàí àðä ò¿ìíèéã õ¿íäýýð
äàðëàí ìºëæèæ, õºðºí㺠ìºí㺠¿ëýìæ õóðèìòëóóëæ áàÿæèæ áèëýý.
Áîãä ãýãýýí Æèáçóíäàìáà õóòàãò, øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðüñàí
õààí áîëñíû æàâøààíûã õóâèéí ýðõ àøèãò àøèãëàñàí íü îëîí áàðèìòààð
íîòëîãäîíî. Áîãä ãýãýýíèé õóâèéí îðëîãî æèëä 900 000 ðóáëü áîëòîë
íýìýãäñýíýýñ ãàäíà, øàâü íàð íü 1909 îíä 55479 áàéñíààñ äàðóé 30 000-ààð
ºñæýý. Àíõ óëñ äàÿàð ãàéëèéã äàãàí øèéòã¿¿ëýõýä Áîãä ãýãýýí òóñãàéëàí
çàðëèã áóóëãàæ “Èõ øàâèéí õàðúÿàò îëîí õ¿ðýý, ñ¿ì õèéä, äàöàí, àéìàã îðíû
æàñûí õºðºíãº, ìàë, òàðèàíû çýðýã àëèâ þìíààñ ãààëü õóðààõûã” õýëòð¿¿ëñýí
ÿâäàë áèé. 198
Èõ øàâü ãàéëèàñ õýëòýðñíýýð ¿ë áàðàì, ÿâààíäàà õàðèí ãààëèéí óëñûí
îðëîãîîñ õóâààëöàõ áîëæýý. 1916 îíä Áîãä ãýãýýí çàðëèã áóóëãàæ, ãàéëèéí
îðëîãûí 1/10 õóâèéã õóðàë íîìûí õýðýãöýýíä õóðàìòëóóëàõûã òóøààæýý.
̺í Áîãä ãýãýýí Æèáçóíäàìáà “¿ñò àëáûã” òàòàæ áàéâ. Æèøýý íü, 1915
îíû ìýäýýãýýð, Õºâñãºë íóóðûí óðèàíõàéã çàõèðàã÷ çàñàã, óëñûí ò¿øýý ã¿í
Íàéäàíæàâûí õîøóóíû 4 ñóìûí 151 ºðõ àéë áóëãà 200, øèë¿¿ñ 65, õàëèó 12,
÷îíî 19, ¿íýã 25-ûã Áîãäûí ñàíä òóøààæýý.
Æèáçóíäàìáà õóòàãòûí õàðüÿàíû áóñ ñ¿ì õèéä¿¿ä ÷ ìºí íºëºº á¿õèé
áîëñîîð áàéæýý. Àðäóóäààñ æèë á¿ð ñ¿ì õèéäýä áàðüäàã ºðãºë áàðüö
äóíäæààð 7 ñàÿ ðóáëüä õ¿ð÷ýý. Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí ýöñýýð Ìîíãîëûí
ìàëûí 17% íü æàñûí ìýäýëä áàéæýý. Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ãîë õýñýã áîëîõ Ç¿¿í
õ¿ðýý îëîí òîîíû ìàëòàé áîëñîí íü àäóó 30 000, ¿õýð ñ¿ðýã 15 000, õîíü 100
000-ä õ¿ð÷ýý. Ýðäýíý Çóóãèéí õèéäèéí ìàë ñ¿ðýã îëøèð÷ àäóó 3000, ¿õýð
ñ¿ðýã 1000, õîíü 50 000 áîëæýý.
Õàð ôåîäàëóóä ÷ äýýä ëàì íàðààñ òºäèé ë äóòóóã¿éãýýð õºðºí㺠ìàëòàé
áîëæ àæ àõóéãàà áýõæ¿¿ëñýí áèëýý. Çàñàãò õàí àéìãèéí Ä¿¿ðýã÷ âàíãèéí
àäóó 7000, õîíü 20000, ¿õýð ñ¿ðýã 300, Ñýöýí õàí àéìãèéí Áèøðýëò âàíãèéí
àäóó 6500, ¿õýð ñ¿ðýã 500, òýìýý 120, õîíü 10000, Ä¿ðâýäèéí Öýâýýí ÿíãèéí
àäóó 2000, ¿õýð ñ¿ðýã 400, òýìýý 100, õîíü 12000 áàéñàí àæýý.
Äýýðõ áàðèìòóóäààñ ¿çâýë, õàð, øàð ôåîäàëóóäûí àæ àõóéä õàìàã
ìàë õóðèìòëàãäæýý. Äóíäàæ òîîãîîð íî¸íû àæ àõóéã àðäûí àæ àõóéòàé
ç¿éðë¿¿ëáýë, ¿õýð 17 äàõèí, õîíü, ÿìàà 37 äàõèí, òýìýý 49 äàõèí, àäóó 75
198
Óëñûí àðõèâ, 3-23-164.
135