Felsefe Tartışmaları 1. Kitap

empirik hiç bir şey bulunmayan, salt a priori kavramların öbeklendirilmesi,
Kant’ın, bilme yetisine ilişkin , genel görüşünce kapsandığı
için, bu noktadan yola çıkmak gerekir. Kant’ın bilgi konusundaki temel
varsayımı, düşünme (yargı verme) ile algılamanın (görüleme)
birbirine indirgenemez, geri götürülemez, bilgiyi kuran iki temel etkinlik
olduğudur. Algılamayı alt dereceden bir düşünme sayan rationalist
anlayışın ve düşünmeyi algılamaya geri götürme eğilimindeki
empirist anlayışın ötesindeki bu görüşü, Kant, aklımızın iki ayrı yetisi
arasında kesin bir ayrım yaparak belirler: anlık (Verstand) ve duyarlık
(Sinnlichkeit). “Nesnelerin bizi uyarışı yüzünden tasarımlar
edinme yeteneğine duyarlık denir. Demek ki duyarlık aracılığıyla bize
nesneler verilirler ve ancak duyarlık bize görüler sağlar; anlık ile
ise bu nesneler düşünülür ve anlıktan kavramlar doğar.” 12 Bu iki yeti,
birbirine indirgenemez ve birbirinden türetilemez olmak bakımından
bağımsız olmalarına karşılık; bilgi bakımından birbirlerini karşılıklı
olarak gerektirirler ve onlar farklı paylarla bilginin temelindedirler:
“Doğamız o şekilde yapılmıştır ki, görü hiç bir zaman duyulur olmaktan
başka bir şey olamaz, yani nesneler tarafından uyarıldığımız tarzdadır.
Buna karşılık duyulur görünün nesnesini düşünme yetisi anlıktır.
Bu niteliklerden hiç birisi öbürüne tercih edilemez. Duyarlık olmadan
hiç bir nesne bize verilemezdi, anlık olmadan da hiç bir şey
düşünülemez. İçeriği olmayan kavramlar boş; kavramı olmayan görüler
kördür... Anlık hiç bir şeyi görüleyemez, duyular ise hiç bir şey
düşünemez. Ancak bunların birleşmelerinden bilgi oluşabilir.” 13
Duyarlık, uzayda ve zamanda verilmiş olan şeyleri alımlama yetisidir
(receptivity). Bu bakımdan uzay ve zaman, nesnelerin bize verilmesinin,
yani görülere sahip olmamızın koşullarıdır. Kant’a göre
uzay ve zaman, bütün görülerin temelinde bulunan zorunlu tasarımlar
olarak duyarlığın salt formlarıdır. Bu formlar ruhta “a priori olarak
tümüyle hazır”dırlar. Uzay ve zaman görüden soyutlanmış empirik
kavramlar olmayıp, görünün salt formlarıdırlar; tümel kavramlar
olmayıp salt görüdürler. Bu durumda uzay ve zamanın kendileri de
görülenebilir, fakat onlar empirik değil a priori görüdürler. Böylelikle,
ilk basamakta, a priori bilgi ilkeleri olarak duyarlığın iki salt formu,
uzay ve zaman ortaya konmuş oldu.
Kant’ın a priori kavramları ayrıştırmasının ikinci uğrağı, bilginin
diğer unsuru olan anlık ve onun salt kavramlarıdır. Anlık kavramlar
aracılığıyla bilgi üretme yetisidir. Kant anlığın bütün edimlerinin yargılara
indirgenebileceğini belirterek, anlık yargı yetisi ve aynı anlama
gelmek üzere düşünce yetisi olarak belirler. Düşünce, kavramlar aracılığıyla
oluşturulan bilgi olduğuna göre, anlık kavramlar aracılığıyla
bilme, ya da kavramlar mümkün yargıların yüklemleri olduğundan,
yargı verme yetisidir.
Kavram, Kant tarafındran yapılan en genel tanımıyla, bir bağla-
41