Atlas pospolitych ptaków lęgowych Polski

Areał lęgowy
Zasięg kowalika obejmuje lasy niemal całej Palearktyki od Atlantyku aż po
Ocean Spokojny (Kamczatka, Japonia, Chiny). W Europie rozmieszczony jest na
całym kontynencie z wyjątkiem Islandii, Irlandii, Szkocji, północnej części Skandynawii,
Finlandii i większości wysp Morza Śródziemnego. Gatunek politypowy
o niejasnym statusie taksonomicznym (Zink et al. 2006).
Rozmieszczenie w Polsce
Liczny, w środkowej Polsce średnio liczny gatunek leśny. Najliczniejszy w regionach,
gdzie dominują duże obszary leśne: w Karpatach, Sudetach, na Pomorzu
i Mazurach. Mniej liczny w regionach rolniczych i bezleśnych.
Wymagania środowiskowe
Kowalik jest gatunkiem typowo leśnym – preferuje obszary wnętrza lasu,
przede wszystkim duże i zwarte kompleksy lasów mieszanych o różnorodnym
składzie gatunkowym i urozmaiconej strukturze przestrzennej. Woli krajobraz
leśny o urozmaiconej rzeźbie, co zapewne przekłada się na dużą różnorodność
gatunkową drzew i większą komplikację struktury lasu. Pozostałe typy lasów są
środowiskami suboptymalnymi i zagęszczenia populacji są tam zdecydowanie
niższe. Zasiedla również drzewostany iglaste, ale mniej chętnie, a w obrębie
dużych kompleksów leśnych wręcz unika połaci czysto borowych. W krajobrazie
bezleśnym (gdy udział wnętrza lasu jest mniejszy od kilkunastu procent)
kowalik jest mniej wybredny i gnieździ się we wszystkich typach drzewostanów,
a także w drobnych zadrzewieniach (choć preferuje zadrzewienia liściaste). Nie
stroni od człowieka, ale unika obszarów otwartych, zwłaszcza terenów użytkowanych
rolniczo. Preferuje rejony o wysokich opadach rocznych (optimum
w okolicach 900 mm).
Rozpowszechnienie,
wielkość krajowej populacji i trendy
Kowalik jest gatunkiem licznym i dość równomiernie rozmieszczonym. Przeciętne
zagęszczenie krajobrazowe wynosi 1,06 pary/km 2 (0,97–1,15), ale w optymalnym
środowisku (urozmaicone lasy mieszane) bywa kilkakrotnie wyższe.
W wylesionych okolicach środkowej części kraju kowalik jest średnio liczny, a lokalnie
nieliczny. Liczebność krajowej populacji szacuje się na ok. 330 tysięcy par
lęgowych. W całej Europie kowalik wykazuje długotrwały, umiarkowany wzrost
liczebności, choć w ostatnich latach tempo wzrostu jest już mniejsze i krótkoterminowy
trend można uznać za stabilny. W Polsce liczebność populacji kowalika
jest stabilna, zwiększa się natomiast jego rozpowszechnienie.
Wnioski dla ochrony
Dla ostatniej dekady brak informacji sugerujących, że gatunek wymaga szczególnych
zabiegów ochronnych. Niemniej jednak w młodszych drzewostanach
i w lasach silnie użytkowanych gospodarczo liczebność kowalika może być lokalnie
limitowana dostępnością dziupli lęgowych i zwiększać się po zawieszeniu
skrzynek lęgowych (Sikora 1975). Zmiany liczebności populacji są kształtowane
urodzajem nasion buka w jesieni poprzedzającej dany sezon lęgowy (Nilsson
1987; Flade i Schwarz 2004). Znaczenie ma także ostrość zimy poprzedzającej
sezon lęgowy (Kallander 1997; Tomiałojć i Stawarczyk 2003), ale związki pomiędzy
warunkami zimowymi a liczebnością lęgowych kowalików są niejasne
(porównaj np. Flade i Schwarz 2004), być może z uwagi na interakcje z obfitością
pokarmu jesiennego.
Ryc. 2. Ważność predyktorów
Fig. 2. Importance of predictors
Ryc. 1. Najważniejsze czynniki środowiskowe wpływające na zagęszczenie populacji
kowalika
Fig. 1. Partial response curves for the main predictors influencing population densities
of Wood Nuthatch
Ryc. 3. Trendy liczebności populacji (A) i rozpowszechnienia (B) kowalika
Fig. 3. Population trend (A) and occupancy trend (B) of Wood Nuthatch
143