2009-2 - Algemene Ledenvergadering zaterdag 21 april 2012

onderwijs aan het oranjehof in de 17de eeuw 81
lig voor land en volk. Vanuit de kennis die de humanisten van de klassieken hadden opgedaan
en vanuit hun opvoedkundige idealen trachtten zij daarom vorsten ertoe te bewegen
gehoor te geven aan hun politieke en morele adviezen. 4
Humanisten wierpen zich derhalve op als raadgevers van vorsten, soms in letterlijke zin
door zich in te laten met het politieke bedrijf zoals Thomas More in Engeland (1478-1535),
maar vooral door het vervaardigen van adviesboeken en vorstenspiegels. 5 Bekende vorstenspiegels
zijn bijvoorbeeld de Institutio Principis Christiani (1516) van Erasmus en Machiavelli’s
beruchte Il Principe (1532). In deze en andere spiegels tekenden humanisten het ideaalbeeld
van de vorst af en beschreven zij de deugden die leidslieden dienden te beoefenen. Centraal
stonden de vier kardinale deugden (wijsheid, gematigdheid, moed en rechtvaardigheid) en
de drie prinselijke deugden (vrijgevigheid, mildheid en trouw aan het gegeven woord). De
ideale vorst die de humanisten voor ogen stond, was degene die welsprekendheid en morele
zuiverheid in zich verenigde en zich inzette ter bevordering van de publieke zaak. Deze
vorst was een deugdzame man, een vir virtutis. Om tot deugdzaamheid te komen diende de
vorst zich te bekwamen in de studia humanitatis. Dat was een brede opleiding met nadruk op
de vakken grammatica, retorica, poëtica, geschiedenis en moraalfilosofie. 6
De geschriften van Rivet en Trigland staan nog volop in de klassieke traditie van didactische
geschriften die de vorst willen adviseren in zijn zedelijke handelen. Het bijzondere aan
deze twee 17de-eeuwse vorstenspiegels is dat zij inhoudelijk gezien erg van elkaar verschillen
terwijl zij toch beide door gereformeerde predikanten geschreven zijn. Kort gezegd is Rivets
ethiek gefundeerd op een humanistisch mensbeeld terwijl in Triglands morele voorschriften
de gereformeerde antropologie een grote rol speelt. In dit artikel zullen de
vorstenspiegels van Trigland en Rivet inhoudelijk worden geanalyseerd om deze verschillen
vervolgens nauwkeurig aan te duiden en te verklaren. Dat is nog niet eerder gedaan en dat is
vreemd, aangezien beide auteurs ook de daadwerkelijke opvoeders van de Oranjeprinsen
waren. 7 Daar komt bij dat er voldoende aanwijzingen zijn dat het in deze vorstenspiegels
gaat om samenvattingen van het gegeven onderwijs. 8 De Instruction du prince chrestien van Rivet
en de Idea sive imago principis christiani van Trigland geven dus een unieke kijk in de inhoudelijke
aspecten van het onderwijs aan het Haagse hof in de 17de eeuw.
Instruction du prince chrestien
André Rivet (1572-1651) (afb. 1) studeerde theologie aan de Académie van Orthes en de universiteit
van La Rochelle. Tot zijn leermeesters behoorden Lambertus Danaeus en Johannes
4 Brendan Bradshaw, ‘Transalpine humanism’ in: J.H. Burns (red.), The Cambridge history of political thought 1450-1750(Cambridge
enz. 1991) 95-131, aldaar 95-131; Karin Tilmans, ‘From institutio to educatio: the origin of political education in
the Habsburg Netherlands’ in: N. Scott Amos, Andrew Pettegree en Henk van Nierop (red.), The education of a christian society.
Humanism and the Reformation in Britain and the Netherlands (Aldershot enz. 1999) 41-61, aldaar 41-61.
5 Quentin Skinner, The foundations of modern political thought I (Cambridge enz. 1978) 216; Charles G. Nauert Jr., Humanism
and the culture of Renaissance Europe (Cambridge 1995) 116-117, 121-123.
6 Nauert, Humanism, 12-13; Quentin Skinner, ‘Political philosophy’ in: Charles B. Schmitt (red.), The Cambridge history of Renaissance
philosophy (Cambridge enz. 1988) 389-452, aldaar 415-416, 424-426.
7 Van Opstal, André Rivet 28-54 en Nesca A. Robb, William of Orange. A personal portrait I (Londen enz. 1962) 138-144 presteren
enkel een samenvatting van respectievelijk Rivets Instruction en Triglands Idea.
8 In de opdracht van de Instruction en ook in een brief aan Claude Sarrau (1600-1651) schrijft Rivet dat zijn vorstenspiegel
een samenvatting biedt van zijn onderwijs aan de prins. Dat blijkt ook uit een brief van Willem II aan zijn vader. Zie: Van
Opstal, André Rivet, 27-29, 29 n.1, 32 n.1; Trigland schrijft in zijn inleiding dat de Staten van Holland door lezing van dit
geschrift kennis kunnen nemen van de inhoud van diens onderwijs aan prins Willem III. Zie: Trigland, Het bewerpzel, 13.