2009-2 - Algemene Ledenvergadering zaterdag 21 april 2012

onderwijs aan het oranjehof in de 17de eeuw 93
tussen een publieke en een private sfeer. Openlijke zonden, waaronder afgoderij, dienen inderdaad
door de vorst te worden bestreden. Huichelaars en hypocrieten echter, zo stelt Trigland,
hoeven niet vervolgd te worden. Zo deed immers ook Christus niet. Hij gaf de ‘huygchelaars
aanstonds niet haare straf’. Pas bij het Laatste Oordeel zal het kaf van het koren
worden gescheiden en het eindoordeel worden uitgesproken. 71
Het is duidelijk dat Trigland met de hypocrieten de non-conformisten in de Republiek bedoelt;
mensen die een andere religie dan de gereformeerde beleden en hun godsdienst niet
openlijk maar in de private sfeer uitoefenden. Dit onderscheid tussen publiek en privaat
maakte de tolerantie van een grote groep katholieken en protestantse dissenters in de Republiek
mogelijk. Om de schijn van religieuze eenheid vorm te geven, werd de publieke
ruimte weliswaar door de gereformeerde kerk gemonopoliseerd en daarin werd zij ook ondersteund
door de overheid. Katholieke rituelen zoals processies werden in de openbare
ruimte niet getolereerd en waren bij wet verboden. In de private sfeer echter mochten religieuze
dissenters heimelijk godsdienstoefeningen houden, zolang zij niet de openbare orde
verstoorden. Vandaar het gebruik van schuilkerken in de Republiek, die het uiterlijk hadden
van private woningen maar ondertussen functioneerden als godshuizen. 72
De handhaving van de confessionele publieke sfeer houdt volgens Trigland verder in dat
de prins vrome en godvruchtige mannen uitkiest om samen met hem het land te regeren.
Het belang dat hij hecht aan de benoeming van gereformeerde mannen in publieke ambten
blijkt bijvoorbeeld ook uit een veel geciteerde brief uit 1672, het jaar waarin Willem III in de
stadhouderlijke waardigheden werd verheven. In die brief wenst de Haagse predikant zijn
voormalige leerling geluk met diens benoeming en houdt hij de prins het volgende voor:
Ick bidde Uw Hoogheijt blijft standvastich bij de ware Christelijcke gereformeerde religie,
vordert geen andere in staten of digniteijten dan die daer in beproeft sijn, volght de
maximen van Uw Hooght. doorluchtige voorsaeten en met namen die van Uw Hooght
Heer Vader onsterfelijcke memorie, die ick weet dat een vaste resoluten hadde gene andere
tot Raden, Vroetschappen, en Magistraten van steden te maecken dan bekende orthodoxe
en opregte gereformeerd, want die los sijn in de religie gelijck alle secten, hoe
kunnen die Godt en het Landt getrou sijn. 73
De grondslagen van de confessionele staat lieten niet toe dat anderen dan gereformeerden
op publieke posten zouden worden geplaatst. Zij die ‘los sijn in de religie’ kunnen onmogelijk
God en het land getrouw zijn, zo schrijft Trigland in zijn brief. ‘Formeel beschouwd’, zo
stelt ook Geert Janssen in zijn proefschrift over patronage bij stadhouder Willem Frederik
van Nassau, ‘was er één selectiecriterium waaraan de stadhouder de kandidaten niet mocht,
maar moest toetsen. Dat betrof hun godsdienstige achtergrond. Personen die geen lid of
liefhebber waren van de gereformeerde kerk waren per definitie “inhabijl om eenige publicquen
ampten te becleden”’. 74 Deze confessionele richtlijn is volgens Trigland van groot
belang. De publieke ambten die de vorst te vergeven heeft dienen te worden opgevuld met
wijze, trouwe en vooral godvruchtige mannen en ook bij de benoeming van raads- en hof-
71 Trigland, Het bewerpzel, 139.
72 Kaplan, ‘Fictions of privacy’, 1031-1064, aldaar 1031-1064.
73 G.D.J. Schotel, ‘Cornelis Trigland, leermeester van Willem III’ in: Godgeleerde bijdragen 39 (1865) 185-189, aldaar 188.
74 Geert H. Janssen, Creaturen van de macht. Patronage bij Willem Frederik van Nassau (1613-1664) (Amsterdam 2005) 66.