2009-2 - Algemene Ledenvergadering zaterdag 21 april 2012

onderwijs aan het oranjehof in de 17de eeuw 85
eenstemming met de natuurwetten, dus in overeenstemming met de recta ratio, handelde.
Hartstochten en emoties vormden een bedreiging omdat het redelijke handelen erdoor
werd belemmerd. 18 Vaak wordt gezegd dat Lipsius’ neostoïcisme een geestelijke reactie was
op de 16de-eeuwse burgeroorlogen die in Frankrijk en de Nederlanden woedden. In zijn Politica
bijvoorbeeld stelt hij dat een land een sterke vorst nodig heeft om chaos te vermijden. 19
Veel van wat bij Lipsius is te vinden, kan men ook lezen in Rivets Instruction du prince chrestien.
Stoïsche deugden als standvastigheid (constance) en matigheid (temperance) spelen een grote
rol in zijn vorstenspiegel en de bedreiging van emoties en vleselijke begeerten worden breed
uitgemeten. 20 En zoals gezegd is Rivet van mening dat ware deugdzaamheid alleen kan worden
bereikt indien de vorst zich laat leiden door de rede. Daarnaast is Rivet net als Lipsius voorstander
van een sterke vorst en een krachtig leger. 21 Toch kan Rivet niet als aanhanger van het
neostoïcisme worden beschouwd. De meeste humanisten namen een eclectische houding tegenover
het stoïcisme aan en dat is ook bij Rivet het geval. 22 De opvoeder van Willem II is, anders
dan Lipsius, geen voorstander van de volstrekte emotieloosheid, de apatheia. Gerechtvaardigde
woede bijvoorbeeld is volgens Rivet toegestaan. Over het kwaad mag men zich
opwinden. Christus verdreef immers ook de geldwisselaars uit de tempel (Joh. 2:14-16). 23 En
waar Lipsius van mening is dat een vorst in het belang van de staat de regels van moraal en
recht mag breken (raison d’etat), 24 verklaart Rivet zich daar een fel tegenstander van. 25
Dat in Rivets vorstenspiegel stoïsche elementen te vinden zijn, is wellicht niet opmerkelijk.
Onder de hugenoten genoot het stoïcisme een zekere mate van populariteit. 26 Het is ook
niet verwonderlijk dat Franse gereformeerden, die te lijden hadden onder de vervolgingen
en beroeringen van de godsdienstoorlogen, een troostrijke filosofie als het stoïcisme
omarmden. Wat wel nadere uitleg behoeft, is dat Rivet in zijn Instruction een volledig seculiere
ethiek presenteert, geënt op de Aristotelische en stoïsche deugdenleer. Theologische
noties als geloof, wedergeboorte, zonde, bekering en goede werken spelen nauwelijks een
rol in zijn geschrift. Deze observatie staat op gespannen voet met uitlatingen van Rivets biograaf
Honders, die schrijft dat de ethiek volgens Rivet voor alles Schriftuurlijk moet zijn.
Daarom moet zij volgens Rivet, zo stelt Honders, ‘bij de exegese ondergebracht blijven opdat
er geen ethische systemen en definities worden opgebouwd, zoals dikwijls tegen de
Schrift en bijna altijd zonder de Schrift geschiedt.’ 27 Eerder had Honders Rivet al een ‘ethisch
pessimist’ genoemd, omdat hij de degens had gekruist met de ‘ethisch optimist’ Hugo Gro-
18 Papy, ‘Lipsius’ (neo-)stoicism’, 65-66.
19 J.H. Waszink, ‘Critici van de republiek. De politieke theorie van Justus Lipsius’, Geschiedenis van de wijsbegeerte in Nederland
11 (2000) 3-20, aldaar 6, 9-10; Toon van Houdt, ‘Justus Lipsius and the archdukes Albert and Isabella’ in: Marc Laureys
(red.), The world of Justus Lipsius. A contribution towards his intellectual biography (Brussel en Rome 1998) 405-432, aldaar 420,
428-429.
20 Rivet, Instruction, 172-174, 315-319, 369-410, 437-455.
21 Ibidem, 227-228, 305-313.
22 Jill Kraye, ‘Stoicism in the Renaissance from Petrach to Lipsius’ in: Hans W. Blom en Laurens C. Winkel (red.), Grotius and
the Stoa (Assen 2004) 21-46.
23 Rivet, Instruction, 177.
24 Waszink, ‘Critici van de republiek’, 4-11; Peter Burke, ‘Tacitism, sceptisism, and reason of state’ in: Burns (red.), Cambridge
history of political thought, 479-498, aldaar 479-498.
25 Rivet, Instruction, 265-279.
26 Amy Graves, ‘Les épreuves du huguenot et la vulgarisation du stoïcisme’ in: Stoïcisme et christianisme à la Renaissance (Parijs
2006) 117-130, aldaar 117-119; Jaqueline Lagrée, ‘Simon Goulart et Sénèque, ou comment butiner?’ in: Stoïcisme et christianisme,
131-144, aldaar 131-132.
27 Honders, Andreas Rivetus, 131.