2009-2 - Algemene Ledenvergadering zaterdag 21 april 2012

120 boekbesprekingen
Om hiervoor een oplossing te bieden, ging de
schrijvende protestantse elite op zoek naar manieren
om van de bijgelovige papen acceptabele verlichte
burgers te maken. Zoals vaker in de geschiedenis
zou gaan gebeuren, zag Nederland zich
geconfronteerd met de problematiek van de integratie
van minderheden. Verlicht-protestantse
auteurs pleitten eind 18de eeuw voor een nieuw
soort natiebesef, dat steunde op typisch Nederlandse
opvattingen over morele deugd, met een
zwaar accent op godsdienstige kwaliteiten. Die
werden in beginsel gepresenteerd als algemeen
christelijk, maar waren dat in feite niet, want in
protestantse ogen was verlicht geloof – ondogmatisch,
innerlijk doorleefd, verdraagzaam en altijd in
overeenstemming met de rede – onverenigbaar
met de kerkleer van Rome, die doctrinair, intolerant
en bijgelovig zou zijn.
De invalshoek van deze, zeer lezenswaardige, dissertatie
is die van het nationalisme en de natievorming.
Het onderzoek toont aan dat bij het proces van
natievorming het calvinisme van de Hollanders versterkt
werd door verlichtingsdenken. Het bleek
moeilijk om de rooms-katholieken in te passen binnen
de natie. De rituelen die bij de paapse geloofs -
uitingen hoorden, strookten niet met de afkeer van
bijgeloof en magie die de verlichte calvinisten eigen
was. Doordat de meeste katholieken ook nog eens
in de buitengewesten woonden, werd het Hollandocentrische
superioriteitsdenken versterkt.
Hagen heeft voor haar onderzoek primaire
bronnen gebruikt en zich daarnaast grondig ingelezen
in de theorie van nationalisme en natievorming.
Vooraanstaande Nederlandse en buitenlandse
auteurs over deze onderwerpen komen
terug in de verantwoording en de literatuurlijst.
Met haar onderzoek toont Hagen aan dat reeds
vroeg in de 18de eeuw bij de Hollandse elite sprake
was van een protonationalisme. Dat is ruim een
eeuw vroeger dan tot op heden gedacht werd en
lang voordat Koning Willem I de diverse gebieden
in zijn rijk probeerde samen te smeden. In de uitingen
en stereotypen die naar voren traden, kunnen
we een bewijs zien van een continue onderstroom
van vooroordelen die terug te voeren valt op de reformatie.
Het gewone volk zal in de theaterstukken
die Hagen heeft bestudeerd veel van zijn eigen opvattingen
terug hebben gezien. De spectatoriale
stukken en pamfletten bereikten een ander publiek
en wel de elite, die neerkeek op de simpele papen
en die van de republiek een trotse natie wilde maken,
zoals ze dat in de Gouden Eeuw geweest was,
toen de katholieke Spanjaarden immers de tegenstanders
waren.
Bij lezing drong een vergelijking met de behandeling
van het joodse volksdeel zich op. Hagen
noemt dat niet zelf, maar de overeenkomsten zijn
er. Dit boek vormt een belangrijke bijdrage in het
onderzoek naar nationalisme, natievorming en de
omgang met andersdenkenden binnen het gebied
van de Unie van Utrecht.
Paul Hendriks
R. Timmer, Profeet in eigen land. Philips van Leiden en
het publieke belang (Hilversum: Verloren, 2008, 307
blz., zw/w geïll., isbn 978-90-8704-026-0, prijs
¤ 29,–).
Philips van Leiden, geestelijke en jurist, leefde in de
14de eeuw. Hij was in dienst van de Hollandse graaf
en diende later de bisschop van Utrecht. Tussen
1350 en 1380 riep hij de machthebbers op om het
publieke belang te behartigen. De vorst moest in
zijn optiek de toegang tot
het water garanderen, vrij
verkeer over land en water
mogelijk maken en zorgen
voor goede rechtspraak en
onderwijs. Zo was er bij
voorbeeld veel water in
particuliere handen en de
houders van tolrechten
wilden niet dat in de nabijheid
van hun tollen bruggen
gemaakt zouden worden.
Op deze manier
stelden zij hun inkomsten
veilig, maar belemmerden wel het vrije handelsverkeer.
Philips werkte niet in de academische wereld,
maar in de wereld van alledag. Zijn traktaat
richtte hij aan graaf Willem V, die te kennen gaf
zijn secretaris persoonlijk in de brand te willen steken
om zijn onwaardige gedrag.
Het publieke belang koppelt Timmer aan het
begrip respublica, wat niet hetzelfde is als de moderne
staat, maar een te vormen belangengemeenschap
van vorst en bevolking. De kerk diende het
geestelijke belang, het publieke belang was aan de
vorst en de bevolking. Het publieke belang bestond
vooral uit de landsverdediging en de rechtspraak.
Philips van Leiden schreef in zijn juridisch traktaat
De cura reipublica et sorte principantis dat de vorst bepaalde
rechten niet mag vervreemden, omdat hij