2009-2 - Algemene Ledenvergadering zaterdag 21 april 2012

namban-stijl – vernoemd naar een Japans woord
voor buitenlanders, dat letterlijk ‘zuid-barbaars’
betekent – die gekenmerkt wordt door vrij drukke
geometrische motieven, dier- en bloemmotieven
en een royaal gebruik van parelmoer. Een spectaculair
voorbeeld van een laat 16de-eeuwse koffer in
deze stijl, vervaardigd voor de Portugese markt,
werd onlangs door het Rijksmuseum verworven.
Deze koffer maakt deel uit van de presentatie als
nieuwe aanwinst, maar ook als schakel in de geschiedenis
van het Nederlands lakwerk. De decoraties
van het Hollandse kistje verwijzen namelijk
direct naar de decoraties van Japanse koffers als
deze. Zij waren dus geïnspireerd op Japanse motieven,
die op hun beurt aan de westerse smaak waren
aangepast!
Het diepzwarte, exotische lakwerk werd in Europa
een zeer gewild luxeproduct. Hoewel de officiële
handel van de voc in lakwerk geen direct succes
was – waarschijnlijk vanwege de hoge prijzen –
komen we in vroeg 17de-eeuwse boedelinventarissen
van welgestelde burgers in steden als Amsterdam
en Haarlem, wel al Japans lakwerk tegen.
Vanaf het moment dat het eerste lakwerk Europa
bereikte, werden pogingen ondernomen om de
bijzondere lak, gemaakt van een het sap van een inheemse
boom, na te maken. De eerste westerling
die we bij naam kennen die zich hiermee bezig
hield, was de Amsterdammer Willem Kick.
Willem Kick en zijn ‘compagnie van lackwercken’
Toen de Harderwijkse burgemeester Ernst Brinck
aan het begin van de 17de eeuw Amsterdam bezocht,
beschreef hij in zijn aantekeningen een bezoek
aan een winkel waar het uithangteken ‘Oost-
Indie’ hing. Hij zag er ‘hoe sie alderly lackwerck
maken nae die maniere van China, als buffets betsteden,
kisten, etc.’ De winkel waar Brinck binnenstapte
was hoogstwaarschijnlijk het bedrijf van
Willem Kick. Nog vóór het eerste voc-schip in
1610 uit Japan in Texel aankwam, had Kick al een
octrooi aangevraagd bij de Staten-Generaal voor
lakwerk in het rijksmuseum 109
het vervaardigen van lakwerk in Aziatische stijl.
Zijn producten waren zo gewild dat de Staten-Generaal
met enige regelmaat lakwerk bij hem bestelden.
Als onderdeel van diplomatieke geschenken,
kwam Kicks lakwerk zo terecht bij onder meer
Elisabeth Stuart, de echtgenote van Frederik V van
de Palts en de Turkse Sultan Achmed I. Kick was
een opmerkelijk veelzijdig ondernemer. In 1619
ontwikkelde hij zijn lakprocedé verder, zodat het
ook aangebracht kon worden op metaal. Nog later
raakte hij betrokken bij de productie van een ander
onontbeerlijk luxeproduct in het interieur van de
elite: goudleer.
behalve uit import en imitatie blijkt de populariteit
van lakwerk ook uit de wijze waarop het, later
in de 17de eeuw, werd gebruikt als onderdeel van
meubelen. Naast de Hollandse kistjes en hun Japanse
voorbeelden, wordt ook een recent spectaculair
gerestaureerd laat 17de-eeuws Nederlands
kabinet getoond, waarin Japans lakwerk is verwerkt.
De panelen die in het kabinet zijn opgenomen,
zijn afkomstig van een namban-koffer van
een type dat vergelijkbaar is met het recent verworven
exemplaar.
Dit brengt ons nog eenmaal terug bij de aanwinsten.
De datering van de groep Hollandse lakkistjes,
vastgesteld dankzij het pas verworven
exemplaar en het feit dat Kick de eerste (en officieel
de enige) was die lakwerkimitaties mocht produceren,
maken het zeer aantrekkelijk de groep
kistjes aan hem toe te schrijven. De presentatie
rond het verworven kistje, zijn Japanse inspiratiebronnen
en de wijze waarop deze voorwerpen in
Hollandse meubelen werden verwerkt, werpt hoe
dan ook (op)nieuw licht op de figuur van Willem
Kick en bovenal op de populariteit van Aziatisch én
Europees lakwerk in Nederland aan het begin van
de 17de eeuw.
Noot
1 Met dank aan R. Baarsen, wiens publicatie de
basis heeft gevormd voor dit artikel.