Oude gebouwen nieuwe functies - Evert Verhagen

in historisch perspectief te plaatsen en hun ontwikkeling te laten zien, wordt inzichtelijk
waar de kansen liggen voor deze specifieke locatie, wijk, gemeente, et cetera.
Door ABF Research zijn de creatieve milieus op verschillende schaalniveaus in de proeftuinen,
en in opdracht van de ministeries van Economische Zaken en VROM ook op
niveau van de Randstad en Nederland, in kaart gebracht. De kaarten van verschillende
regio’s laten opvallende verschillen zien (kaarten ABF Research, p. 43). Zo zijn de broedplaatsen
en creatieve werkplaatsen sterker geconcentreerd in de regio Amsterdam–Utrecht
en de productieplaatsen in de Zuidvleugel van de Randstad en het zuiden en oosten van het
land. De productieplaatsen zijn veelal gespreid langs de randen van de stad en de snelwegen.
De broedplaatsen en creatieve werkplaatsen bevinden zich bij voorkeur in de vooroorlogse
stad rond het centrum of op voormalige industrieterreinen. De dynamiek van de creatieve
bedrijvigheid zorgt ervoor dat de binnensteden hun functie in de symbolische productie
herwinnen en een gevarieerde binnenstedelijke omgeving ontstaat, waar de monofunctionaliteit
van de scheiding tussen het winkelhart en de woonwijk wordt opgeheven. Creatieve
bedrijvigheid heeft, misschien juist door het symbolische karakter van de productie, meer
behoefte aan karakteristieke omgevingen. Oude gebouwen, voormalige fabrieken waar de
schaal en de robuustheid herinneren aan het harde bestaan, leveren een context die door
creatieve ondernemers zeer op prijs wordt gesteld. De dynamiek van creatieve bedrijvigheid
is een bron van nieuwe kansen voor binnenstedelijke herontwikkeling. Leo Versteijlen
werkt deze kansen uit in hoofdstuk 3, ‘Cultureel economische strategieën in de stedelijke
vernieuwing’.
gemeente moet bewaken ter wille van het publieke belang. Op de NDSM-werf Oost
botsten de wensen van de kunstenaars in het kunstenaarsdorp met de veiligheidsregels van
de overheid en met de behoeften van grotere gebruikers als MTV. Op het Coolhaveneiland
bleef ondanks de vorming van een publiek-private stuurgroep van corporaties, Ontwikkelingsbedrijf
Rotterdam (OBR) en deelgemeente Delfshaven toch nog lang aarzeling bestaan
over de risico’s die partijen willen nemen en de onderlinge afstemming van de publieke
en private acties.
Anders gezegd: de ontwikkelaars streven vanwege onzekerheden in de creatieve markt naar
maximalisering van hun vrijheid om de markt te verkennen middels publieksevenementen
en tijdelijke gebruikers; overheden trachten het publieke belang vast te leggen door grenzen
te trekken en gebruikers hebben zowel behoefte aan experimenteerruimte als aan zekerheid
op de lange termijn. Het moge duidelijk zijn dat deze wensen niet goed combineerbaar zijn.
In de meeste gevallen kunnen de verschillen worden overbrugd door de gedeelde waarden
op te zoeken van de toekomstige identiteit van de locatie. Op de gewenste identiteit kunnen
vervolgens een handelingsperspectief en taakverdeling voor de verschillende partijen worden
gebaseerd. De opbouw van een werkzame coalitie vereist een goed doordacht en methodisch
opgezet proces. Op basis van de proeftuinen is de ‘Venetiaanse brug’ ontstaan als model voor
het proces waarin tijdens de zoektocht naar de kansen en mogelijkheden een coalitie wordt
opgebouwd die in staat is de belangentegenstellingen te ‘overbruggen’ en een handelingsperspectief
te ontwerpen (figuur 3). In hoofdstuk 5 gaat Jeroen Saris hier dieper op in op
basis van een procesontwerp van Renée Hogendoorn.
Door metingen in meerdere jaren (1996, 2000, 2004 en 2006) met elkaar te vergelijken zijn
Bij projectontwikkeling voor een bekende verhuurmarkt wordt zo snel mogelijk gewerkt
kansenkaart opgesteld (p. 44). De kansenkaart geeft op postcodeniveau inzicht in potentiële
aan het verminderen van de vrijheidsgraden middels het opstellen van een visie/concept om
38 veranderingen: mogelijkheden voor nieuwe creatieve milieus of opschaling van bestaande,
vervolgens af te dalen via het programma en de middelen naar de uitvoering. Bij de creatieve 39
mogelijke verdwijning van bestaande creatieve milieus en verkleuring ervan. Inzicht in
markt bestaat vaak geen bekende gebruiker. In dat geval zal eerst de ruimte voor ‘het mogelijke’
de ontwikkelingen die al gaande zijn in ‘hun’ creatieve economie wakkert ook de wens aan
vergroot moeten worden. In het model wordt de toename van de vrijheidsgraden verbeeld
bij steden en projectontwikkelaars om deze ontwikkelingen te faciliteren. De herontwikke-
door de oplopende lijn van de divergentie. Het toevoegen van nieuwe mogelijkheden en
ling van oude industriële locaties, maar ook strategieën voor wijken en steden, springen in
vrijheidsgraden vindt plaats door een systematisch onderzoek van de condities, de herwaar-
op de kansen die de creatieve economie biedt. Daarbij moeten de oude manieren van herdering
van de locatie en het (laten) formuleren van perspectieven door verschillende partijen.
ontwikkeling en strategievorming worden verlaten. In de Proeftuinen Creatieve Economie
Tijdens dit proces kan worden begonnen met het inzetten van tijdelijk gebruikers en evene-
begon een zoektocht naar nieuwe manieren van samenwerken en strategievorming.
menten om beter zicht te krijgen op doelgroepen en gebruikers die bij de ontwikkeling
Een van de economische wetten, groei is schaalvergroting, gaat daarbij niet zonder meer
(en de coalitievorming) kunnen worden betrokken. De publieke en private samenwerkings-
op. De (kleine) ondernemers in de creatieve markt hechten vaak meer waarde aan interessant
partners worden tijdens het onderzoek middels een interactief proces in de opgaande lijn
werk dan aan de opbrengst en omzet. Voor de huisvesting van de creatieve sector vloeien
meegenomen naar het opbouwen van een coalitie. De verschillende fases van het proces
hieruit specifieke vraagstukken voort met gevolgen voor de betrokken gebiedsontwikkelaars,
worden telkens afgesloten met een cyclische evaluatie en selectie van de resultaten. De resul-
financiers en gemeenten. Zo bleek in Arnhem (ETIN, 2006) een duidelijke mismatch tussen
taten gaan mee naar de volgende ronde en worden daarin opnieuw beproefd en zonodig aan-
de huisvestingsvraag en het aanbod.
gevuld. Het divergentieproces wordt afgesloten met een reeks gemeenschappelijke waarden
Voor gemeenten en projectontwikkelaars ligt hier een kans om waarde te ontwikkelen, zowel
die de partijen delen bij het ontwerp van de toekomstige identiteit van de plek, wijk of stad.
in culturele als in financieel-economische zin, van oude industriële locaties en van voormalige
In de convergentiefase staan het programma en ontwerp centraal. Door steeds preciezer te
arbeiderswijken. Deze gebouwen en wijken blijken aantrekkelijk voor een specifieke groep
worden in de markt en de verhouding tussen kosten en opbrengsten wordt toegewerkt naar
ondernemers die tijdelijk gebruik en de slechte staat van onderhoud juist omarmen. Deze
de uitvoering. In dit model wordt niet uitgegaan van een grand design/masterplan. Onder-
vernieuwingen in herontwikkeling, ook hier blijkt de creatieve economie creatief, stellen
zoek en ontwikkeling gaan hand in hand. De aanvankelijke investeringen zijn beperkt tot
nieuwe eisen aan samenwerking tussen eigenaren en gebruikers van de ruimten.
het mogelijk maken van tijdelijk gebruik, zodat zo snel mogelijk kan worden begonnen met
het genereren van inkomsten. De risico’s kunnen op deze wijze worden beperkt en de grote
Venetiaanse brug
investeringen kunnen worden gedaan als de gebruikers bekend zijn.
De proeftuinen hebben stuk voor stuk geworsteld met de vraag hoe de samenwerking tussen
In hoofdstuk 4 werkt Gerben van Straaten de relatie tussen het proces, de Venetiaanse brug
de partijen, ontwikkelaar, gemeente en creatieve ondernemers gestalte zou kunnen krijgen.
In de verschillende casus wordt beschreven hoe deze vraag zich telkens in een andere vorm
en de waardevorming verder uit in de vorm van verschillende modellen voor waardevorming.
weer opnieuw voordeed. De gemeente Hengelo en de ontwikkelaars van De Creatieve
Volwaardige en effectieve strategieën
Fabriek hebben twee jaar nodig gehad om een goede balans te vinden tussen de vrijheid
Het is een wereldwijd verschijnsel dat leegstaande industriële gebouwen tijdelijk in gebruik
die de ontwikkeling van de creatieve bedrijvigheid nodig heeft en de grenzen die de
worden genomen door kunstenaars, soms als krakers, als antikraak of gewoon als huurders.