Management Scope 04 2007

die door bedrijven vrij goed te beheersen zijn. Hoe groter de voorraad
technologische kennis in een economie, des te makkelijker
is het om weer nieuwe kennis te laten ontstaan. Philips genereert
ieder jaar veel nieuwe patenten, juist omdat het een grote kluis vol
oude patenten heeft staan. Kennis leidt tot nieuwe kennis en een
economie die het kunstje eenmaal door heeft, blijft volgens Romer
structureel groeien.
Romers inzichten hebben grote invloed op het economisch beleid
gehad. Als groei ontstaat uit kennis, ligt er een taak voor de overheid
om het kennisniveau van de bevolking te vergroten. Investeren
in kennis en technologie betaalt zich dubbel en dwars terug, want
een enkele impuls leidt tot langdurig hogere groei.
Stond in de jaren zestig en zeventig het economische beleid nog in
het teken van industriebeleid en bevordering van spaarzin, vanaf de
jaren negentig zijn overheden overal ter wereld enthousiast aan de
slag gegaan met Romers agenda. Stimuleren van R&D, technologie
en innovatie werd de nieuwe hobby van politici en ambtenaren.
Pleidooien voor beter onderwijs, technologiesubsidies en belastingmaatregelen
om innovatie te stimuleren, staan in ieder verkiezingsprogramma.
Ieder land heeft een innovatieplatform of iets wat daar
op lijkt. En tientallen denktanks bedelven de hoofdsteden onder
rapporten over technologiebeleid.
Met - op z’n zachts gezegd - wisselende resultaten. Terwijl economen
het eens zijn over het belang van R&D en innovatie, is over de
effectiviteit van technologiebeleid veel minder zekerheid. Technologiesubsidies
belanden vaak bij kansloze ideeën - anders had de
markt ze wel gefinancierd. Belastingkortingen worden geïncasseerd
voor projecten die zonder overheidssteun ook waren doorgegaan.
Vaak neemt het management van een innovatief bedrijf eerst de
beslissing om geld te steken in een bepaalde nieuwe technologie,
en besluit de financiële man pas daarna ook nog even subsidiegeld
aan te vragen.
Keihard gevecht
Er is ook een fundamenteler probleem. De theorie van Romer gaat
er stilzwijgend van uit dat nieuwe kennis en technologie automatisch
opborrelt uit oudere kennis en technologie. In werkelijkheid
is het een taai en moeizaam proces dat van veel externe factoren
afhankelijk is. Geld uitdelen aan bedrijven en universiteiten in de
hoop dat de groeimotor zal aanslaan, heeft alleen zin als de factoren
kloppen.
Allereerst moet de overheid zorgen voor de juist instituties. Het
rechtsysteem moet toegankelijk en eerlijk zijn, zodat de uitvinder en
investeerder de vruchten van het werk plukken, en niet een oneerlijke
concurrent of corrupte ambtenaar. Patenten, licenties en andere
juridische regels rond eigendom moeten perfect in orde zijn. Je kunt
nog zoveel technologiesubsidies geven, zolang de innovator niet
zeker is dat de opbrengst van zijn inspanningen uiteindelijk op zijn
eigen bankrekening terecht komt, blijft hij op z’n handen zitten.
Dat klinkt evident, maar de regeringsleiders van de Europese Unie
zien het verband nog altijd niet. Terwijl zij hoogdravende ambities
over ‘de meest vernieuwende economie ter wereld in 2010’ formuleren,
en de subsidiekraan in Brussel wijd opengaat, verzuimen zij
al jaren om een simpel EU-patent te regelen. Door ruzie over het
aantal talen waarin zo’n gemeenschapsoctrooi zou moeten worden
gesteld (logisch lijkt één: Engels), komt het maar niet van de grond.
Patenteren van een uitvinding in alle landen van de Europese Unie
blijft daardoor een omslachtige en kostbare zaak.
Minstens zo belangrijk als goede instituties is een flexibele economie.
In 2002 schreef de invloedrijke Amerikaanse econoom William
Baumol het boek The free-market innovation machine. Daarin legt
de tachtigjarige auteur met jeugdige geestdrift uit dat alleen het
marktmechanisme voor innovatie kan zorgen. Alleen in een kapitalistische
economie, waarin ondernemerschap en concurrentie alle
ruimte krijgen, kan zich ‘het wonder van de economische groei’
voltrekken. Volgens Baumol zijn het vooral de grotere bedrijven die
voor de benodigde dynamiek zorgen. Het keiharde gevecht tussen
oligopolistische bedrijven is de motor van innovatie en dus ook van
groei. Gevechten als die tussen Toyota en General Motors, Airbus
en Boeing, Apple en Microsoft, Google en Yahoo, zorgen dat de
technologische grens steeds verder komt te liggen. Zonder rücksichtsloze
concurrentie geen innovatie, en zonder innovatie geen
groei.
Maar dan moet die concurrentie natuurlijk wel de kans krijgen.
Pogingen van overheden om bedrijven te beschermen tegen het
harde gevecht op de markt brengen daarom de economische
groei in gevaar. Het gebeurt vaak met de beste bedoelingen, maar
afschermen van binnenlandse markten, subsidiëren van noodlijdende
bedrijven en belemmeren van marktwerking hebben uiteindelijk
tot gevolg dat de innovatiemachine van Baumol afslaat en de groei
terugvalt. De overheid zou er juist voor moeten zorgen dat de druk
op het eigen bedrijfsleven zo hoog mogelijk wordt opgevoerd, door
scherp te letten op marktmisbruik en concurrentie vanuit het buitenland
te verwelkomen.
Nederland laat het liggen
Dat laatste heeft Nederland traditioneel altijd al gedaan. Het
bedrijfsleven is het gevecht op de wereldmarkt nooit uit de weg
gegaan, en de dynamiek die dat teweeg bracht heeft ons een
flink aantal innovatieve multinationals opgeleverd die zich kunnen
meten met de mondiale concurrentie.
Op andere terreinen is er echter nog een wereld te winnen voor de
Nederlandse economie.
Als Romer gelijk heeft, en R&D de drijvende kracht is achter groei,
laat Nederland veel kansen liggen. De totale uitgaven aan R&D
bedragen zo’n 1,8 procent van het Nederlandse bruto binnenlands
product. Het gemiddelde in de Oeso, de club van de dertig belangrijkste
industriële landen, is 2,3 procent. In de succeseconomie van
Finland wordt maar liefst 2,5 procent van het bbp aan R&D uitgegeven.
Ook andere indicatoren laten zien dat Nederland achterblijft.
Volgens berekeningen van de Oeso bedragen de Nederlandse
uigaven aan kennis (de som van R&D, hoger onderwijs en software)
3,8 procent van het bbp. Gemiddeld is dat 5,1 in de Oeso, en in
Finland zelfs 6,1 procent. Van iedere duizend Nederlandse werknemers
zijn er 5,2 onderzoeker. In de dertig Oeso-landen is dat
gemiddeld 8,3, terwijl er meer dan 17 Finse onderzoekers op iedere
duizend werknemers rondlopen.
Alleen op het gebied van patenten scoort Nederland bovengemiddeld.
Per miljoen inwoners hebben Nederlandse bedrijven een kleine
zestig zogenoemde ‘patentfamilies’ in handen. Dit zijn groepen
bij elkaar horende patenten en volgens de statistici van de Oeso
een betere indicator dan het het aantal afzonderlijke patenten.
Het gemiddelde aantal patentfamilies in de Oeso bedraagt 54 per
miljoen inwoners. Nederland doet het wat dat betreft bovengemiddeld
- vooral dankzij patentenfabriek Philips. In Finland, overigens,
staat de teller op 114.
Gelukkig valt de relatief geringe Nederlandse R&D wel in een
vruchtbare bodem. Als goed gedefinieerde eigendomsrechten, vrij
ondernemerschap en marktwerking voorwaarden zijn voor succesvolle
innovatie heeft Nederland veel potentie. Een van de meest
brede indicatoren van economische vrijheid is de Index of
26 MANAGEMENT SCOPE APRIL 2007 27