Fjölskyldubætur á Íslandi Fjárstuðningur vegna framfærslu barna ...

þegar einungis ein fyrirvinna er á heimilinu. Honum er ekki ætlað að mæta
aukinni framfærsluþörf barnafjölskyldna sérstaklega, en það er umfjöllunarefni
skýrslunnar.
3.2 Greiðslur vegna barna
Í þessum hluta er farið yfir beinar greiðslur til foreldra vegna framfærslu barna.
Þar er um að ræða barnabætur, meðlag, mæðra- og feðralaun, barnalífeyrir
og aðrar barnatengdar greiðslur almannatrygginga. Í kafla 3.3 er fjallað um
aðrar opinberar greiðslur sem með óbeinum hætti eða að hluta eru ætlaðar til
barnafjölskyldna, t.d. fæðingarorlof.
3.2.1 Barnabætur
Á Íslandi voru bætur vegna framfærslu barna teknar upp með
almannatryggingalögum sem tóku gildi árið 1947 (þá kallaðar fjölskyldubætur
og síðar barnabætur). Í upphafi voru bæturnar í sparnaðarskyni einungis
greiddar til fjölskyldna með fjögur börn eða fleiri, en árið 1960 voru bæturnar
greiddar með öllum börnum. Í upphafi voru bæturnar ekki greiddar til
einstæðra foreldra og lífeyrisþega. Í löggjöfinni frá 1947 var einstæðum
mæðrum hins vegar tryggður barnalífeyrir og 1952 var einstæðum mæðrum
greidd mæðralaun (sjá neðar). Frá 1962 hafa bæturnar verið greiddar til allra
foreldra, þ.e. til einstæðra foreldra jafnt sem hjóna.
Upphaflega voru fjölskyldubæturnar ótekjutengdar og voru bæturnar
greiddar óháð tekjum foreldra fram til ársins 1984 (að undanskildum árunum
1973 til 1975). Árið 1984 varð hluti bótanna tekjutengdur og jókst hlutfall
tekjutengdu bótanna jafnt og þétt. Árið 1997 urðu bæturnar tekjutengdar að
fullu. Ári seinna var tekjutenging barnabóta endurskoðuð og ótekjutengdar
bætur greiddar fyrir börn undir 7 ára aldri (Guðný Björk Eydal, 2005; Guðný
Björk Eydal og Stefán Ólafsson, 2008).
Í dag eiga foreldrar sem fara með forsjá barna rétt á barnabótum. Fari
foreldrar sameiginlega með forsjá barnanna fær það foreldri bæturnar, sem
deilir lögheimili með barninu. Bæturnar eru greiddar í gegnum skattkerfið og
greiðast þær einnig til þeirra sem enga skatta greiða, skuldi foreldrar
skattinum er skuldin dregin frá barnabótum. Foreldrar fá bæturnar greiddar á
þriggja mánaða fresti (hér eru allar upphæðir hins vegar á mánaðargrundvelli)
og skiptast jafnt milli hjóna og sambúðarfólks (Lög um tekjuskatt nr. 90/2003).
Barnabætur eru greiddar fyrir hvert barn undir 18 ára aldri og skiptast
þær í tvennt. Í fyrsta lagi tekjutengdar bætur og í öðru lagi ótekjutengd viðbót
vegna barna yngri en 7 ára. Upphæðir tekjutengdra bótanna miðast við fjölda
barna, tekjur foreldra og hjúskaparstöðu. Upphæðir óskertra bóta nú árið 2010
má sjá í töflu Tafla 3.1. Þær eru umtalsvert hærri fyrir einstæða foreldra en
fyrir hjón og sambúðarfólk, óskertu bæturnar eru um 40-70% hærri hjá
einstæðum foreldrum. Fyrir tekjuskerðingu eru bæturnar aðeins minni fyrir
fyrsta barnið en jafnháar fyrir hvert barn umfram það, munurinn er þó talsvert
meiri hjá hjónum. Barnabætur eru tekjutengdar m.v. tekjur fyrra árs. Hjá
einstæðum foreldrum hefst skerðingin við 150 þús. kr. mánaðartekjur en við
300 þús. kr. hjá hjónum og sambúðarfólki. Skerðingarhlutfallið er breytilegt
eftir barnafjölda. 2% af tekjum umfram skerðingarmörk dragast frá hjá fyrsta
barni, 5% hjá öðru barni og 7% fyrir þrjú eða fleiri börn. Barnabætur skerðast
11