Fjölskyldubætur á Íslandi Fjárstuðningur vegna framfærslu barna ...

leigumarkaðar er að leigjendur eru almennt með lágar tekjur (Stefán Ólafsson,
2007). Þannig er fátækt meðal þeirra sem búa í leiguhúsnæði talsvert meiri en
meðal annarra. Árið 2009 var lágtekjuhlutfall allra Íslendinga 10,2%, hlutfallið
var 7,5% hjá þeim sem áttu eigið húsnæði en 26,3% hjá leigjendum (Hagstofa
Íslands, e.d.).
Fjárhagslegur stuðningur við leigjendur hófst árið 1994 þegar lög um
húsaleigubætur (nr. 100/1994) voru sett. Þá var sveitarfélögum veitt svigrúm
til þess að greiða húsaleigubætur. Það var hins vegar ekki fyrr en 1998 sem
sveitarfélögum var gert skylt að greiða húsaleigubætur og árið 2002 urðu
bæturnar skattfrjálsar. Frá upphafi hefur markmið húsaleigubóta verið að
„lækka húsnæðiskostnað tekjulágra leigjenda og draga úr aðstöðumun á
húsnæðismarkaðnum” (Lög um húsaleigubætur nr. 138/1997).
Húsaleigubætur eru greiddar einstaklingum sem leigja íbúðarhúsnæði til
búsetu. Við ákvörðun upphæðar er miðað við fjölda barna, tekjur foreldra,
leigufjárhæð og eignastöðu. Tekjur foreldra og barnafjöldi vega þó mest.
Húsaleigubætur greiðast óháð því hversu margir fullorðnir einstaklingar búa á
heimilinu, einstæðir foreldrar fá því sömu upphæð og hjón eða sambúðarfólk.
Grunnfjárhæð húsaleigubóta er 13.500 kr. fyrir hverja íbúð. Að auki bætast við
14.000 kr. fyrir fyrsta barnið, 8.500 fyrir annað barnið og 5.500 fyrir þriðja
barnið. Til viðbótar koma 15% leigufjárhæðar sem liggja á milli 20.000-50.000
kr. Húsaleigubætur geta þó aldrei orðið hærri en sem nemur 50% af
leigufjárhæðinni. Áhrifa hámarksins gætir þó ekki nema leiga sé undir 62 þús.
kr. (Lög um húsaleigubætur nr. 138/1997; Reglugerð um húsaleigubætur nr.
118/2003).
Húsaleigubætur eru tekjutengdar og byrja að skerðast við 167 þús. kr.
mánaðartekjur og dragast 12% af tekjum umfram mörkin frá greiddum bótum,
bæturnar skerðast óháð fjölskyldustærð. Hér er átt við samanlagðar
heildartekjur þeirra sem eiga lögheimili í viðkomandi leiguhúsnæði, tekjur
barna 20 ára og eldri eru meðtaldar nema einstaklingur stundi nám. Ef eignir
að frádregnum skuldum eru hærri en 4,7 millj. kr. þá skerða þær
húsaleigubætur (Lög um húsaleigubætur nr. 138/1997; Reglugerð um
húsaleigubætur nr. 118/2003).
Félagsmálaráðherra setur, að höfðu samráði við Samband íslenskra
sveitarfélaga, ákvæði í reglugerð um útreikning og fjárhæð grunnfjárhæða
bóta (sjá Reglugerð um húsaleigubætur nr. 118/2003). Sveitarstjórn getur hins
vegar tekið ákvörðun um að greiða hærri húsaleigubætur en sem nemur
grunnfjárhæðum húsaleigubóta. Um er að ræða húsaleigubætur sem eru
viðbót við grunnfjárhæðir húsaleigubóta sem kallast sérstakar
húsaleigubætur. Þær eru ætlaðar leigjendum sem búa við mjög erfiðar
félagslegar og fjárhagslegar aðstæður. Sérstöku bæturnar taka mið af
persónulegum aðstæðum í stað þess að tengjast íbúðinni (sjá t.d. Reglur um
félagslegar leiguíbúðir og sérstakar húsaleigubætur í Reykjavík).
Á mynd 3.4 má sjá húsaleigubætur eftir tekjum og barnafjölda. Þar má
sjá að barnafjöldi hefur talsverð áhrif á upphæð bótanna. Aukning bótanna er
mest fyrir fyrsta barnið. Einnig má sjá að bæturnar eru talsvert
lágtekjumiðaðar, þær byrja að skerðast við 167 þús. kr. í mánaðartekjur á
bilinu rúmlega 300-550 þús. kr. Sé haft í huga að laun á almennum
vinnumarkaði eru 280 þús. kr. í neðra fjórðungsmarki og 360 þús. kr. í
miðgildistekjur á mánuð þá blasir við að bæturnar séu í meira mæli ætlaðar
fólki sem er í lægri tekjuhópunum á almennum vinnumarkaði.
24