Kitabı yüklə - Kitabxana

Spinoza fəlsəfəsi metodlarının, hətta onun məzmununu və nəticələrini bütünlüklə rəddedən metodlarının ciddi ardıcıllığına görə təriflənsə də, əslində onun formasının daşübhəsiz qəbul olunması nə qədər əsassızdırsa, onun məzmununun tərəddüd edilmədənatılması da bir o qədər əsassızdır. Spinosizmin məzmununun yetərsizliyi ondan ibarətdirki, orada forma məzmuna immanent olaraq başa düşülmür və ona görə də məzmuna dış,subyektiv forma kimi birləşir. Substansiya Spinozada dialektik vasitələnmə mərhələsinikeçmir, bilavasitə qəbul edilir; odur ki, substansiya burada ən ümumi inkarı, mənfi gückimi yalnız özlüyündə çox kiçik və müsbət davamlılığa malik heç bir şey yaratmayan,hər cür müəyyən məzmunu udan qaranlıq bir dərinliyə bənzəyir.§ 152Substansiya mütləq güc kimi, özünə yalnız iç imkan kimi yanaşan və deməli, özünütəsadüf (aksidental) kimi müəyyən edən, ehtimalı dışarılıqdan fərqlənən güc olmasısayəsində özəl bağlantıdır (əlaqədir) (zərurətin birinci formasında olduğu kimi o,substansiyadır). O, səbəbiyyət bağlantısıdır.b. Səbəbiyyət bağlantısı§ 153Substansiya səbəbdir, çünki bir tərəfdən o özünün aksidentallığa keçməsinə əks olaraqözü özünə refleksləşdiyindən əzəli bir şeydir (ursprünqliche Sache), digər tərəfdənsubstansiya, habelə özü-özünə-refleksiyasını, yaxud özünün xalis imkan halını aradanqaldırır, özünü özünün inkarı kimi müəyyən edir və beləliklə nə isə hərəkət, hansısa birqərarlaşmış gerçəklik, amma təsir etməsi prosesi sayəsində habelə zəruri gerçəklikdoğurur.Qeyd. Əzəli bir şey kimi səbəb təsirə münasibətdə mütləq müstəqillik və davamlılıqtəriflərinə malikdir, ancaq yuxarıda göstərdiyimiz kimi səbəbin əzəliliyi eyniyyətdənibarət olan zərurətdə hərəkətə və ancaq hərəkətə keçir. Hərəkətdə səbəbdə olanməzmundan başqa məzmun yoxdur (çünki burada yenə də müəyyən məzmun barədə sözgedə bilər); yuxarıda göstərilən eyniyyətin özü mütləq məzmundur. Ancaq bu eyniyyətdə formanın tərifidir, səbəbin əzəliliyi hərəkət və ya təsirlə aradan qalxır və bu hərəkətdəsəbəb özünü müəyyənliyə çevirir. Bu zaman səbəb yox olmur və təsir tək gerçəklikdənibarət olmur, çünki bu müəyyənlik də bilavasitə aradan qalxır və o daha çox səbəbinözünün özünə refleksiyası, onun əzəliliyidir; səbəb yalnız təsirdə gerçək və səbəb kimimövcuddur.Vasitələnməyə dair birtərəfli təsəvvürə bağlanıb qalan Yakobi ("Briefe über Spinoza",2-ci nəşr, səh. 416-da) cauza sui (və ya effectus sui) yəni səbəbin bu mütləq həqiqətiniyalnız formalizm hesab etmişdir. O da hesab etmişdir ki, allah əsas kimi deyil, əslindəşeylərin səbəbi kimi müəyyən edilməlidir. Səbəbin təbiəti haqqında daha əsaslı düşüncəonu göstərə bilər ki, o, istədiyini əldə edə bilməmişdir. Hətta sonu səbəbdə və onunhaqqında təsəvvürdə məzmuna münasibətdə bü eyniyyət göz önündədir; yağış (səbəb) vətəmizlik (təsir) eynidir, sudur. Formaya gəlincə isə təsirdə (təmizlikdə) səbəb (yağış) özanlamını itirir, amma bununla birlikdə səbəbsiz heç nə olan təsir tərifində ancaq mənasıznəmişlik tərifi qalır.Səbəb səbəbiyyət bağlantısının adi anlamında sonludur, çünki onun məzmunu sonludur(məsələn, sonlu substansiyalarda olduğu kimi) və biz səbəb və təsiri iki müstəqilmövcudluqlar kimi təsəvvür edirik, ancaq biz onları araşdırarkən səbəbiyyət137