Kitabı yüklə - Kitabxana

§ 62) gəlmişdir ki, özünün irəliləmə hərəkətində sonlu vasitələrlə ifadəyə söykənən idrakprosesi yalnız sonlunu dərk edir və həqiqəti yoxdur; bu baxış bizim allah haqqındakışüurumuzdan tələb edir ki, o, göstərilən, tamamilə abstrakt inancdan o yana getməsin*.2) Müasir baxış bu yöndən adi elmi idrakın kartezian metodunda heç nəyi dəyişmir,empirik və sonlu olan haqqında bu metoddan irəli gələn elmləri həmin metodun yolu iləaparır, o biri yöndən isə həmin, müasir baxış bu metodu rədd edir və başqa bir metodbilmədiyindən öz məzmununa görə sonlu olan predmetlərin dərkinin bütün metodlarınırədd etmiş olur. Odur ki, bu baxış fantaziyanın və inandırmanın vəhşi zorakılığı, hissintəkəbbürlü öyüd-nəsihəti və iddialılığı, yaxud var gücü ilə fəlsəfəyə və filosoflara qarşıyönəlmiş hədsiz şıltaqlığı və uzunçuluğu qarşısında təslim olur; axı fəlsəfə nə boşinandırmalara və fantaziyalara, nə də fikrin zorakılığına və qətiyyətsizliyinə yol vermir.--------------------------* Anselm, əksinə, deyir ki, "İnandığımızı təsdiq edərək nəyə inandığımızı anlamağa canatmamaq mənim üçün inandığımıza laqeydlik kimi görünür" (Traktat. Cur Deus homo).Anselm xristian təlimlərinin konkret məzmununda idrak üçün yuxarıda göstərilən müasirinancdan daha mürəkkəb məsələ görür.--------------------------§ 78Biz, hər şeydən öncə, məzmunun yaxud biliyin sərbəst bilavasitəliyi və onunla guya biraraya sığmayan və onun qədər də sərbəst vasitəliliyi arasında əksliyin olması fikrindənimtina etməliyik, çünki bu əkslik yalnız boş müqəddimədir və zorakı inandırmadır. Elməgirərkən eyni zamanda təsəvvürdən və ya təfəkkürdən götürülmüş bütün digərmüqəddimə və öncədən yaranmış yanlış fikirlərdən də imtina etməliyik, çünki bütün butəriflər yalnız elmdə araşdırılmalıdır, biz yalnız elmdə dərk edirik ki, tərif nədir, onlarınəksliyi nə deməkdir.Qeyd. İdrakın bütün formalarında keçmiş mənfi elm kimi skeptisizm belə ilkinmüddəaların və müqəddimələrin əhəmiyyətsizliyinin sübut olunduğu əlverişli girişolardı.Amma o təkcə ümidsiz, sevincsiz deyil, həm də artıq bir yol olardı, ona görə ki,dialektikanın özü, tez-tez qeyd edəcəyimiz kimi, müsbət elmin mühüm momentidir.Lakin bununla belə, skeptisizm də sonlu formaları yalnız empirikcəsinə və qeyri-elmiyolla axtarmalı və onları mövcudluq kimi götürməli olardı. Bu cür bütöv skeptisizmintələbi, hər şeyə şübhə etmək, yəni müqəddimənin tam yoxluğu elmdən öncədir tələbi iləüst-üstə düşür. Bu tələb yalnız xalis təfəkkürdən yapışmaq məsələsinin həllində tamgerçəkləşdirilir, hər şeydən abstraktlaşdırılan, sərfnəzər edilən azadlıq vasitəsilə həyatakeçirilir və özünün xalis abstraksiyasını, təfəkkürün sadəliyini dərk edir.Məntiqin və onun bölgüsününmüyyənləşdirilməsinin davamı§ 79Məntiqinin formasına görə üç tərəfi vardır: a) absrakt və ya empirik-əqli; b) dialektik vəya əqli-inkarı; c) spekulyativ və ya əqli-təsdiqi.Bu tərəflər məntiqin bir-birindən ayrı tərkib hissələri olmayıb hər bir məntiqi reallığın,yəni hər bir anlayışın yaxud, ümumiyyətlə, bütün həqiqinin momentləridir. Onların üçünüdə idraki momentə daxil etmək olar və bunun sayəsində hər birini ayrılıqda saxlamaqolar, ancaq bu halda onları həqiqi gözdən keçirmək olmaz. Məntiqinin tərifinə, eləcə də68